Reja: kirish I bob. Frazeologik birliklarning lingvistik talqini

tahlili; .
Qipchoq lahjasi, asosan, О‘zbekistonning Surxondaryo, Sirdaryo, Jizzax, Qashqadaryo va Samarqand viloyatlarining qqo`loq shevalari birligidan iborat bo‘lib, o‘zbek adabiy tilidan quyidagicha belgilariga ko‘ra farqlanadi:
1) fonetik jihatdan: a) ba’zi shevalarda y undoshi o‘rnida j tovushi qo`laniladi: yo‘l-jo‘l, yomg‘ir-jovmir; b) so‘z oxiridagi g‘ undoshi v tovushi bilan almashtiriladi: tog‘-tov, sog‘-sov, og‘moq-ovmoq; v) so‘z oxirida q, k undoshlari tushiriladi: sariq-sari, kichik-kichchi.
2) leksik jihatdan: mushuk-pishak, do‘ppi-qalpoq, ishkom-voyish.
3) morfologik jihatdan: a) hozirgi zamon davom fe’li –yap||yotir o‘rnida –jatir||votir qo‘shimchasi qo`laniladi: borayapti, borayotir-barajatir, yozayapti-jazavotir; b) tushum kelishigi –ni o‘rnida –di/-ti qo`laniladi: uyni, kitopni-uydi, kitapti .
O‘g‘uz lahjasi janubiy Xorazm shevalari birligidan tashkil topgan bo‘lib, adabiy tildan quyidagicha farqlanadi:
1) fonetik jihatdan: a) so‘z boshidagi t tovushi d , k tovushi esa g tarzda talaffuz qilinadi: til-di:l, tog‘-da:g‘, keldi-galdi, ko‘z-go‘z ; b) unlilar qisqa va cho‘ziq talaffuz etilishi bilan farqlanadi: ot-at (hayvon) // a:d (ism) yoz-yaz (fasl) // ya:z (yozmoq);
2) leksik jihatdan: norvon-zangi, do‘ppi-tahiya, ustara-pakki, tog‘a-doyi, rayhon-nazvoy, ship-patik ;
3) morfologik jihatdan farqlanib, haratqich kelishigi –ing, jo‘nalish kelishigi –a tarzda qo`laniladi: Hazaraspning olmasi- Hazarasping almasi, bolamga-balama, otamga-atama.
Shuni ham qayd etish lozimki, shevalarning bu kabi o‘ziga xos xususiyatlari adabiy tilning matbuot, radio va televideniye, maktab va maorif muassasalari orqali ta’siri asosida asta-sekin yo‘qolib bormoqda.

1.2. Sharqona lutfni ifodalashda lisoniy birliklar hamda iboralarning o`rni

Sharq xalqlari madaniy merosiga nazar tashlasak, ulkan ilmlar, betakror ishoratlar, nozik ma'nolar ummoniga o`xshaydi. Bu ummon bag`rida juda ko`p ma'naviy boyliklar yashiringan. Bunday ma'naviy boyliklarni topib, undan baqramand bo`lish zehnimizga, idrokimizga bog`liq. Zehniy teranlik, beqiyos idrok sahovati buyuk ne'mat hisoblanadi. Chunki o`tmishda yaratilgan ilmiy va badiiy merosimizda xilma-xil ishoratlarga bezangan xazina mavjud. Shu xazinani yuzaga chiharuvchi, qo`riqlovchi, avloddan-avlodga o`tib kelishini ta'minlovchi vosita hamda uning kaliti til hisoblanadi. Shunday ekan, biz tilning qudratini sharq xalqlarida qanday qadrlanganligini bilmasak, tilimizga e'tiborimiz susayadi. Ayniqsa, tildagi ishoratlar xazinasini chuqur anglamaslik ma'naviy qashshoqlikni keltirib chiharadi. Shuning uchun ma'naviy kamolotga erishishda madaniy merosimizdagi ishoratlar xazinasini chuqur o`rganish va undan baqramand