Reja: Kirish O’zbekistonda soliq tizimini takomillashtirishning ustuvor yo’nalishlari

4.O’zbekiston Respublikasi soliq siyosati va uning huquqiy asoslari.
O’zbekistonda olib borilayotgan soliq siyosatining asosiy yo’nalishlari xo’jalik yurituvchi sub’ektlar zimmasidagi soliq yukini yanada optimallashtirishga, kichik va xususiy biznesni rivojlantirishga, fuqarolarning real daromadlarini oshirishga va ularning xarid qilish qobiliyatini ko’tarishga hamda soliq ma’murchiligini yanada takomillashtirishga qaratilgan.
Iqtisodiyotni modernizasiya qilish sharoitida jamiyat iqtisodiy taraqqiyoti bir tomondan uning ichki mexanizmiga bog‘liq bo‘lsa, ikkinchi tomondan boshqaruvning xarakteriga, ijtimoiy-siyosiy holatga, muvozanatga bog‘liq bo‘ladi. Oddiy qilib aytganda ustqurmaga ham bevosita bog‘liqdir. Mazkur jarayonda ijtimoiy siyosat alohida rol o‘ynaydi. Ijtimoiy siyosat o‘z navbatida ichki va tashqi madaniy-ma’rifiy, siyosiy, iqtisodiy siyosat kabilarga bo‘linadi. Iqtisodiy siyosat ham o‘z navbatida moliya, pul-kredit, byudjet, soliq siyosati kabi turlarda amal qilib, ularni yaxlitligi makroiqtisodiy darajada qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud hokimiyatlari faoliyatlarining asosiy ajralmas qismiga aylanadi. Shu o‘rinda
5 Jane Fracknall-Hughes. The Theory, Principles and Management of Taxation: An introduction, Routledge Taylor and Francis Group. 2015
soliq siyosatining mazmuniga to‘xtalib o‘tadigan bo‘lsak, yuqorida qayd etilganidek, soliq siyosati - bu iqtisodiy siyosatning ajralmas bir bo‘lagi bo‘lib, davlatning muayyan davrda aniq maqsadlarga qaratilgan soliq sohasidagi faoliyatidir. U tarkiban soliqlarni joriy etish, soliqqa oid huquqiy baza yaratish, joriy etilgan soliqlar va soliqsiz to‘lovlarni amaliyotda ishlash mexanizmini shakllantirish va samaradorligini oshirishga qaratilgan davlatning tegishli vakolatli organlari tomonidan kompleks tarzda olib boriladigan chora-tadbirlar yig‘indisidir. Mamlakat soliq tizimi xususiyatlari, yo‘nalishlari, qanday soliqlarning joriy etilishi, ular o‘rtasidagi nisbatni ta’minlash kabi masalalarni soliq siyosati belgilab beradi.
Soliq siyosatining huquqiy asoslari sifatida mustaqillikning dastlabki yillarida O‘zbekiston Respublikasining 1991 yil 31 avgustdagi «O‘zbekiston Respublikasining davlat mustaqilligi to‘g‘risida» gi Qonuni, O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi, O‘zbekiston Respublikasining «Korxonalar, tashkilotlar, birlashmalardan olinadigan soliqlar to‘g‘risida» gi (1991 yil 15 fevral),
«O‘zbekiston Respublikasining fuqarolari, ajnabiy fuqarolar va fuqaroligi bo‘lmaganlarning daromad solig‘i to‘g‘risida» gi (1991 yil 15 fevral), «Mahalliy soliqlar va yig‘imlar to‘g‘risida» gi (1993 yil 7 may) Qonunlari, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmonlari, O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Kengashi va Vazirlar Mahkamasining Qarorlari kabi me’yoriy hujjatlardan iborat bo‘lgan bo‘lsa, 1997 yilda qabul qilingan O‘zbekiston Respublikasining Soliq Kodeksi va O‘zbekiston Respublikasining «Davlat soliq xizmati to‘g‘risida» gi Qonuni yuqoridagi hujjatlarning ayrimlarini o‘z kuchini yo‘qotishiga olib kelgan bo‘lsa, ayrimlarining huquqiy bazasini kengayishiga, kuchayishiga xizmat qilib kelmoqda. «O‘zbekiston Respublikasining davlat mustaqilligi to‘g‘risida» gi Qonunga muvofiq, shu kundan e’tiboran O‘zbekiston Respublikasi o‘zining mustaqil soliq siyosatini olib boradi. O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasida fuqarolarning burchlariga soliqlarni to‘lash majburiyati ham kiritilgan: «Fuqarolar qonun bilan belgilangan soliqlar va yig‘imlarni to‘lashga majburdirlar» 6 . Shuningdek, respublikamiz hududida yagona soliq tizimi amal qilishi va uni belgilash vakolati haqidagi jumlalar keltirilgan: «O‘zbekiston Respublikasi hududida yagona soliq tizimi amal qiladi. Soliqlar joriy qilishga faqat Oliy Majlis haqlidir».7
Bugungi kunda respublikamiz soliq siyosatining huquqiy asoslari O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi, O‘zbekiston Respublikasining Soliq Kodeksi, «Davlat soliq xizmati to‘g‘risida» gi Qonuni, hukumatning boshqa
