Reja: Kirish Talab va Taklif elastikligi. Bozor sharoiti o`zgarishlarining oqibatlarini baholash va prognoz qilish. Talabning narx bo`yicha elastikligi yordamida daromadlarni tahlil qilish

Tаlаb elаstikligining nаrх vа daromadga tа′siri

1-jаdvаl

Elаstiklik kоeffitsiеnti miqdоri	Tаlаbning nаrх o`zgаrishigа munоsаbаti	Mоhiyati	Daromadgа tа′siri
			nаrхning оshishi	nаrхning pаsаyishi
Birdаn kаttа (Ed >1)	“Elаstik” yoki “nisbаtаn elаstik”	Tаlаb miqdоrining o`zgаrishi nаrх o`zgаrishidаn yuqоri	Dаrоmаdni kаmаytirаdi	Dаrоmаdni оshirаdi
Birgа tеng (Ed =1)	Bаrqаrоr	Tаlаb miqdоrining o`zgаrishi nаrх o`zgаrishigа tеng	Dаrоmаd o`zgаrmаydi	Dаrоmаd o`zgаrmаydi
Birdаn kichkinа (Ed <1)	“Nоelаstik” yoki “nisbаtаn nоelаstik”	Tаlаb miqdоrining o`zgаrishi nаrх o`zgаrishidаn kam	Dаrоmаdni оshirаdi	Dаrоmаdni kаmаytirаdi

Manba: mualliflar ishlanmasi

Mahsulotga talab elastik bo`lganda (5.6-a-rasm), narxni P<sub>1</sub> dan P<sub>2</sub> ga oshirish natijasida olinadigan A yuzaga teng qo`shimcha daromadga (+TR) nisbatan, talabning Q₁ dan Q₂ ga qisqarishi natijasida ko`riladigan B yuzaga teng zarar (–TR) ko`pligidan sotuvchining yalpi daromadi qisqaradi. Mahsulotga talab noelastik bo`lganda esa (5.6-b-rasm) narxni P<sub>1</sub> dan P<sub>2</sub> ga oshirish natijasida olinadigan A yuzaga teng qo`shimcha daromad (+TR), talabning Q₁ dan Q₂ ga qisqarishi natijasida ko`riladigan B yuzaga teng zarardan (–TR) ko`pligidan yalpi daromad oshadi.

a) elastik talab b) noelastik talab

6-rasm. Talab chizig`i elastik (a) va noelastik (b) holatda narxni oshirishning sotuvchi daromadiga ta′siri

Endi yuqoridagi holatga mutlaqo teskari bo`lgan holat, ya′ni talab elastikligiga qarab narxni pasaytirishning sotuvchi daromadiga ta′sirini qaraymiz (7-rasm).

a) elastik talab b) noelastik talab

7-rasm. Talab chizig`i elastik (a) va noelastik (b) holatda narxni tushirishning sotuvchi daromadiga ta′siri

Mahsulotga talab elastik bo`lganda (7-a-rasm), narxni P<sub>1</sub> dan P<sub>2</sub> ga tushirish natijasida ko`riladigan A yuzaga teng zararga (–TR) nisbatan, talabning Q₁ dan Q₂ ga oshishi natijasida olinadigan B yuzaga teng qo`shimcha daromad (+TR) ko`pligidan sotuvchining yalpi daromadi oshadi.

Mahsulotga talab noelastik bo`lganda esa (7-b-rasm) narxni P<sub>1</sub> dan P<sub>2</sub> ga tushirish natijasida ko`riladigan A yuzaga teng zarar (–TR), talabning Q₁ dan Q₂ ga oshishi natijasida olinadigan B yuzaga teng qo`shimcha daromadga (+TR) nisbatan ko`pligidan sotuvchining yalpi daromadi qisqaradi. Masalan, yil yaxshi kelib, fermerlar yuqori hosil olganda, narx pasayib ketishidan ularning daromadi kamayib ketadi. Chunki, qishloq xo`jaligi mahsulotlariga bo`lgan talab elastikligi ancha past.

Talab elastikligining bu xususiyatlarini bilish sotuvchilarga narxni o`zgartirish orqali daromadlarni oshirish imkoniyatini beradi. Bunda daromadning o`zgarishi narxning o`zgarishiga teskari bo`lganligidan, sotuvchilar talab elastikligi yuqori bo`lgan mahsulotlarning narxini pasaytirish orqaligina sotuvlar hajmini va daromadini oshirishlari mumkin.

Talab noelastik bo`lgan holatda esa, narxni oshirish talab hajmini keskin qisqarishiga olib kelmaydi. Chunki, ko`pincha iste′molchilar uchun birlamchi ehtiyoj sanaladigan ne′matlarga talab noelastik hisoblanadi. Bunday sharoitda sotuvchilar daromadni oshirish uchun narxni ko`tarishlari mumkin.

Ko`pchilik mamlakatlarda davlat talab elastikligi past (noelastik) bo`lgan tovar va xizmatlar narxini cheklab turadi. Aks holda elastiklik qonuniyatlaridan unumli foydalanib, sotuvchilar daromadlarini oshirish maqsadida noelastik talabga ega tovarlar narxini oshirib yuborishlari mumkin.