bo`lishimiz zarurdir. Ma'naviy kamolotning debochasi tildan o`rinli foydalanish va sharqona lutfni to`qri tushunish hisoblanadi. "Sharqona lutf" birikmasi tarkibidagi "lutf" so`zi arabcha so`z bo`lib, muloyimlik, rahmdillik, yaxshi muomala, marhamat kabi ma'nolarni bildiradi. Bundan tashhari "erkinlik" ma'nosini ham ifodalaydi. Lutf so`zi keyingi davrlarda "muloyimlik" ma'nosi asosida "silliq muomala"ni ham bildirmoqda. Xususan, "sharqona lutf" birikmasi turli ishoratlarga burkangan nutq ma'nosida qo`llaniladi. Sharqona lutf deganda, turli ishoratlarga boy bo`lgan, nozik did bilan aytilgan va tagma'nolar vositasida murakkablashgan nutq tushuniladi. Ana shunday nutqning lisoniy asosi mavjud bo`lib, ular turlicha taqlil etiladi. Ayniqsa, o`zbek tili nuqtai nazaridan tekshirilsa, bunday holatlar nihoyatda ko`pligi hamda o`ziga xos xususiyati turli nutqiy jarayonlarda yuzaga chiqishi ko`zga tashlanadi. Lekin bunday nutq nihoyatda zukkolik bilan ifodalanadi. Notiqdan badiiy zukkolik va nozik idrok talab etadi. Alisher Navoiy "... bu tilda harib alfoz va ado ko`pdur. Muni Xush oyanda tartib va raboyanda tarkib bila boqlamoqning dushvorligi bor", - deb tildagi murakkablikka ishora qiladi.(Mazmuni: "Bu tilda ajoyib so`zlar va ifodalar ko`p. Buni xush keluvchi, go`zal tuyiluvchi va jozibador tartibda boqlash juda qiyin") Shuning uchun tilimizning ham shakliy, ham mazmuniy go`zalligi lutf orqali namoyon bo`ladi, desak xato bo`lmaydi. Chunki lutf asosida nutq mazmunan ba'zan shaklan go`zallik kasb etadi. Sharqona lutf so`z , ibora, maqol va hikmatli so`zlar orqali ifodalangadi. So`z ko`p qirrali murakkab butunlik bo`lib,

dastlabki qarashda ikki tomoni ko`zga tashlanadi. Birinchidan, moddiy ifodalovchi - tovush tomoni, ikkinchi ma'no tomoni. So`zning tovush tomoni tilshunoslikning fonetik-fonologik sathida tekshirilsa, mazmun tomoni o`z xossalariga, asoslariga ko`ra bir qancha soqalarning tekshirish ob'ekti bo`ladi. Tildagi "maktab" so`zi moddiy jiqatdan m, a, k, t, a, b kabi tovushlarning o`zaro ketma-ketligidan tashkil topgan butunlik bo`lganligi uchun fonetik-fonologik taqlil etiladi. Shu moddiylik asosidagi "maktab" so`zining ob'ektiv olamdagi biror bir predmet bilan bog`liq bo`lgan ma'nosi, ya'ni o`quvchilar ta'lim-tarbiya oladigan "dargoh"ni ifodalashi leksikologiyada o`rganiladi. "Maktab" so`zining "tosh", "suv", "paxta" so`zlar singari ob'ektiv borliqdagi predmetlik tushunchasini ifodalab, ot so`z turkumiga birlashishi grammatikada o`rganiladi. Ko`rinadiki, so`z ko`p qirrali murakkab butunlik hisoblanadi. Shuning uchun so`zning turli xususiyatlarini ochish va izohlashga urinishlar, qiziqqanlar ko`p. Biz so`zning ma'no jilolarini ham da shu ma'no nozikliklar asosidagi qudratini ochishga harakat qilamiz.
