Reja: Kirish I bob rus musiqa madaniyatining XIX asr oxiri XX asr boshlaridagi rivoji

II BOB XIX rus musiqa madaniyatining shakllanishi
2.1. Rus musiqasining cholg`u yo`llari
XIX asrning boshi - romans janrining rivojlanish davridir. Rus romanschiligining
rivojlanishiga rus shе`riyati, ayniqsa A.S.Pushkinning ijodi katta ta`sir ko`rsatdi. Yangi musiqiy uslubining ijodkorona yangi ohanglar va kuylarning yaratilishida o`sha davrning rus maishiy romanslari «laboratoriya»si vazifasini o`tadi. Rus va ukrain kuylari, ruscha va g`arbiy еvropacha raqs ritmlari, vokal musiqasidagi nutq va dеklamatsiya ohanglari, ba`zi «italyanizm»lar, kеng tarqalgan nеmis va farang musiqasiga xos bo`lgan kuy-navolar – bularning barchasini o`sha davrdagi rus maishiy romanslarida uchratish mumkin edi. Shu davrga xos romanslar musiqasining asosiy bеlgilari sifatida quyidagi chizgilar ko`zga tashlanadi: kuyda sеksta intеrvaliga ko`proq e`tibor bеrilishi; kuyda ohang to`xtalmasi usullaridan kеng foydalanish; musiqaga ta`sirchanlik kirituvchi, hayajon bag`ishlovchi quyi rеgistrdan foydalanish; «dramalashtirish» vositalari sifatida rеchitativ va dеklamatsiya usullarining kiritilishi; garmonik minorning ustunligi; bir-biriga yaqin tonalliklarga og`ishmalar; kayfiyat o`zgarishini namoyish qilish uchun major va minor ohangdoshlarini taqqoslash; ko`tarilgan IV pog`onadan kеng foydalanish; maishiy turmush raqslari, ayniqsa vals, mazurka, polonеz, sеrеnada ritmlarini qo`llash; gitara va arfa cholg`ulariga xos figuratsiyalardan foydalanish; lo`lilar ijrochilik uslubining kеng tarqalishi va h.k. Romanslar ko`pincha band shaklida yozilardi. Bu davrda romantizm yo`nalishining ballada janrida ham o`zgarishlar yuz bеrdi. A.N.Vеrstovskiy, A.A.Alyabеv va A.Е.Varlamovlar qalamiga mansub ajoyib balladalar paydo bo`ldi. Dramatik monologning erkin uslubida yaratilgan ballada o`zining murakkabligi bilan ajralib turgan. A.N.Vеrstovskiy, asosan, balladalar ijodkori hisoblanadi. Uning A.S.Pushkin so`zlarigayozilgan «Qora shol ro`mol» («Chеrnaya shal») va V.Jukovskiy so`zlariga bastalangan «Skaldning uch qo`shig`i» («Tri pеsni Skalda»), «Bеchora go`yanda» («Bеdno`y pеvеts») kabi balladalari o`z vaqtida juda mashhur bo`lib, omma orasida edi. XIX asrning birinchi yarmida xalq musiqasiga taqlid sifatida yuzaga kеlgan va xalqchil uslubdan ijroga mo`ljallangan «rus qo`shig`i» janri musiqa sohasida juda kеng tarqalgan janrlardan bo`ldi. A.Alyabеv, A.Gurilеv, A.Varlamovlarning ijodida bu janr muhim ahamiyat kasb etgan. Ularning «rus qo`shiqlari» mazmun jihatidan boy va turli-tumandir. A.S.Pushkin davrida romansning maxsus ko`rinishi bo`lgan va mazmunan mushohada yuritish, chuqur xayolga cho`mish kabi usullar ustunlik qilgan, elеgiya turi shoir va kompozitorlar ijodida muhim o`rin egallaydi. Falsafiy, xalqparvar mazmunga boy A.S.Pushkin elеgiyalari juda ko`p kompozitorlarning e`tiborini o`ziga tortgan. I.I.Gеnishtaning Pushkin so`ziga bastalagan «Kun yog`dusi so`ndi» («Pogaslo dnеvnoе svеtilo») elеgiyasi juda mashhur asarga aylandi. Navqiron Glinkaning Baratinskiy so`ziga yozilgan «Havasimni kеltirma» («Nе iskushay») elеgiyasi ham bеtakrorligi bilan e`tiborga sazovordir. Safarlarda, salt yurishlarda musiqa shinavandalari kuylaydigan vatanparvarlik, qahramonlik fazilatlari madh etilgan rus vokal ijodiyotida alohida o`rinni egallagan. XIX asrning ikkinchi choragida rus musiqiy madaniyatining rivojlanishi jarayoniA.Alyabеv, A.Varlamov va A.Gurilеvlar ijodida alohida ko`zga tashlanadi. Bu kompozitorlar rusromansini rivojlantirish yo`lida sеrmahsul ijod qilganlar.
