Режа: Жоҳилия даври моҳияти Жоҳилия давридаги кўп худолик ва араблар маънавияти Ҳанифлар ҳаракати Жоҳилия даври моҳияти

Ҳанифлар ҳаракати. Ҳаниф арабча сўз бўлиб, чинакам эътиқод қилувчи тақводор маъносини билдиради. Ҳанифлар ўша даврда араб қабилалари ўртасида кенг тарқалган мушрикийликка қарши якка худоликни, охиратни яқинлашиб қолганини тарғибот қилиб чиққанлар.
V-VI асрларда араб қабилалари уруғ-қабилачилик тузуми емирила бошлаган, ибтидоий диний тасаввурлар таназзулга юз тутган эди. Қабилалар ўртасида марказлашишга бўлган интилишнинг ғоявий инъикоси сифатида якка худоликка хос диний ақидаларнинг куртаклари шакллана бошлаган. Якка худолик тўғрисидаги бундай диний таълимот исломдагина эмас, балки у пайдо бўлмасдан бирмунча вақт илгари Арабистоннинг айрим жойларида тарғиб қилина бошлаган эди. Аммо ҳанифлар ҳаракати, яъни уларнинг арабларни ягона дин атрофида бирлаштириш ғоясини мувоффақиятли якунламаган.
Исломдан илгари араб қабилалари орасида якка худолилик тўғрисида тарғибот юритган, ўзини пайғамбар деб эълон қилган шахслар тарихий манбаларда «ҳанифлар», яъни ҳақ-ҳақиқат изловчилар номи билан маълум. Исломнинг пайдо бўлиши араб қабилалари ўртасидаги ижтимоий-иқтисодий тараққиётнинг муайян босқичи билан боғлиқ бўлган.
Ислом монотеистик дин сифатида, яъни якка худога эътиқод қилувчи таълимотни яратиб, унга қадар бўлган араб қабилаларидаги кўп худоликнинг барча кўринишларини ширк деб атаб, уларни тақиқлаган.
Исломда, шундай қилиб, ягона Аллоҳга, эътиқод қилиш бу диний таълимотнинг асосини ташкил этган. Аллоҳ-арабча сўз бўлиб, ўзбекчага таржима қилсак, Тангри деган маъносини билдиради. Форсийда Худо дейилади. Аллоҳ, Тангри, Худо сўзларига одатда сифат қўшилиб, Аллоҳ таоло, Худои Таоло шаклида ҳам ишлатилади. Таоло-улуғ, олий деган маънони англатади. Аллоҳ таолонинг Қуръонда ва ҳадисларда қайд этилган исмлари 99 тадир. Булардан тилимизда энг кўп қўлланиладигани: Раҳим-жуда раҳимли; Раҳмон-ўта меҳрибон; Мўмин-омон ва омонлик берувчи; Карим карамли, саховатли, кечиримли, Саттор, Акбар буюк каби сифатлари қўшиб айтилади.
«Ханиф» атамаси Иброҳим билан боғланган ҳолда тилга олинган ўринларда ҳам, ўзи алоҳида келган жойларда ҳам «Ҳақиқий мусулмон», «астойдил эътиқод қилувчи» маъносида тушунилганлиги равшан. Шунинг учун бўлса керак, кейинги давр ислом анъанасида бу атамани «мусулмон» атамаси билан бир маънода тушуниш одат бўлиб қолган. Аслида исломда мусулмон шахсни англатади. Ўтган аср ўрталарида Қозонда босилган Қуръоннинг 3-сураси 89-оятга берилган изоҳда «ханиф ҳозирги мусулмоннинг ўзидир»,-дейилган.
«Ханиф» атамаси фақат Қуръонга хос бўлмасдан, у ислом дин сифатида вужудга келмасдан анча илгари ҳам якка худога эътиқод этишни тарғиб қилувчи шахсларнинг номи сифатида маълум бўлган. Якка худолилик қабилалари ўртасида маълум бўлган. Бу қабилаларнинг номи ҳам «бану ханиф» (ханифа авлодлари) бўлган. Демак, «ханиф» атамаси билан «бану ханиф» ўртасида ҳам қандайдир мазмунан боғланиш бўлиши мумкин.
Аллоҳнинг чексиз қудрати ҳақида Қуръони каримнинг 55-Ар-раҳмон сурасида ўз ифодасини топган яъни, «Ар-Раҳмон» - Аллоҳнинг гўзал номларидан бири. Сурада Аллоҳ таоло инсоният ва жинларга бу дунё ва охиратда ато этган ва этажак неъматларидан баъзиларини эслатиб, ўттиз бор: «Бас, Раббингизнинг қайси бир неъматларини инкор этасизлар?!-деб уларга хитоб қилган»².
Араб қабилаларини ягона дин атрофида бирлаштириш ва якка худоликка эътиқод қилишдан иборат бўлган ҳанифлар орзуси фақат Муҳаммад пайғамбар даврида ислом динини вужудга келиши ва қарор топиши билан амалга ошди. Шунинг учун Муҳаммад ибн Абдуллоҳ-дин даъватчиси ва давлат арбобидир.


Таянч сўзлар:

1. 
   Жоҳилия 6. Ясраб (Тоиф) 11. Байтуллоҳ
   
2. 
   Ҳаниф 7. Сутхўрлик 12. «ал-Хажар ал-асвод»
   
3. 
   Бадавийлар 8. Макка 13. «Зам-Зам» булоғи
   
4. 
   Патриархал 9. Мадина 14. Астрология
   
5. 
   Хижоз 10. Каъбатуллоҳ 15. «Илми нужум»