Shubqasiz, so`z yuqoridagi xususiyatlari bilan bir butunlikni tashkil etadi. Bu butunlik o`zaro munosabatdorlikdagi a'zolarning aloqa majmuasidan tashkil topgan sistemadir. Sistema xuddi organizm singari bir-birisiz yashay olmaydigan uzvlarning murakkab qurilmasi hisoblanadi. Shuning uchun so`zning barcha qirralari yaxlit qolda tekshirilmasa, chalkashliklarga olib keladi. Bobomiz
Alisher Navoiy "So`z durredurkim, aning daryosi ko`ngildur", - deb so`zning ikki xususiyatiga ishora qiladi. Haqiqatan, so`z duru gavhar singari insonning ko`ngil daryosida yashiringandir. Navoiy so`zni imkoniyat sifatida til xazinasiga qarashli ekanligini ta'kidlab, uning faoliyatini nutq bilan bog`laydi. Chunki so`z nutqiy jarayondagina faoliyat ko`rsatib, turlicha ma'nolarga ishora qiladi. Shuning uchun so`z haqidagi qarashlarning ko`pchiligida "belgi" ostida izohlangandir. So`z biror -bir tushunchaning material ifodalovchisi – qobig`i bo`lib, inson ongidagi yoki umumiy bilish xazinasidagi tushunchalar silsilasiga ta'sir etadi va muayyan nutqiy sharoitda turlicha ma'nolar kasb etadi. Shu jiqatdan so`z , ibora nomlash vazifasini bajaradi va o`zi anglatgan tushunchaning mohiyatini va tabiatini ko`rsatmaydi. Shu sababdan ma'no moddiy qobiq bilan birlashib, tushunchalar silsilasiga ta'sir etadi. Nutqiy jarayonda so`zlarning ma'no jilolari tushunchalar mosligi asosida yuzaga keladi. Tushunchalarning mosligi hayotiy tajribalar, umumiy bilish xazinamizning ham da muayyan nutqiy sharoit bilan bog`liqdir. A.Nurmonov so`z, iboraning ob'ektiv olamdagi biror predmet, voqea-hodisa, miqdor, belgi, harakat, holat, jarayonlar bilan ikki xil munosabatda bo`lishini ko`rsatadi. Ya'ni, sabab-natijali (motivlangan) va shartli (motivlanmagan) munosabatlar borki, ular inson ongida aks etgandagina belgilashadi deb ta'kidlaydi Shu sababdan bir so`z bir vaqtning o`zida bir qancha tushunchalarga ishora qilishi mumkinki, bu muayyan nutqiy sharoit hamda so`zlovchi va tinglovchi o`rtasidagi munosabatlar asosida kechadi. Masalan "gul" so`zini, “gullab qo`ydi” iborasini eshitish orqali tushuncha paydo bo`ladi. Tushuncha esa gulning mohiyatini, xossalarini ongda aks ettiradi. Shu so`z anglatgan o`simlik ma'nosi "gul - g-u-l" tovushlar ketma-ketligi bilan inson tomonidan o`rnatilgan shartli aloqani bildiradi, iborada esa “noo`rin gapirish, sirni oshkor etish ” kabi tushuncha ongda mavjud bo`ladi. Shuning uchun biz tushuncha aks ettirgan mohiyat, xossa, xususiyat asosida so`zlarning ma'nolar jilosini hosil qilamiz. Ya'ni, gul - insonga zavq beruvchi, go`zal, tikonli, turli rangda ochiluvchi kabi xususiyatlarini shartli (motivlanmagan) munosabatlar asosida boshqa predmetlarga tirkaymiz va gul so`zining ma'nolar sil-silasini yaratamiz. Shartli munosabat orqali "gul" so`zi jabr qiluvchi ma'shuqa, kasallik, yashnab ochilish, bezak kabi ma'nolarni