Reja kirish I bob. Eronda feodal jamiyat munosabatlari. Eron Somoniylar, Shaddodiylar va Ziyoriylar davrida

Ziyoriylar (927-1090) - Kaspiyning janubi-g‘arbiy sohillarida joylashgan qoloq tog‘li viloyat Daylam X asr boshida xalifa va boshqa hukmdorlarga ko‘plab yollanma askar yetkazib berib turdi¹².
Ziyoriylar — Eronda hukmronlik qilgan sulola (928-1042). Asoschisi qadimgi aslzodalar avlodidan bo’lgan Mardovij ibn Ziyor (928-935). U Somoniylar lashkarboshisi asfar isyonidan foydalanib, Tabariston, Jurjonni ishg’ol qilgan va mustaqil Ziyoriylar davlatini tuzgan. Keyinchalik Isfahon, Hamadonni egallagan, 928-931 yillarda Ziyoriylar davlatining chegarasi Mesopotamiyadagi Xulvon shhrigacha kengaygan. Mardovij abbosiylar vassali hisoblanardi. Uning vafotidan so’ng Ziyoriylarga qarashli hudud bo’linib ketgan. Mardovijning ukasi Vashmgir (Vushmgir) davrida (935-967) Ziyoriylar ixtiyorida faqat Kaspiy bo’yi yerlarigina qolgan, bu vaqtda ular somoniylarga tobe bo’lgan. Ziyoriylar buvayhiylar bilan Somoniylar o’rtasidagi shimoliy Eron uchun bo’lgan kurashda muhim rol o’ynagan. 11 asr boshlarida Ziyoriylar g’aznaviylarga bo’ysungan. 1041 yil saljuklar Jurjon va Tabaristonni bosib olgach, Ziyoriylarning so’nggi shohi Kaykovus G’aznaga qochgan.
Ziyoriylar Daylamiy navkarlari orasidagi eng ashaddiy sotqinlardan biri, Somoniylardan chiqqan sarkarda Asfar isyonidan foydalanib, shimoliy Eronning katta qismini egallabolgan Mardovij ibn Ziyordan tarqalganlar. U tez orada janubdagi Isfahon vaHamadonni ham egalladi, ammo 323/935 yilda Mardovij o‘zining turkiy navkari qo‘lidan halok bo‘ldi va uning chillaki saltanati tarqab ketdi. Mardovijningukasi Vushmagir o‘zini somoniylarning vassali deb tan olgach, Kaspiy bo‘yidagi viloyatlarnigina saklab qola oldi. X asrning ikkinchi yarmida Ziyoriylar Buiylar va Somoniylarning Shimoliy Eronda hokimiyat uchun olib borgan kurashlarida bir qadar siyosiy o‘yin qildilar. Ammo Ziyoriylardan chiqqan Kobus ibn Vushmagir anchagina nozikbadiiy dilga va iste’dodga ega bo‘lgan hukmdorlardan edi. Barcha Daylamiy sulolalardan Ziyoriylarni shu narsa ajratib turadiki, ular o‘z hukmronlik davrida, ayniqsa, uning so‘nggi bosqichida deyarli istosnosiz ravishda shia mazhabining emas, sunniy mazhabining e’tiqodlariga amal qildilar.
XI asr boshida Ziyoriylar G‘aznaviylarga qaram bo‘lishga majbur bo‘ldilar. Ular G‘aznaviylar bilan nikoh rishtalari orqali bog‘langan edilar. Ammo Ziyoriylarning421/1030 yildan keyingi tarixi ancha qorong‘i. Saljuqiylar Kaspiy bo‘yi hududlari — Jurjon va Tabaristonni bosib oldilar, biroq Ziyoriylar sulolasining ba’zi bir vakillari ichkari tog‘li hududlarda saqlanib qolgan bo‘lishi mumkin edi¹³.
Ziyoriy amirlarining so‘nggilaridan biri Kaykovus fors tilida yaratgan «Qobusnoma» kitobining muallifi sifatida shuhrat qozondi. Uning o‘g‘li Gilonshoh bu urug‘ning so‘nggi hukmdori bo‘ldi. U Elburs tog‘laridan tushgan ismoiliylar tomonidan ag‘darilgan. Shundan so‘ng bu sulola tarix sahnasidan butunlay chiqib ketdi.
Muallifning so‘nggi ikki Ziyoriy hukmdor taqdiri haqida aytganlari Kaykovusning «Qobusnoma»da bergan ma’lumotlariga to‘gri kelmaydi.
Kitob matnidan ma’lum bo‘ladiki. Saljuqiylarning 433/1041 yilda Jurjonda paydo bo‘lishi Kaykovusni G‘aznaga qochishga majbur qilgan. Kaykovus u yerda sakkiz yil mobaynida Sulton Mahmudning nadimi bo‘lgan, keyin Shaddodiylar saroyida yashagan. 475/1082-83 yillar davomida yozil-gan «Qobusnoma»da Kaykovus o‘glining hukmdorligi haqida hech narsa demaydi. «Qobusnoma»ni rus tiliga ag‘dargar va unga izohlar yozgan Ye.E.Bertels ham Gilonshohning hukmdor bo‘lganiga shubha bilan qaraydi. Muallifning Gilonshohning ismoiliylar taxtdan ag‘dargani haqidagi taxmini ham hech narsaga asoslanmagan.
Tabariston va Jurjon (Gurgon)
315/927 Marvovij ibn Ziyor
323/935 Zahiru-d-davla Vushmagir
356/967 Zahiru-d-davla Bisutun
367/978 Shamsu-l-maoliy Qobus
402/1012 Falaku-l-maoliy Manuchehr
420/1029 Anushirvon
441/1049 Unsuru-l-maoliy Kaykovus
?-483/?-1090 Gilonshoh