Reja: Kirish i-bob o’zbek xalq cholg’ulari tarixidan g’ijjakning yasalishi ii-bob Ixtisoslashtirilgan musiqa akademik litseylariga o’quvchilariga g’ijjak ijrochiligini o’rgatish uslibiyoti G`ijjak cholg`usining musiqiy ta`limda tutgan

G`ijjak ijrochiligini o`rganishda metodik qo`llanma va adabiyotlar.
G`ijjak cholg`usi o`zbek xalq cholg`ulari ichida anchagina murakkab cholg`ulardan bo`lib qadim zamonlarda takomillashib sozlari va ko`rinishlari o`zgari mukamillashib kelmoqda. XX asrning 1936- yillaridan boshlab g`ijjak cholg`usini takomillashishiga alohida e`tibor berimoqda. Toshkent Davlat Konservatoriyasining birinchi g`ijjak o`qituvchisi O.Xolmuhammedov S.Aliyev, I.P.Blagovshinskiy, R. Felisiand, M.I.Toshmuhammedovlar samarali izlanishlar olib borib g`ijjak cho`g`usida o`ziga hos maktab yaratiladi.
1936-yildan boshlangan g`ijjakni takomillashtirishjarayoni natijasida g`ijjaklar oilasi yaratildi. Ovoz diapazoni kengaytirildi, g`ljjak dastasi yuqoridan pastga tomon kengaytirilgani ovoz diapazonini kengaytirishga olib keladi. Kamonni tez ijro mahoratiga mos ushlash holatiga o`tkazildi. G`ijjak ijrochiligida hazirgi kunga kelib ijro uchun qo`layliklar yaratilib ijro uchun murakkab bo`lgan o`zbek kompazitorlari, rus qardosh va cget el kompazitorlari asarlari barcha xalqlar kuylarini ijro etish imkoniyati to`g`ildi. O`shbu imkoniyatlarning yaartilishida g`ijjakchi o`qituvchilarning g`ijjak darsligi, g`ijjak uchun o`quv qo`llanma, g`ijjak uchun metodik qo`llanma va bir qancha adabiyotlar yosh g`ijjakchilarni o`qitishda asosiy manba bo`lib hizmat qilmoqda. Metodik qo`llanma sifatida S.Aliyev, R.Felisianning "G`ijjak darsligi," "G`ijjak navolari," P.Felisiant va O.Xolmuhammedovning "G`ijjak uchun pyessolar", M.I.Toshmuhammedovning "Yosh g`ijjachi". S.Azizboyevning "An`anaviy g`ijjak ichrochiligi", F.Qo`chqorovning "Milliy cholg`ularni o`rganish" kabi metodik qo`llanma va darsliklar nashr ettirilgan.
G`ijjak cholg`u asbobida gamma va etyudlarni ham alohida ahamiyatga ega bo`lib shtrixlarni qo`llashda M.I.Toshmuhammedovning "G`ijjak daesligi" kitobini 7-betidan boshlab, g`ijjak ijrochiligida qo`llaniladigan shtrixlar haqida metodik tavsiya noma berilgan. Ushnu darslikning 7-betidagi ravon shtrixlar urg`u bilan aksent chalinadigan shtrixlar, kamonni sakratib chalinadigan, shtrixlar haqida metodik tavsiyalar berilgan. Ushbu qo`llanmada "Vibratsiya", "Flajoletlar" mashg`ulotlar haqida metodik yavsiya qiluvchi o`quvchi tomonidan mustaqil mashg`ulotlat qay tarizga olib borilishi haqida tavsiyalar berilgan. Musiqa ustida ishlashda nimalarga etibor berilishi kerak. Har qanday asarlarni ijro etishda nimalarga etibor berilishi aniq va tushunarli qilib bayon etilgan. Ushbu g`ijjak daesligida g`ijjak tarixi kelib chiqish jarayoni torlarga o`tishdagi mashqlar dastaga barmoqlarni qo`yishi holari, kamonni g`ijjak torlari ustida garezontal tortishga alohida ahamiyat berishlariga katta etibor qaratish kerakligi tushuntirib o`tilgan. Gammalar ijrosida alohida ahmiyat berib, boshlabg`ich g`ijjak ijrochiligida har bir oktavali qo`lay gammalarniijro etishda ijro malakasi olib boradi. Barcha "G`ijjak daesligida" g`ijjakchining o`tirish holati, o`na va chap qo`l barmoqlarning to`g`ri ushlash holatlari ko`rgazmali rasmlar orqali metodik tavsiyalar berilgan. S.Aliyev va P.Felisiantning "g`ijjak darsligi" kitobida "G`ijjak tarixi" nazariy hamda amaliy ijro metodikasi ko`rsatib berilgan bo`lib gammalar ijrosida, qaysi pozitsiyada qanaqa barmoqlar holatiga etibor berib ijro etish kerakligi ko`rsatilib o`tilgan. G`ijjakning har bir torida barmoqlar holati 4-barmoqning qay holda ishlatilishi gamma ijro etganda yuqoriga ijro eta borishda ochiq torda ijro gammaning qaytish ijrosida umuman olganda ochiq torlarda etmaslik yani 4-barmoq bilan ijro etish ko`rsatilib o`tilgan.