ifodalaydi. Lekin "gul" so`zining mohiyati,ma'no tizimiga xususiyatlaridagi o`xshashlik asos bo`ladi. Shuning uchun gapda bitta ma'nosi yuzaga chiqadi. Qolgan ma'nolari so`zlovchi va tinglovchining umumiy bilish xazinasida imkoniyat tarzida turadi. Imkoniyat tarzidagi ma'nolar 27 majmuasi so`zning ma'no jilosini tashkil etib, mazmuniy murakkablikni yuzaga keltiradi. Shu sababdan so`z o`zaro aloqadorlikdagi uzvlar majmuasidan tashkil topgan butunlik deb izohlanadi4. A.Navoiy so`zning bunday xususiyatini "... jomi maoniyi juzv va kuldur" deb ko`rsatadi. So`z, iboraning ma'nolar jilosi nutqda namoyon bo`ladi. Chunki so`z, ibora imkoniyat sifatida tilda mavjud bo`lsa, faoliyat sifatida nutqda ishtirok etadi. Nutqdagi so`zning ishtiroki cheksiz va chegarasizdir. So`zning faoliyatini A.Navoiy quyidagicha izohlaydi: "Ko`nguldin dog`i so`z durri nutq sharafiga sohibi ixtisos vasilasi bilan guzorish va oroish ko`rguzar va aning qiymati ham martabasi nisbatiga boqa intishor va intiqor topar. Gavhar qiymatiga nechukki, marotib asru ko`pdur, qattoki, bir diramdin yuz tumangacha desa bo`lur"1. (Mazmuni: Ko`ngildan yana so`z duri nutq martabasiga mutaxassis vositasida naql qilish orqali tartiblanadi va uning qiymati ham martabasining nisbatiga harab tarqaladi ham da shuqrat topadi. Gavhar qiymatiga nisbatan juda ko`pdir, qattoki, bir diramdan yuz tumangacha desa bo`ladi). Ko`ngil til xazinasi bo`lsa, nutq til xazinasidagi boylikni sarf qiluvchi bozordir. Bozorga yaxshi narsalarni tartib qilish savdogarning maqoratiga bog`liq. Shuning uchun nutqiy barkamollik so`z, iboralardan o`rinli foydalanish asosida yuzaga keladi. Bundan shu narsa anglashiladiki, nutq imkoniyat sifatidagi til asosida biror shaxsning maqsadini (keng ma'noda) ro`yobga chiharish maqsulidir.2 Bu holat so`z ma'no jilolarining "nutq martabasida oroyish" topishini taqlil qilinganda, yana ham tushunarliroq bo`ladi. Masalan, Umar qayyom ruboiylarida "ko`z" so`zi quyidagicha ma'nolarni ifodalab keladi:

1. Sho`rlik umrimizga charq sirtmoq - kamar,

Jayqun ko`zimizning yoshidan asar,
Bequda ranjimiz do`zaq uchquni,
Jannat - umrimizda tinch bir dam magar.
2. Xo`ragimni mayla to`kis-but qiling,
qaqrabo yuzimni naq yoqut qiling,
Jaqondan ko`z yumsam, sharobqa yuvib,
Tok zangidan menga bir tobut qiling.
3. Dunyoning tilagi, samari ham biz,
Aql ko`zin qorasi - gavhari ham biz.
To`garak jahonni uzun deb bilsak,
Shaksiz uning ko`zi - gavhari ham biz.
Birinchi va ikkinchi ruboiylarda "ko`z" so`zi inson organizmi - ko`rish a'zosi ma'nosini bildirsa, uchinchi ruboiyda esa "aql ko`zi" iborasi, "uzukning ko`zi" ma'nosini ifodalamoqda. Bunday ma'no serqiraliligi tilshunoslikda ko`pma'nolilik polisemiya atamasi ostida izohlanadi. Ko`p ma'nolilik asos ma'no doirasida yuzaga keladi. Yuqoridagi ko`p ma'nolilik ham ana shunday asosda maydonga kelgan.
