Reja: Kiril alifbosidagi ayrim hariflarning yangi alifbo va imloda berilishi

Mavzu:Kiril alifbosidagi ayrim hariflarning yangi alifbo va
imloda berilishi «O'zbek tili-Davlat tili“

Reja:
1.Kiril alifbosidagi ayrim hariflarning yangi alifbo va imloda berilishi

2.„O'zbek tili-Davlat tili
3.Xulosa
4.Foydalangan adabiyot

Davlat tili — muayyan mamlakatda qonun chiqarish, ijroiya va sud hokimiyatlarida ish yuritish uchun rasmiy belgilangan til. Odatda, koʻp millatli mamlakatlarda, mas, Hindiston, Kanada, Shveysariyada qaysi til yoki tillar rasmiy ekanligi konstitutsiyalarida belgilab qoʻyilgan. Davlatlarning koʻpchiligida rasmiy til bilan davlat tili aynan bir xildir. Faqat ayrim mamlakatlardagina rasmiy til davlat tili maqomidan farqlanadi. Mas, Shveysariyada konstitutsiyaga binoan nemis, fransuz, italyan tillari — rasmiy til; nemis, fransuz, italyan va retoroman tillari — D.t. sanaladi.

Oʻzbekistonda shoʻrolar hukmronligi paytida D.t. haqida umuman gapirish ham mumkin boʻlmagan, aksincha oʻzbek tilining ijtimoiy hayotda qoʻllanilishi tobora cheklanib qolgandi. Jamiyatni qayta qurish maʼnaviy poklanishni boshlab berdi. Uning natijasi oʻlaroq "Oʻzbekiston Respublikasining davlat tili haqida"gi qonun qabul qilindi (1989-yil 21 okt.). Bu qonun oʻzbek xalqi milliy ongining rivojlanishida, mamlakat mustaqilligi mustahkamlanishida, madaniy merosning tiklanishida muhim rol oʻynadi. Mazkur qonun qoidalari Oʻzbekiston Konstitutsiyasida mustahkamlab qoʻyildi. Konstitutsiyaning 4-moddasiga binoan Oʻzbekistonda D.t.— oʻzbek tilidir. Qoraqalpogʻistonda bunday maqom qoraqalpoq tiliga ham berilgan. Mamlakatda yuz berayotgan real jarayonlar va imkoniyatlarni hisobga olib, lotin yozuviga asoslangan oʻzbek alifbosini uzil-kesil joriy etishni bosqichma bosqich amalga oshirib borish vazifasi til islohoti bilan bogʻliq masalalarga zarur tuzatishlar kiritish ehtiyojini tugʻdirdi, respublika hali sobiq Ittifoq tarkibida boʻlgan va madaniy-maʼnaviy sohada oʻziga xoslikni mustahkamlashga intilgan bir sharoitda qabul qilingan D.t. haqidagi qonunning koʻpgina moddalariga oʻzgartirishlar va qoʻshimchalar kiritishni taqozo etdi. Natijada 1995-yil 22 dek.da Oʻzbekiston Respublikasining D.t. haqidagi qonuni yangi tahrirda qabul qilindi. Oʻzbek tilining Oʻzbekiston Respublikasi hududida D.t. sifatida amal qilishining huquqiy asoslari ushbu qonun va b. qonunlar bilan belgilanadi. Oʻzbekiston Respublikasida D.t.ni oʻrganish uchun barcha fuqarolarga shart-sharoit yaratiladi hamda millatlar va elatlarning tillariga izzat-hurmat bilan munosabatda boʻlish, ularning rivojlanishi taʼminlanadi. D.t.ni oʻqitish bepul amalga oshiriladi (4-modda). D.t.ga yoki boshqa tillarga mensimay yoki xusumat bilan qarash taqiqlanadi. Fuqarolarning oʻzaro muomala, tarbiya va taʼlim olish tilini erkin tanlash huquqini amalga oshirishga toʻsqinlik qiluvchi shaxslar qonun hujjatlariga muvofiq javobgar boʻladilar (24-modda). Mamlakatda demokratik, baynalmilal tamoyillarga rioya qilinib, har bir millat va elatning erkin rivojlanishi, ularning til mustaqilligi va tengligi taʼminlangan. Taʼlimtarbiya ishlari oʻzbek tilidan tashqari tojik, rus, qozoq, koreys, turkman, qirgʻiz tillarida ham amalga oshiriladi. Milliy markazlarning faoliyati uchun yetarli imkoniyat yaratilgan. Shaxsga millati, irqi, tili, urf-odat va anʼanalariga qarab biror imtiyoz berish yoki shu vajdan huquqlarini cheklash javobgarlikka sabab boʻladi.
O’zbekistonda davlat tili haqidagi qonunning 30 yilligi nishonlanmoqda. 1989-yil 21- oktabrda o'zbek tilida davlat tili maqomi berilgan. 30 yillik davr ichida o'zbek tili davlat tili sifatida maqomini qanchalik mustahkamladi?

Kuzatuvchilar fikricha, o'tgan 30 yil o'zbek tili uchun arosatdagi davr bo'lgan. Tilshunoslar o’zbek tilining davlat maqomiga chiqishi ham, buning ortidan davom etayotgan 30 yillik ikkilanish davri ham hokimiyatdagi siyosiy iroda bilan bog’liqligini aytmoqda.