Qadimgi rus musiqa cholg`ulari faqatgina turi va tarkibi bilangina emas, balki maishiy va jamiyat hayotida o`ynagan roliga ya`ni sotsial rangi ga ko`ra farqlanadi. Xar bir cholg`uning qo`llanish o`rni bo`lib, u aniq bir vaqtlarda o`rnatilgan odat va an`analarga mos holda ishlatilar edi. Bunda ko`p mamlakat va xalqlarning kapitalizmgacha bo`lgan tarixiy qonuniyatlar o`z ifodasini topgandir. Xamma yerda Zamonaviy yevropadan tashqari – deb yozadi K.Zaks,- u ham bundan to`liq istisno emas, cholg`ular u yoki bu oila sotsial qatlam bilan alohida sabablar tufayli aloqani saqlab , bu bog`liqlikni hech uzolmaydilar. Qadimgi cherkov biz xristan cherkovi cholg`u musiqasini umaman rad etishga qaramay rivoj topdi. Cholg`u asboblari musiqasi — musiqa asboblari bilan chalish uchun mo`ljallangan musiqa — XVII asrda paydo bo`ldi. Siz shunday deb so`rashga haqlisiz: shoyad, hamma musiqa ham musiqa asboblari bilan ijro etilmaydimi? To`g`ri: hammasi. Gap shundaki, musiqa asboblari qo`shiqlar, raqslar, tantanali qabullar, teatr tomoshalariga jo`r bo`lishi — bir narsa, ularning o`z-o`zicha, mustaqil dasta yoki orkestrda yolg`iz jaranglashi boshqa bir narsadir. Oxirida aytganimiz aynan cholg`u asboblari musiqasi bo`lib, har xil musiqa asboblarining serobligiga qaramasdan, u o`rta asrlarda vujudga kelmagan edi. Ha, o`rta asrlarni vokal musiqa davri deb hisoblash odat tusini olgan. Hamma qo`shiq kuylashni sevardi. Bizga qadar yetib kelgan esdaliklarga ko`ra, klavesinga ega bo`lmagan va operalardan ariyalar yoki ommaviy qo`shiqlar jaranglamagan biron-bir zodagon xonadoni topilmasdi. Musiqa tarixchilari ilk cholg`u asboblari asarlari o`sha zamonlarda rusum bo`lgan raqslar va qo`shiqlarga naziradan iborat bo`lgan deb taxmin qilishadi. Raqslar esa oshib toshgandi. Allemanda, kuranta, pavana XVII asrda eng ommaviylaridan edi. Ularda yangi cholg`u asboblari janri — dongdor fransuz siyutasining asosiga aylandi. O`sha kezlarda G`arbiy Yevropa mamlakatlarida organ uchun bastalangan musiqa keng tarqaldi. Ajoyib artistlar — uning ijrochilari bo`lishdi. Keyin esa nomlari bizga yaxshi tanish cholg`u asboblari pyesalari paydo bo`ldi: Sarahbor, Sonata, fuga, tokkata… Cholg`u asboblari musiqasi shu yo`sin dunyoga keldi. Musiqa cholg`u asboblari -musiqiy ton yoki o`ziga xos jarangdor tovushlar hamda maʼlum ritmik tuzilmalarni hosil etishga mo`ljallangan cholg`u asboblar; musiqani yakkanavoz yoki jamoa (turli ansambl, orkestr va boshqalar) tarzda ijro etishda ishlatiladi. Har bir Musiqa cholg`u asboblaria.ning sadosi o`ziga xos tembr, maʼlum diapazotm tovushqator va ifodaviy imkoniyatlarga ega. Musiqa cholgʻu asboblaria. sadosining sifati, ko`pincha, muayyan cholgʻu asbobining shakli, umumiy tuzilishi, qurilmasi va uni tayyorlashda ishlatilgan materialga bog`liq. Musiqa cholg`u asboblaria. qadimdan qamish, bambuk, yog`och, tosh, suyak, metall, teri, ipak, kokos yong`og`i, qovoq va boshqalardan tayyorlangan. Sadolanish xususiyatini qoʻshimcha vositalar (mas, surdinayaan foydalanish), ijrochilik uslublari (mas, torli sozlarni tirnab-chertib chalish, flajolet va boshqalar), baʼzi musika bezaklari yordamida oʻzgartirish mumkin. Paydo bo`lishi insoniyat tarixining ilk davrlariga to`g`ri keladi; mukammallanishi esa musiqa sanʼati va ijrochilikning rivojlanishi hamda Musiqa cholg`u asboblaria.ni ishlab chiqarish texnika taraqqiyoti bilan bog`liq.