Demak iboralar kopma`noli so`zning jamiyat tomonidan tan olingan korinishidir. “Ko`z qirini tashlab qo`ydi”, “ko`z ostiga oldi” iboralarida ham bosh ma`no saqlanadi. "Ko`z" so`zining bosh - asos ma'nosi insonning ko`rish a'zosini ifodalashdir. Shu ma'no asosida tushuncha paydo bo`ladi. Tushuncha inson ko`rish a'zosining barcha xossa va xususiyatlarining majmuasi sifatida ongimizda aks etadi. Ya'ni, ko`z - ko`rish a'zosi, shaklan dumaloq, tuzilish jiqatdan qorachiq, javhar, ko`z kosasi va hokazolardan iborat. Bunday xususiyatlar ko`z so`zining ma'no to`plamidan joy olgan va o`zaro o`xshashlikka harab boshqa predmetlarga, abstrakt - mavhum ma'no ifodalovchi so`zlarga ko`chadi. Masalan, inson ko`zi, aql ko`zi, buloqning ko`zi, derazaning ko`zi, ishning ko`zi, uzukning ko`zi, elakning ko`zi kabi. Bu holatning paydo bo`lishiga shakliy, vazifaviy jiqatdan o`xshashlik sabab bo`lmoqda. Bundan tashhari so`zlovchi va tinglovchi o`rtasidagi o`zaro shartnomaviy munosabat ham mavjudki, u nutqiy jarayondagi ma'nolar jilosini
tushunishda yordam beradi.
So`zdin o`lukning tanida ruqi pok,
Ruhdagi tan aro so`zdin halok
(A.Navoiy)
Navoiy bobomiz so`zning qudratini juda chiroyli ifodalab, so`z o`lgan odam tanasiga ruh baqqo`laydi, so`zdan tandagi ruq halok bo`lishi mumkin deydi. Haqiqatan, so`z orqali inson o`z qalbini, yuragini ochadi. Shuning uchun so`z , ibora inson qalbi ko`zgusi sifatida talqin etiladi. Insonning nutqi orqali uning
ma'naviyati, bilim saviyasi anglashilib turadi. Yusuf Xos qojib "Qutadg`u bilig" asarida chiroyli va teran nutq irod qilgan kishini dono deb bilib, pala-partish so`zlagan kishini bilimsiz deydi:
Dono so`zi go`yo ohar suv erur,
Suv oqsa yer uzra ko`p ne'mat unur.
Donolar bo`ladi misoli chimzor:
Qayga oyoq qo`ysang, u yerda suv bor.
Bilimsizning ko`ngli qum erur go`yo,
O`t-o`lan o`smaydi kirsa ham daryo.
Bilimli kishilar tanni ijtimoiy meqnat bilan "koyitib", bilim bilan ovunadilar, buning hisobiga "jon" semiradi. "Jonning semirishi" - inson qalbining ma'naviy zavq tuyqulari bilan chulqonishidir.
Axir:
Tanani ulushi tamoqdan kirar,
Jon ulushi - so`z quloqdan kirar, - deydi.
So`z , ibora kishi ruhiyatini aks ettiruvchi noyob boylik hisoblanadi. Uning vositasida insoniyat o`z bilimlarini, madaniy boyliklarini asrab-avaylab, kelajakka yetkazadi. Shuning uchun so`z - ma'naviy boyliklarimiz xazinasidir. Unda insoniyatning qozirgi kungacha bo`lgan barcha izlanqo`lari, tajribalari, madaniy merosi saqlanib kelmoqda. So`z, iboraning xususiyati qaqida har qancha gapirsak, shuncha ozlik qiladi. A.Navoiy tili bilan aytganda, insonni qayvondan farqini ko`rsatuvchi asos - bu so`zdir.
Tangriki, insonni qilib ganji roz,
So`z bilan qayvondin anga imtiyoz.2
So`zning borliq olamdagi biror predmet bilan, voqea-hodisa bilan, belgi bilan, miqdor bilan, harakat-holat bilan, jarayon bilan bog`liq bo`lgan ma'nosi - leksik ma'no deyiladi. Iboraning borliq olamdagi biror harakat-holat bilan, jarayon bilan bog`liq bo`lgan ma'nosi esa - frazeologik ma'no deyiladi.
Biroq so`zning leksik ma'nosi umumlashma bo`lib, inson ongidagi tushunchalarga ishora qiladi.
