Reja: islom dining paydo bo’lish tarixi. Islom dininig mazmun va mohiyati

Islom ta’limoti

Qur’on va sunnatning mazmuni oddiy mehnatkash xalq vakillariga tushunarli bo‘lmaganligi sababli, ularni islom olamida ziyolilar, ruhoniylar va huquqshunoslar qunt bilan o‘rganar va tafsir qilar edilar. Keng musulmon ommasi uchun esa qator asosiy tamoyillarni o‘z ichiga olgan

«E’tiqod ramzi» yaratilgan. Bu tamoyillar quyidagilardan iborat:

1. 
   Ollohga ishonish. Har bir musulmon (arabchada – bo‘yin eguvchi, itoatkor degan ma’nolarni anglatadi) yagona Ollohni tan olishi va uning irodasiga bo‘ysunishi shart;
   
2. 
   Ollohning farishtalariga ishonish. Musulmon kishi farishtalar (arabchada – malak, maloika) va yovuz kuchlar (jinlar) mavjudligiga ishonishi lozim. Ularning barchasi Olloh tomonidan yaratilgan bo‘lib, uning irodasini ifoda etuvchi jismsiz mavjudotlardir. Xudoga eng yaqin bo‘lgan farishtalar zimmasiga turli vazifalar yuklatilgan bo‘lib, Jabroil – Ollohning hukmini kishilarga yetkazuvchi, Mikoil – koinotni boshqaruvchi, Isrofil – maxsus shoxdan yasalgan karnayni chalib qiyomat kuni haqida xabar beruvchi, Azroil – jon oluvchi farishta vazifasini bajaradi. Shuningdek, o‘lganlarni qabrda dastlabki so‘roq qiluvchi farishtalar – Munkar va Nakir, jannatning qo‘riqchisi – Ridvon, do‘zaxning qo‘riqchisi – Malik ham xudoning yaqin yordamchilari vazifasini bajaradilar. Olloh irodasiga bo‘ysunishni istamagan yana bir farishta mavjud bo‘lib, uning nomi Shayton (Iblis)dir. Shayton odamlarni gunohga yetaklaydi. Qudratli Olloh bu farishtani jilovlab, bo‘ysundirib olishga qodir, biroq u ataylab Iblisgaga erkinlik berganki, bundan maqsad islomga e’tiqod etuvchi musulmonlarning irodasini, islom diniga bo‘lgan muhabbati va izchilligini sinash hisoblanadi. Bu farishta oxirzamonga qadar erkin bo‘ladi;
   
3. 
   Ollohning kitoblariga ishonish. Musulmonlar Qur’onni abadiy va odamlar tomonidan yaratilmagan deb hisoblaydilar. Islomda Olloh muqaddas ta’limotini Muhammaddan oldin Muso (Moisey) va Iso (Iisus)larga vahiy qilgan. Tavrot, Injil va Zabur (Psaltir – qadimgi yahudiy dinining duolar to‘plami) kabi muqaddas bitiklar Qur’ondan oldin yuborilgan manbalardir. Shuning uchun ham islom boshqa dinlar ta’limotiga o‘xshaydi. Qur’on muqaddas bitiklarning eng so‘nggisidir. Qur’ondagi har bir ibora muqaddas hisoblanadi, u xudo tomonidan vahiy qilingan va unga shak keltirish mumkin emas;
   
4. 
   Ollohning payg‘ambarlariga ishonish. Payg‘ambarlar ilohiy haqiqatni bandalarga yetkazadilar, ularni va’z, nasihat bilan haq dinga va yaxshi ishlarga chaqiradilar. Qur’onda 25 nafar payg‘ambarning ismlari qayd etilgan, biroq musulmonlar Muhammadni barcha payg‘ambarning payg‘ambari, deb hisoblaydilar. Payg‘ambarlar ikki turga bo‘linadilar: rasullar va nabiylar. Olloh alohida kitob va shariat bergan payg‘ambarlar
   

«Rasul» deb ataladilar. Olloh alohida kitob va shariat ato etmagan, lekin rasulga berilgan kitob va shariat asosida ish qilishga buyurilgan payg‘ambarlar «nabiylar»deb ataladi. Rasullar nabiy bo‘lishi mumkin, lekin nabiylar rasul bo‘laolmaydilar.