6 O‘zbekiston Respublikasining Konstitusiyasi. T.: «O‘zbekiston» 1992 yil 51-modda.
7 O‘zbekiston Respublikasining Konstitusiyasi. T.: «O‘zbekiston» 1992 yil 132-modda.
soliqqa oid qonun, qarorlari, Prezident Farmonlari va boshqa me’yoriy hujjatlar
bilan izohlanadi.
Hozirgi paytda respublikamiz soliq siyosatining asosi Prezidentimiz tomonidan ishlab chiqilgan va muvaffaqiyatli tarzda amaliyotda o‘z aksini topayotgan iqtisodiy rivojlanishning besh tamoyilidir. Soliq siyosati ana shu tamoyillar asosida tashkil etilgan bo‘lib, soliq sohasidagi samarali chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda.
Soliq kontseptsiyasi - bu soliqlarni yo‘nalishlarini aniq ilmiy asoslangan holda amalga oshirish g‘oyalarining yaxlitligidir. Mamlakatimizda soliq kontseptsiyasi Prezidentimiz I.A. Karimov tomonidan chuqur ilmiy asosda ishlab chiqilgan bozor iqtisodiyotiga o‘tish kontseptsiyasiga asoslanadi.
Shuningdek, soliq siyosati barqarorligini ta’minlashda uning strategiyasi va taktikasi ishlab chiqilishi lozim. Amalga oshirilishi lozim bo‘lgan tadbirlar xususiyati va muddatini e’tiborga olib soliq siyosati: soliq siyosati strategiyasi va soliq siyosati taktikasiga bo‘linadi.
Soliq siyosati strategiyasida muayyan uzoqroq muddatga mo‘ljallangan soliqqa oid iqtisodiy munosabatlarni asosiy yo‘nalishlari va chora-tadbirlari ifodalanadi. Bu esa o‘z navbatida ilmiy asoslangan soliq kontseptsiyasi bilan bevosita bog‘liqdir. Masalan, respublikamizda jamiyat taraqqiyotining asosiy strategiyasi qilib erkin, ochiq bozor iqtisodiyotiga, erkin fuqarolik jamiyatiga asoslangan huquqiy, demokratik jamiyat qurish belgilangan. Soliq borasidagi ustuvor strategik vazifa esa davlat byudjeti va xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarni soliqqa oid iqtisodiy munosabatlarida muayyan uyg‘unlikni ta’minlovchi soliq tizimini shakllantirish va shunga mos ravishda takomillashtirib borishdan iboratdir yoki boshqacha qilib aytganda, soliq siyosati strategiyasi - soliq siyosatining uzoq muddatli yo‘nalishi bo‘lib, ijtimoiy va iqtisodiy strategiya belgilab bergan ulkan masshtabli vazifalarni kelajakda bajarilishini ta’minlash ko‘zda tutilgan moliyaviy tadbirlar yig‘indisidir.
Soliq siyosati taktikasi esa, belgilangan soliq siyosati strategiyasi ijrosini ta’minlovchi, tez-tez o‘zgarib turuvchi sayi-harakatlarni bildiradi, ya’ni qisqa muddatli va kichik masshtabli moliyaviy chora-tadbirlarni hal qilishga qaratilgan yo‘nalishlar majmuasi - soliq siyosati taktikasi sifatida qaraladi.
Soliq siyosati kontseptsiyasi soliq siyosati strategiyasiga nisbatan, soliq
siyosati strategiyasi esa soliq siyosati taktikasiga nisbatan barqaror, ya’ni kam o‘zgaruvchan bo‘lib, ularning barchasi bir-biriga bog‘liq holda, bir-birini to‘ldirib turadi hamda yaxlit holda soliq siyosatinining mohiyatini tashkil qiladi.