30 yil muqaddam davlat tili maqomiga ko’tarilgan o’zbek tiliga doir bugungi vaziyat hamon achinarli qolayotgani mahalliy matbuotda tilga ko’rsatilayotgan ehtirom va mavjud muammolar haqida yozilgan maqolalardan ham ko’rinadi.

Ehtirom hukumatning davlat tili rivojiga doir qarorlar qabul qilayotganida ko’rilsa, muammolar aksariyat qonunlar, hujjatlar, ish yuritish, reklama va e’lonlar hamon rus tilida ekanligida.

Qabul qilinganiga 30 yil to’lgan davlat tili haqidagi qonun tarixida bu muammolar yangi emas, 10 yillar avval ham aynan shu muammolar mavjudligi, bularga qaramasdan hukumat o’zbek tiliga ehtirom ko’rsatayotgani, davlat tilini rivojlantirishga doir qarorlar qabul qilayotgani haqida yozilar edi.

Prezident Shavkat Mirziyoyev imzolagan davlat tili haqidagi qonunning 30 yilligini mamlakatda keng nishonlash haqidagi qaror ham shu jumladan ko’rilmoqda.

Davlat tiliga doir ma’naviy-ma’rifiy tadbirlar tashkil etish va o’tkazish bilan cheklangan bu qarorda o’zbek tilini chorak asrdirki asoratda qoldirib kelayotgan asosiy muammo - til yozuvi masalasi haqida hech narsa deyilmaydi.

Davlat tiliga doir qonun ijrosi zaifligicha qolar ekan, so’nggi yillarda o’zbek tiliga doir muammolar qamrovi ham kengaygan; jamoatchilikda, ayniqsa, ta’lim sohasida o’zbek tiliga nisbatan ishonch yo’qolib borayotgani, rus tilli maktablarga ehtiyoj keskin kuchaygani kuzatilgan.

Tilshunos olim Baxtiyor Isabekka ko’ra, davlat maqomini olganiga 30 yil to’lgan o’zbek tili imlodagi ikkilanishdan, arosatdan qutilmas ekan, ta’limdagi, jamiyatdagi o’rnini ham tiklashi qiyin, ayniqsa, o’zbek tili davlat tizimiga ko’chmagan bir sharoitda.

“Bu qarorlar faqat shaklan, ko’rinish uchun, 30 yillikni nishonlash bilan o’zbek tili keng miqyosda qo’llanib qolmaydi. O’zbek tili hali davlat tili maqomini to’liq egallagani yo’q, tizimning ichiga kirib borgani yo’q. Masalan, televideniye, radio bo’lsin, o’zbek tilida istagancha chala yarim gapirish mumkin, ammo shu narsani rus tilida qilib bo’lmaydi. Shunday bir munosabat mavjud bir paytda biz nimani bayram qilamiz... Konstitutsiya belgilanishi tilning maqomi amaliyotga ko‘chganidan darak bermaydi. Mana Toshkentning o’zida o’zbek maktablari yildan yilga kamayib rus tiliga o’tib ketyapti. Imlo masalasida esa hamon ikkilanish, avval ham aytgandim, 40-yillarda lotindan kirill alifbosiga o’tish uchun bir kechaning o’zi kifoya qilgan edi. Hukumatdagilar nima, buni bilishmaydimi? Hozir yangi taklif etilayotgan lotin imlosi ham kirill talaffuziga ko’ra tayyorlandi. Umuman, davlat tiliga nisbatan siyosat o’zgarmas, til haqidagi qonun ijrosini ta’minlovchi komissiya aniq bir ishlamas ekan, vaziyatda o’zgarish bo’lishiga ishonish qiyin”, - deydi tilshunos olim Baxtiyor Isabek.

30 yildirki, O’zbekistonda 21-oktabr o’zbek tiliga davlat maqomi berilgan kun sifatida nishonlab kelinadi, shu munosabat bilan turli tadbirlar tashkil qilinadi.

Davlat tili haqida qonun qabul qilinganligining 30 yilligini nishonlash haqida Prezident Shavkat Mirziyoyev tomonidan imzolangan qaror ham shu ma’noda avvalgilaridan farq qilmaydi, faqat unda O’zbekistonning xorijdagi elchixonalari va diplomatik vakolatxonalarida “O’zbek tilining do’stlari” klublarini tuzish belgilangani istisno sifatida ko’rinadi.

Davlat tiliga doir qonun ijrosining nazoratsizligi, hukumatda ish yuritish, qonunlar yozilishida rus tilidan voz kechilmagani rus tiliga rasmiy maqom berish tashabbusi ko’tarilishiga ham sabab bo’ldi.

O’zbekistondagi bir guruh taniqli ziyolilar tomonidan ko’tarilgan bu tashabbus jamoatchilikda keskin tanqidga uchradi.

3.Xulosa

Xulosa qilib aytadigan bo'lsam, tilni sevish, uni ardoqlash millatni sevish va uni ardoqlash bilan teng hisoblanadi. Zotan, muhtaram Prezidentimiz aytib o'tganlaridek: “Har birimiz davlat tiliga bo'lgan e'tiborni mustaqillikka bo'lgan e'tibor deb, davlat tiliga ehtirom va sadoqatni ona Vatanga ehtirom va sadoqat deb bilishimiz, shunday qadrlashni hayotimiz qoidasiga aylantirishimiz kerak”.

4.Foydalangan adabiyot

Abdumajidov F ., Davlat tili haqida (qonunga sharhlar), T., 1998.
Gʻafur Abdumajidov.[1]