5. 
   oxirat kuniga ishonish. Oxiratda (arabchada – oxirgi kun, dunyo- ning tugash kuni degan ma’nolarni anglatadi) Olloh va u xohlaganidan boshqa hech narsa qolmaydigan kun. Uning qachon bo‘lishini faqat Olloh biladi. Oxirat kunida Yerdagi hayot tugaydi. Ollohning qudrati bilan o‘lganlar qayta tiriladilar va bir joyda – Mahshar yerida to‘planadilar;
   
6. 
   islom e’tiqodini qabul qiluvchi har bir kishi o‘z taqdirining Olloh tomonidan oldindan belgilab qo‘yilgani (taqdiri azal)ga ishonishi lozim. Qur’onda yozilishicha, «Olloh kimni hidoyat qilishni istasa, uning ko‘nglini islom uchun keng qilib qo‘yar. Kimni adashtirishni istasa, uning ko‘nglini «tor va tang qilib qo‘yar»¹⁰. Ollohning irodasiga musulmonlar so‘zsiz itoat etishlari shart;
   
7. 
   o‘lgandan keyin qayta tirilishga ishonish. Ollohning irodasi bilan qayta tirilgan odamlarning «Mahshar yeri»da to‘plangan kuni qiyomat deb ataladi. Bu kunda har bir inson o‘z qilmishiga loyiq mukofot, ajr oladi: kimdir do‘zaxda qiynoq azobiga duchor bo‘lsa, yana kimdir jannatda rohat-farog‘atda yashashga muyassar bo‘ladi.
   

Islomda diniy e’tiqod, marosim, urf-odat, huquq va axloq normalardan tashkil topgan dindorlar uchun oddiy, bajarilishi qulay shartlar to‘plami





¹⁰ Kypaohm kapmm / Tapwmmoh ba m%o uap myauumØm Auoyggmh Mahcyp. – T., 1992. – b. 95.

farzlar ishlab chiqilgan. Ularni bajarmaganlar islomdan chiqqan deb hisoblanadi. Farzlarning eng asosiysi «islom arkonlari» deb ataladi va quyidagilardan iborat:

Kalima keltirish – «Ashhadu an la iloha illollohu va ashhadu anna Muhammadan abduhu va rasuluh», ya’ni «Ollohdan o‘zga iloh yo‘qligiga va Muhammad uning bandasi va payg‘ambari ekanligiga shohidlik beraman» demak. Kalima keltirgan kishi islomni qabul qiladi, Ollohga bo‘ysunadi va farzlarni bajarish mas’uliyatini oladi.

Namoz kuniga besh vaqt o‘qiladi, undan faqat bemorlar va yosh bolalar ozod qilinadilar. Musulmonlar erta tongda, tushda, tushdan so‘ng, kun botishdan va uyqudan avval namoz o‘qishlari kerak. Namozdan oldin, albatta, tahorat (poklanish) marosimiga amal qilinadi. Agar suv bo‘lmasa, hatto tuproq bilan ham tahorat qilishga ijozat beriladi. Musulmonlar o‘z turmush tashvishlari bilan namoz vaqtini unutmasliklari uchun masjidlarda baland minoralar quriladi va u yerdan turib masjid muazzin (so‘fi)lari baland ovoz bilan musulmonlarni namoz o‘qish vaqti haqida xabardor qiladilar.

Ro‘za. Islom dinida faqat bitta shunday cheklash mavjud. Bir oy davomida musulmon kishi erta tongdan kechgacha taom yemasligi, suv ichmasligi, ishrat qilmasligi lozim. Faqat qorong‘i tushishi bilan me’yorida taom yeyishga ruxsat beriladi. Islomda bir yil 354 kundan iborat bo‘lganligi uchun ramazon (ro‘za) oyining vaqti doimo o‘zgarib turadi. U qahraton qishga ham, yozgi jazirama kunlarga ham to‘g‘ri kelishi mumkin. Ramazon oyida mehnat qilish odatdagidek kechadi. Ro‘zani sababsiz buzgan kishi farzga amal qilmagan deb hisoblanadi. Ro‘za tutishdan maqsad musulmonlar irodasini chiniqtirishdir. Shuningdek, ro‘za odamlarning ma’naviyatini yuksaltiradi. Ro‘za vaqtida musulmonlar bir- birlariga yaxshi niyat tilaydilar, o‘zaro munosabatlarda yomonliklar, janjallar unutiladi va odamlar gaplashganda yomon (qo‘pol) so‘zlarni ishlatishdan o‘zlarini tiyishga harakat qiladilar.