Uch oktavaga ijro etish metodlari, etyudlar ijrosida har bir shtrix uchun alohida etyudlar nerilgan bo`lib Liga, Ligato, Detali, Martle, Markato shtrixlarda birinchi – ikkinchi va uchinchi pozitsiyada yozilgan etyudlar metodik ko`rsatmalar berilgan.
G`ijjak darsligi kitobida kichik qirg`iz, o`zbek xalq kuylaridan boshlanib o`zbek kompozitorlari bastakorlari va rus hamda chet el kompozitorlarning skripkada muljallangan asarlari o`rin olgan edi. Ushbu darsligdagi asarlar skripkaga mo`ljallangan bo`lsada skripka va g`ijjakda bir hil pozitsiyada ijro etsa bo`ladi. Ushbu g`ijjak daesligida oddiydan murakkabga bosqichma-bosqich tizimli asosda asarlar,gammalar va etyudlar juda yaxshi berilgan. Ikkinchi M. I. Toshmuhammedovning "G`ijjak darsligi " kitoblarda mustaqillik yillari chiqorilgan yangi g`ijjak darsligi bo`lib metodik qismida g`ijjakni boshlang`lich o`rganuvchilar uchun g`ijjakni sozlanish tarixi, g`ijjakning ko`rinishi holati, g`ijjakka qanday etibor berish kerakligi asrash, g`ijjakda chalishni o`rganish metodi chap qo`l holatlari, o`ng qo`l holati, shtrixlarni qo`llash, vibratsiya flajoletlar mashg`ulotlar metodikasi, mustaqil dars tayyorlash,musiqa asarlari ustida ishlash, pozitsiyalarda qay holatga chalish va aplikaturalar aniq va metodik tavsiyalar bilan ko`rsatilgan. Kitobda gammalar, etyudlar o`zbek xalq kuylari g`ijjak uchun moslangan o`zbek va qardosh xalq kuylari kiritilgan. Gammalar qush notali,gammalar badiy qismida xalq kuylari va bastakorlar asarlari kiritilgan. Ushbu darslik uch qismidan iborat bo`lib:
1-qismi G`ijjakda chalishni o`rnatish metodikasi.
2-qismi G`ijjak o`rnatishda dastlabki saboqlar.
3-qismi An`anaviy ijro ko`nikmalari.
Ushnu darslikning anchagina yaxshi bo`lib ustunlik tomonlari shundaki, an`anaviy ijrochilikda nola, qolishi qochirimlar an`anaviy ijrochilikda qo`llaniladigan aplikatura uslublari kiritilgan. Daeslikdagi anchagina ijrochilikda keyin bo`lgan "Navruziy ajam", "Sharop," "Qo`shchinor " kabi o`zbek xalq kuylarini ijro uslublari ko`rsatmalari bilan birga berilgan. Ushbu qo`llanmada an`anaviy g`ijjak ijrochiligida o`ttirish holati chap qo`lning ushlash holati,o`ng qo`lda kamon ushlash holatlari bilan ko`rdatib metodik tavsiyalar berilgan. An`anaviy ijro pastanovkasi prafessional ijro holatidan anchagina farq qilishi va an`anadagi ijrodagi holatni pozitsiyalar holatida g`ijjakda qo`llaniladigan bezakalar tushunarli tarizda ko`rsatib berilgan.