Ikki yoki undan ortiq so‘zdan tarkib topgan va yaxlit bir ma’no ifodalaydigan til birligi frazeologik ibora deyiladi. Frazeologizmlar yaxlitligicha yoki muayyan so‘zning ko‘chma ma’noda qo‘llanishi asosida yuzaga keladi. Masalan, og‘zi qulog‘ida iborasi tarkibidagi so‘zlar bir butun holda ko‘chma ma’noda qo‘llanib, xursand tushunchasini ifodalagan. Biroq qo‘l ko‘tarmoq birikmasida esa ko‘tarmoq so‘zining ko‘chma ma’noda qo`latilishi iborani vujudga keltirgan. Shu bois ular nutqning erkin sintaktik birliklaridan farqli ravishda, tilning turg‘un birikmalari hisoblanadi. Frazeologik iboralarning so‘zlar singari tilning lug‘aviy bir-liklari qatoridan o‘rin egallaydi. Bunga quyidagi omillar sabab bo‘ladi:
1.Frazeologizmlar ikki yoki undan ortiq so‘zdan tashkil topgan turg‘un birikmalar bo‘lsa ham, so‘zlar singari, odatda, yaxlit bir tushun-chani ifodalash uchun xizmat qiladi. Bu xususiyat ularni so‘zlar bilan sinonimik munosabatga kirisha olishini ta’minlaydi: Uchiga chiqqan-o‘taketgan, turgan gap-albatta, yeng ichida-xufiya, yashirin kabilar shular jumlasidandir. Shu bois ular so‘zlar singari bitta gap bo‘lagi vazifasini bajaradi: Komissiya hayron bo‘lib qoldi, ammo hech kim meni qaytarishni og‘ziga olmas edi (A.Qahhor).
2. Frazeologizmlarda ham so‘zlar singari ko‘p ma’nolilik mavjud: o‘ziga kelmoq - xushini yo‘qotgach o‘ziga kelmoq, esiga tushmoq, asabiylikdan so‘ng o‘ziga kelmoq; yerga urmoq-qimmatini pasaytirmoq, obro‘sizlantirmoq, biror narsaning qadriga yetmaslik. 3. So‘zlar singari frazeologizmlarning ham shakl va ma’no munosabatiga ko‘ra quyidagi turlari mavjud: a) omonimlar: boshiga ko‘tarmoq - to‘polon qilmoq, yaxshi ko‘rmoq, e’zozlamoq; b) sinonimlar: fe’li aynimoq - avzoyi buzilmoq, yaxshi ko‘rmoq - ko‘ngil qo‘ymoq, toqati toq bo‘lmoq-sabr kosasi to‘lmoq; v) antonimlar: ko‘kka ko‘tarmoq - yerga urmoq, yuzi yorug‘ - yuzi shuvut, yuragi qinidan chiqmoq - ko‘ngli joyiga tushmoq.
Fraziolgizmlar nutqning ta’sirchan vositalaridan bo‘lib, so‘zlashuv nutqida va badiiy adabiyotda keng qo‘llaniladi.
Barqaror birikmalar. Nutq jarayonida fikrimizni bayon qilish uchun so’zlar yordamidagina emas, balki bir necha so’zlarning barqaror bog’lanishidan hosil bo’lgan birikmalardan ham foydalanamiz. Masalan, Toshkentdagi istiqlol davrida qurilgan inshootlarni ko’rib, og’zim ochilib qoldi. Bu gapda og’zim ochilib qoldi birikmasi so’zlovchi tomonidan nutqqa tayyor holda olib kirilgan. Bu birikma nutq jarayoniga qadar ham tayyor holda barqaror birikma sifatida mavjud va mazmunan bir leksema – hayron bo’lmoq leksemasi ifodalagan ma’noga teng keladi. Yoki “Yer haydasang kuz hayda, kuz haydamasang yuz hayda”, – deydi xalqimiz jumlasida deydi xalqimiz birikmasi tarkibidagi so’zlar o’zaro erkin bo’g’langan bo’lsa, undan oldingi so’zlar so’zlovchining nutqiga qadar xalqimiz tomonidan yaratilgan, tilimizda tayyor holda so’zlarning xuddi shunday tarkibini doimiy saqlagan holda mavjuddir.