Reja: Kirish O’zbekistonda soliq tizimini takomillashtirishning ustuvor yo’nalishlari

2.O’zbekistonda Soliq elementlari
Soliqlar deganda, Soliq kodeksi tomonidan belgilab berilgan budjetga aniq miqdorlarda, doimiy ravishda undirib olinadigan, qaytarib va to‘lab berilmaydigan majburiy pul to‘lovlari tushuniladi.
Soliqlardan tashqari Soliq kodeksi tomonidan belgilab berilgan to‘lanishi majburiy bo‘lgan boshqa majburiy to‘lovlar, ya’ni davlatning budjetdan tashqari maqsadli jamg‘armalariga ajratmalar, bojxona to‘lovlari, davlat bojlari va yig‘imlar ham mavjud.
Soliqlar - ijtimoiy mahsulotning ulardan to‘lovchilar hech qanday manfaat olmaydigan davlat foydasiga majburiy ravishda o‘tkaziladigan ijtimoiy mahsulotning bir qismidir.
Qonunchilikda va soliq amaliyotida soliqlardan tashqari “yig‘im” atamasi ham mavjuddir. Yig‘imlar - davlat tomonidan uni to‘lovchilarga qatnashish, nimadandir foydalanish, u yoki bu faoliyat bilan shug‘ullanish huquqiga ega bo‘lishlari uchun davlat organlariga to‘lanadigan to‘lovni bildiradi.
Soliqlar va yig‘imlar – majburiy to‘lovlardir. Ularni to‘liq va to‘la to‘lashlariga soliq to‘lovchilar javobgar etib tayinlanganligiga qaramasdan, soliqlar va yig‘imlar ixtiyoriy ravishda emas, balki majburiy ravishda to‘lanadi va davlat ularni to‘lashdan bo‘yin tovlovchilarni qattiq jazolaydi.
Soliqlar orqali ilgaridan qonuniy ravishda belgilab qo‘yilgan miqdorlarda daromad oluvchilar daromadining bir qismi davlat foydasiga undiriladi.
Soliq turlari orasida katta farqlar borligiga qaramasdan, ular asosida ularga xos bo‘lgan bir xil tuzuvchilar, ya’ni elementlar yotadi.
Asosiy soliq elementlari qatoriga quyidagilar kiritilgan:
- soliq subyektlari;
- soliqqa tortish obyekti va soliqqa tortish bazasi;
- soliq stavkasi va soliq imtiyozlari;
- soliq davri va hisobot davri;
- soliq majburiyati va soliq yuki.
Soliq subyektlari – zimmasiga soliqlar va yig‘imlarni to‘lash yuklatilgan yuridik va jismoniy shaxslardir.
Soliqqa tortish obyekti – soliq to‘lovchida soliq majburiyati paydo qiladigan mulki va harakatlaridir.
Soliqqa tortish bazasi - qiymatdagi, fizik yoki boshqa xususiyatlarga ega bo‘lgan soliqqa tortish obyektining miqdorini bildiradi.
Soliq stavkasi - soliqqa tortish bazasining bir birligiga to‘g‘ri keladigan soliq miqdorini bildiradi. Soliq stavkasi soliqqa tortish bazasining bir birligiga nisbatan foizlarda, eng kam ish haqiga nisbatan yoki mutlaq summalarda belgilanadi.
Soliq imtiyozlari – soliq to‘lovchilarni soliqlarni to‘lashdan to‘la yoki qisman ozod etishdir. Soliq imtiyozlari qatoriga chiqarish, chegirma va soliq krediti kiradi:
Chiqarish – soliqqa tortishning ayrim obyektlarini soliqqa tortishdan chiqarib tashlashga qaratilgan imtiyozdir.
Chegirmalar - soliqqa tortish bazasini qisqartirishga qaratilgan imtiyozdir.
3. Soliq krediti – soliqlarning to‘lov muddatlarini kechiktirishga qaratilgan imtiyozdir.
Soliq davri – ayrim soliq turlari va majburiy to‘lovlar uchun belgilangan davr bo‘lib, bu vaqt tugagach soliqqa tortish bazasi aniqlanadi va budjetga to‘lanishi lozim bo‘lgan soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlar hisoblab chiqiladi.
Hisobot davri - ayrim soliq turlari va majburiy to‘lovlar uchun belgilangan soliq inspeksiyasiga hisobot topshirish davridir.
Soliq majburiyati – soliq qonunchiligiga muvofiq soliq to‘lovchining davlat ldidagi majburiyati bo‘lib, unga muvofiq soliq to‘lovchi soliq inspeksiyasida hisobga turishi, soliqqa tortish obyektini va soliqqa tortish bilan bog‘liq bo‘lgan obyektlarni aniqlashi, budjetga to‘lanishi lozim bo‘lgan soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlarni hisoblab chiqarishi, hisobotlar tuzishi va belgilangan muddatlarda soliq inspeksiyasiga topshirishi lozim.
Soliq yuki – barcha soliqlar, yig‘imlar va boshqa majburiy to‘lovlar yig‘indisining yalpi milliy daromadga nisbatidir, bitta soliq to‘lovchi miqyosida esa to‘langan barcha soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlar yig‘indisining yalpi daromadga nisbatidir.