Musiqa cholg`u asboblaria. tovush manbalariga qarab guruxdarga, ijrochilik uslubi (yoki ishlatilgan mexanizmi)ga qarab guruhchalarga, o`ziga xos qo`shimcha belgilariga qarab xillarga boʻlinadi. Musiqa cholg`u asboblaria., asosan, torli (xordofonlar), puflab chalinadigan (aerofonlar), teri qoplamali (membranofonlar), tilchali (gemidiofonlar), plastinkali, elektr va elektron musiqa chol-g`ulari, idiofonlar guruhlariga bo`linadi. Torli cholg`u asboblarning gurux.chalari: kamonli sozlar (skripka, alt, violonchel, kontrabas, viola, o`zbek so-zlaridan gʻijjak, ko`biz, sato va boshqalar), chertib chalinadigan sozlar (arfa, gusli, sitra, gitara, domra, balalayka, dutor, tanbur, rubob, setor, do`mbira va boshqalar), urib chalinadigan torli sozlar (chang, simbali va boshqalar), klavishli urib chalinadigan sozlar (klavikord, fortepiano, royal), klavishli chertib chalinadigan sozlar (klavesin va uning turlari). Puflab chalinadigan cholg`u asboblarning guruhchalari: tilchali sozlar (surnay, qoʻshnay, bo`lamon, shoxnay, klarnet, goboy va boshqalar), tilchasiz sozlar (naylar, fleytalar), mundshtukli sozlar (truba, valtorna, tuba, karnay va boshqalar), pnevmatik klavishli sozlar (organ va uning turlari). Tilchali cholg`u asboblarning boʻlinmalari: pnevmatik klavishli sozlar (fisgarmoniya, bayan, akkordeon va boshqalar), chertib chalinadigan sozlar (changko`biz va uning turlari), urib chalinadigan sozlar (fleksatonlar). Teri qoplamali urib chalinadigan cholgʻu asboblarning guruhchalari: sozlanadigan (litavralar), sozlanmaydigan (nog`ora, doyra, baraban, tamburin va boshqalar) cholg`u asboblar. Plastinkali cholg`u asboblarning guruhchalari: urib chalinadigan rezonatorsiz sozlar (ksilofonlar va boshqalar), urib chalinadigan rezonatorli sozlar (ovoz beradigan plastinkalari ostida maʼlum hajmdagi rezonatorlar — trubkalar, bo`sh idishlar va h. k. o`rnatilgan metallofon, marimba, vibrafon va boshqalar), klavishli urib chalinadigan sozlar (chelesta va boshqalar).Idiofonlarning guruhchalari: sozlanadigan (orkestr kolokoli, koʻngʻiroqchalar, gong va boshqalar), sozlanmaydigan (tarelkalar, tamtam, marakas, qayroq, qoshiq, safoil, likop, patnis, mis lagan, zang va boshqalar) cholg`u asboblar.

Musiqa cholg`u asboblaria. baʼzida xalq va professional (orkestr) turlarga ham boʻlinadi. Orkestr cholg`ulari kompozitor tomonidan yaratilgan, temperatsiyali tovushqatorga asoslangan ko`p ovozli musika asarlari ijrosiga moslashtirilgan. Xalq cholg`ulari esa maʼlum millat (elat) monodik musiqa ijrosi uchun qo`llaniladi va musiqiy tovush quroli bo`lish bilan birga, moddiy madaniyat mahsuli hamdir; mukammal shaklida xalq badiiy tafakkuri, nafosat tasav-vurlari, ramziy maʼnolar aks etgan. Cholg`ular xalq hayotida sof estetik vazifa bajarishdan tashqari shomonbaxshilar, afsungarlar ruhiyatga taʼsir o`tkazishda, harbiylar, cho`ponlar, deh-qrnlar tomonidan boshqaruvchi, qo`rqituvchi, chorlovchi tovush quroli sifatida foydalanib kelingan. Akkordeon - bu tovushni yaratish uchun qamish va havo ishlatadigan asbob. Qamish - bu havo tebranish uchun o`tib, o`z navbatida ovoz chiqaradigan materialning ingichka chiziqlari. Havo siqilgan sumka kabi kuchli havo portlashini keltirib chiqaradigan qurilma tomonidan ishlab chiqariladi. Akkordeon torlarni bosib va ​​kengaytirib chalinadi, musiqachi esa turli xil tovushlar va ohanglar qamishlaridan havoni siqish uchun tugmalarni va tugmachalarni bosadi.

Qo`ng`iroqlarni idiofanlar yoki rezonansli qattiq materialning tebranishi bilan chalinadigan asboblar va kengroq, urish asboblari deb tasniflash mumkin.
Yunonistonning Afina shahridagi Agia Triada monastiridagi qo`ng`iroqlar qo`ng`iroqlar asrlar davomida diniy marosimlar bilan qanday bog`liq bo`lganligi va bugungi kunda ham jamoalarni diniy marosimlarda birlashtirish uchun ishlatilishining yaxshi namunasidir.
Klarnet avvalgisi birinchi haqiqiy qamish asbobi bo`lgan chalumeau edi. Barok davridagi taniqli nemis yog`och o`ymakorligi asboblari ishlab chiqaruvchisi Yoxann Kristof Denner klarnet kashfiyotchisi deb tan olingan. Ikkita bosh ko`plab nomlar bilan aytiladi: bas, kontrabas, bas skripka, tik bass va bas, bir nechta nom berish uchun. Ikkala bass tipidagi asboblarning eng qadimgi tarixi 1516 yilga to`g`ri keladi. Domeniko Dragonetti asbobning birinchi buyuk mohirligi edi va asosan orkestrga qo`shilgan qo`sh bass uchun javobgardir. Juft bass zamonaviy simfonik orkestrdagi eng katta va pastga buralgan simli cholg`u.