An`anaviy g`ijjak ijrochiligi qo`llanmasida makamlarning cholg`u Mushqo`lot qismidagi kuylardan bastakorlarning asarlaridan kiritilgan "Xafifi segoh", "Malaksan", "Ey sabo", "Quqon ushshog`", "Ey sarfi" va boshqa bir qancha kuylar kiritilgan. G`ijjak darsligi va o`quv qo`llanmalarida kuylar to`plami,gamma va etyudlar to`plamlari mavjud hisoblanadi.
1.G`ijjak darsligi S.Aliyev. R.Felisiant. Toshkent 1961-1965.
2.G`ijjak uchun pyessolar R.Felisiant. O.Xolmuhammedov. Toshkent 1965.
3.G`ijjak navolari O.Xolmuhammedov. Toshkent 1986.
4.Yosh g`ijjakchi J.Usmonov. Toshkent 1995.
5.G`ijjakchi darsligi M.Toshmuhammedov Toshkent 1995.
6.An`anaviy g`ijjak ijrochiligida S.Azizboyev Toshkent 2005.
7.O`zbek an`anaviy musiqa ijrochiligi xrestomatsiyasi.
8.Milliy cholg`ularni o`rganish F.Qo`chqorov.
9.Skripka pyessolar M.B.Reysn.Toshkent 1954.
10.Yuniy skripach I.K.A.Fortunova.Toshkent 1964.
11.Xristomatsiya dlya skripki Yu.Utkin.
12.Xristomatsiya dlya skripki M.Garmeskiy.Toshkent 1989.
O`zbek xalqi jahon musiqa xazinasiga o`zining milliy musiqa durdonalari bilan munosib hissa qo`shib kelayotgan o`ziga xos xalqdir.
Mustaqillik tufayli cholg`u musiqamiz ham har tomonlama rivojlanmoqda, yangi mazmun bilan boyitilib bormoqda. Shu o`rinda musiqa san`atimizni ham rivojlanish pog`onasidagi shaxdan qadamlar bilan ilgarilab borayotlaning, oldinga intilayotganini guvohi bo`lamiz.
Madaniy merosimiz tarkibida alohida o`rin tutgan musiqa san`atinihar taraflama kerak mukammal o`rganish musiqa sohasida tahsil olayotgan yoshlarimizning asosiy burchlari va vazifalari hisoblanadi. G`ijjak cholg`u asbobini o`rganish uchun ko`plab darsliklar, o`quv qo`llanmalar, xalq kuylari to`plami yosh g`ijjakchilarning bilim olishga hizmat qiladi.
XULOSA
1.O`rta Osiyo hududida ijrochilik san`atining paydo bo`lishi qadimdan O`rta Osiyo va Kavkas xalqlarda ustoz shogirt ab`analari qo`llanilib kelinganlugi mashxur g`ijjakchi ustozlar, cholg`uchi sozandalar haqida ma`lumotlar anbiqlandi.
2.O`zbek an`anaviy musiqa asboblarini hozirgi davrga kelib g`ijjakda nota bilan ijro etish uslublarining yaratilishi va hozirgi vaqti g`ijjak cholg`usida o`zbek, rus, qardosh va chet el musiqalarining ijro etish uslublari yoritib o`tilgan.
3.G`ijjak cholg`u asbobida ijrochilik san`atining taraqiyoti g`ijjakda tovush hosil qilishning ahamiyati davomida o`zgatib qo`lay ijro uslublari va g`ijjakda deapazon, sozlarning o`zgarishi,g`ijjak dastasining pastga qarab yug`onlanishi natijasida g`ijjakda tovush hosil qilish kamonni yangicha uslubda qo`llanilish sifati va toza intonatsiyada tovushlar hosil qilina bordi va g`ijjak cholg`u musiqa madaniyatida munosib o`rniga ega bo`lgan sozga aylandi.