Soliq siyosati tarkibiy jihatdan quyidagi yo‘nalishlarda amalga oshiriladi:
- mamlakat miqyosida amal qiluvchi soliqlar va soliqsiz to‘lovlarni qonuniy
joriy etish;
- amal qilayotgan soliqlarni samarali ishlashini ta’minlovchi mexanizm shakllantirish va takomillashtirish, soliqqa oid qonunlar va boshqa me’yoriy hujjatlarni takomillashtirib borish;
- soliq siyosatini amalga oshiruvchi tegishli vakolatli organlarni tashkil etish va ularni ushbu sohadagi vazifalarini belgilash;
- soliqqa tortish tizimini shakllantirishga qaratilgan chuqur ilmiy tadqiqotni amalga oshirish va ularni joriy etishni tashkil etish.

Xulosa
Davlat byujeti daromadlar qismining asosiy manbai bo’lib soliqlar hisoblanadi.Soliq iqtisodiy kategoriya sifatida,sof daromadning bir qismini byudjetga jalb qilish shakli bo’lib moliyaviy munosabatlarning tarkibiy qismini tashkil etadi.Soliq stavkasi va daromatlar o’rtasidagi nisbatga asoslanib,soliqlar odatda,progressiv (o’sib boruvchi),proporsional (mutanosib) va regressive (kamayib boruvchi) soliqlarga bo’linadi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida soliq nafaqat davlatning vazifalari bajarish uchun zarur ijtimoiy kelishuv shu bilan birga iqtisodiyotni muvozanatni taminlashga hizmat qiladi,xususan davlat yuqori infilatsiya darajasini,ishsizlikni va boshqa turdagi muammolarni oldini olish kerak.Soliq tizimi uning stavkalarini sharoitdan kelib chiqqan holda boshqarish zaruratini keltirib chiqaradi. Soliqlarning quyidagiasosiy funksiyalari etiborga loyiqdir.1Soliqning fiskal funksiyasi,2 Tartibga solish funksiyasi,3Rag’batlantirish funksiyasi va 4 Soliqning nazorat funksiyasi orqali davlat va iqtisodiyot boshqaruvi taminladi. Shu jumladan bozor iqtisodiyotida bozor mexanizmlari orqali yecha olmaydigan muamolarni davlat tomonidan amalga oshirish uchun moliyaviy taminotini shakillantirish uchun soliqlarng o’rni ahamiyatlidir. Iqtisodiy foyda keltimaydigan shunday sohalar borki ularni davlat zimmasiga olish kerak bular jumladan:1 Atrof-muhitnig ifloslanishi, 2 Daromadlar tengsizligini qisqartirish, 3 Milliy mudofaa,davlat xafsizligini ta’minlash va shu kabi muammolarni yechish uchun soliqning ahamiyati kattadir.
Respublikamizda so‘ngi yillarda soliq islohotlariga alohida e‘tibor qaratilib,soliq organlari faoliyatini tubdan isloh qilish, soliq qonunchiligini soddalashtirishva tadbirkorlik sub‘ektlarini qo‘llab-quvvatlashga qaratilgan tendentsiyasimuntazam amalga oshirilib kelinmoqda.
Bu borada Prezidentimiz Sh.M.Mirziyoev tomonidan so‘ngi paytlarda qabul
qilinayotgan Farmon va qarorlar soliq siyosatini erkinlashtirish, tadbirkorlikni
rivojlantirish, ijtimoiy sohani rag‘batlantirish, soliq yukini kamaytirish hamda soliq
ma‘murchiligini takomillashtirishga qaratilayotganligi alohida ahamiyatga ega.
Mamlakatimiz soliq ma‘murchiligini takomillashtirish asosan soliqto‘lovchilar va davlat o‘rtasida soliq munosabatlari samaradorligi va sifatinioshirishga yo‘naltirilgan bo‘lib, bu soliq siyosatimizning asosiy yo‘nalishlaridanbiri hisoblanadi.
Shu sababdan ham, Prezidentimiz soliq yukini pasaytiruvchi potensialzaxira, halol soliq to‘lovchilar orasida raqobat rejimi tengligini ta‘minlash va soliqtizimi faoliyati bilan bog‘liq xarajatlarni pasaytirish orqali soliq ma‘murchiligi
darajasini oshirilishiga soliq siyosatining muhim yo‘nalishi sifatida qaramoqda.