Reja: Kirish I bob. Undosh tovushlar va harflar haqida umumiy ma'lumot. I

I.2.Aytilishida tushib qoladigan undoshlar va yonma-yon kelgan undosh.
Tovushlar va harflar, unli va undoshlar, ularning harfiy ifodasi, bo‘g‘in, jarangli va jarangsiz undosh tovushlar haqida tushuncha bеriladi. O'quvchilarga shu bilimlar asosida:
-aytilishi va yozilishida farq qiladigan so‘zlar;
-so‘z oxirida kеlgan jarangli b va d undoshlarining jarangsiz jufti p va t eshitilsa ham, b va d harfining yozilishi;
-ayrim so‘zlar oxirida kеlgan d va t undoshlarining talaffuzda tushib qolishi, ammo yozuvda saqlanishi;
-yonma-yon kеlgan ikki bir xil undoshli so‘zlarning aytilishi va yozilishini bilib oladi lar.
O‘quvchilarga jarangli va jarangsiz undosh tovushlar talaffuzini kuzatishga asoslanib tanishtiriladi. Bundajufti bor jarangli va jarangsiz undoshlar ajratiladi. Kuzatishda o‘quvchilar faol qatnashishi va ularga jufti bor jarangli undosh bilan jarangsiz undoshlarni ajratish qanchalik muhim ekanini yaqqol ko'rsatish uchun faqat bitta undosh tovush bilan farqlanadigan baqir — paqir, gul - kul, dil — til, zina — sina, joy — choy kabi so'zlardagi tovushlarni taqqoslash maqsadga muvofiq. Bunda o‘qituvchi o'quvchilar diqqatini b-p, v—f, g-k, d-t, z-s,j—ch, j— tovushlari biri jarangli, ikkinchisi jarangsiz undoshdan iborat tovush juftlarini hosil qilishiga qaratadi, ularning talaffuzidagi farqni amaliy tushuntiradi (jarangli undosh tovushlarda shovqin va qisman ovoz qatnashadi, jarangsiz undoshlarda esa faqat shovqin eshitiladi).
O‘zbek tilida ikki har xil undosh yonma-yon keladigan so‘zlar mavjud. Oxirida yonma-yon kelgan ikki undoshli rost, do’st, xursand, payvand, xo’rozqand kabi so‘zlardagi d, t undosh tovushlar ba‘zan aytilmaydi (talaffuz qilinmaydi), ammo yoziladi.
Dasturga ko‘ra, o‘quvchilar nutqida ko‘p qo‘llanadigan, ularning faol lug‘atiga aylangan ayrim so‘zlar misolida bunday so‘zlarning aytilishi va yozilishi haqida o‘quvchilarda ko‘nikma hosil qilish ko‘zda tutiladi.
Fonеtik tushunchalar ustida ishlash ona tili o‘qitish tizimida asosiy vazifalardan biri sanaladi. Chunki tovush tilshunoslikda til birligi sifatida muhim ahamiyatga ega. Shuning uchun tovush ma‘no farqlovchi fonema sifatida boshlang‘ich sinflardan boshlab o‘rgatib boriladi.
Farzand, band, poyezd so‘zlaridagi «d» undoshi, go‘sht, past, artist so‘zlaridagi, «t» undoshi tallafuzda tushib qolsa ham yozuvda doimo ifodalanadi.
Xuddi shuningdek, metall, kilovatt, kongress kabi so‘zlar oxiridagi qo‘sh undoshlardan biri tallafuzda tushirilib qoldirilsa ham yozuvda hamisha ifodalanadi.
So'z tarkibida ikkita undosh yonma-yon bo'lsa, bunday tovushlar yonma-yon kelgan undosh tovushlar deyiladi. Ular o'z navbatida ikkiga bo'lib o'rganiladi:
1. Qo'sh undoshlar
2.Qator undoshlar
Qo'sh undoshlarning talaffuzi va imlosi. Tarkibida yonma-yon bir xil undoshlar kelgan so’zlar qo’sh undoshli so’zlardir.
-Ikki,chaqqon kabi so’zlarda undosh qismlari aniq talaffuz qilinadi va shunday yoziladi.
-Million,artillereya kabi so’zlarda kelgan qo’sh undoshlar bir undoshdek talaffuz etiladi, lekin qo’sh undosh bilan yoziladi.
-Gramm,metall kabi so’zlar oxirida kelgan qo’sh undoshlardan biri talaffuzda tushirilib qoldirilsa ham yozuvda hamisha ifodalanadi. Bunday undosh bilan tugagan so’zlarga qo'shimchalar qo’shilganda qo’sh undoshning biri yozilmaydi.
Qator undoshlarning talaffuzi va imlosi.Bir bo’g’inida yonma-yon ikki xil undosh kelgan so’zlar qator undoshli so’zlardir.
-So’z boshidagi qator undoshlar o’rtasiga yoki oldiga bir qisqa unli qo’shib talaffuz qilinsa ham bu qisqa unli yozilmaydi.
-Go’sht,do’st,bargkabi so’z oxirida kelgan qator undoshlardan biri talaffuzda tushib qolsa ham yozuvda ifodalanadi.
-Paxta nimcha o’simlik so’zlarida ham yonma-yon kelgan ikki undosh bor, lekin bu undoshlar bir bo’g’inda bo’lmaganligi uchun qator kelgan undoshlar hisoblanmaydi.