Zakot. Har bir mulkdor musulmon yilda bir marta kambag‘al, beva- bechora, nochorlar uchun yillik daromadining bir qismini berishi shart. Bu islomga e’tiqod qiluvchi mulkdor musulmonlar uchun majburiy amal sanaladi. Zakot islom davlatlarida muntazam ravishda yilning oxirida olinadi. Uning miqdori pul daromadining ulushi 1/40 (2,5 %)ga teng. Dunyoviy davlatlarda musulmonlarning ayrim qismi zakotni masjidlarga ixtiyoriy xayr-ehson sifatida beradilar. Majburiy bo‘lmagan yana bir vazifa

• 
  sadaqa. U odatda ixtiyoriy ravishda kambag‘allar, yetimxonalar, masjidlar va moddiy yordamga muhtoj kishilarga beriladi. Sadaqa o‘ziga to‘q musulmonlar uchun taskin topish, qoniqish hissi bilan birga, beva-
  

bechora, kambag‘allar jamoasining hayot kechirishini ta’minlashga xizmat qiladi.

Haj. Shariatga binoan, har bir musulmonning hayotda aqalli bir marta Makka shahrining muqaddas yerlarini hamda xudoga sig‘inishi va Ka’bani ziyorat qilishi. Ziyorat quyidagi talablarni bajarishni taqozo etadi: Ka’bani yetti marta aylanish, qora toshni o‘pish, Safa va Marva tepaliklari o‘rtasida tez yurish, Zamzam muqaddas qudug‘idan suv ichish, Arafot tog‘i yonida turish, Mino vodiysida shaytonga tosh otish, Ollohga qurbonlik qilish kabi marosimlar shular jumlasidandir. Kim haj qilsa, «hoji» unvoniga ega bo‘ladi va uning oq salla o‘rab yurishiga ruxsat etiladi.

Musulmon ruhoniylari yuqorida bayon etilgan beshta asosiy farzdan tashqari, yana bir farz – jihod (g‘azovot)ni tashviq qiladilar. Qur’onda bu haqda birmuncha aniq ma’lumot berilgan. Yilda sakkiz oy (to‘rt oy qon to‘kish taqiqlangan oylar hisoblanadi) yomonlikka, dushman kuchlariga qarshi yoki dinni kuch yordamida yoyish (bu masalada musulmonlarning qarashlari bir-biridan keskin farq qiladi) uchun kurashish muqaddas ish deb baholanadi. Muhammad payg‘ambar o‘gitlariga ko‘ra, «ulug‘ jihod» bu musulmonning e’tiqodi va gunohlariga tavba-tazarru qilish ehtiyoji o‘rtasidagi ma’naviy kurash bo‘lsa, «qurolli kurash» din yo‘lidagi odatiy harakatdir.

Islom aqidalariga ko‘ra, muqaddas jihodda ishtirok etish, hatto halok bo‘lish kishini gunohlardan forig‘ qiladi va shahidning jannatdan o‘rin olishida buning ahamiyati kata hisoblanadi. Aytish joizki, jihod tarzida nafaqat bosqinchilik urushlari, balki milliy ozodlik kurashlari ham olib boriladi (masalan, XX asrda bu shior ostida qator milliy-ozodlik kurashlari bo‘lib o‘tgan).

Islomda diniy bayramlarga alohida e’tibor beriladi. Ular qatorida eng katta e’tiborga ega bo‘lganlari Ro‘za hayit, Qurbon hayit, Me’roj, Mavlud bayramlaridir.

Ro‘za hayit (arabchada – Iyd al-fitr) Ramazon oyining tugaganligi sharafiga o‘tkaziladigan musulmonlar bayrami. U 3 kun davom etadi. Bayram namozgohda ertalab namoz o‘qish, o‘lganlarni yod olib xudoyi, duoi fotiha qilish, yo‘qsillarga sadaqa berish bilan boshlanadi. Barcha musulmonlar Ro‘za hayiti kunlari xursandchilik qiladilar, bir-birlariga sovg‘alar in’om qiladilar.

Qurbon hayit – musulmonlarning Olloh yo‘lida muayyan jonzodlarni qurbonlik qilish kuni. U ro‘za hayitidan 70 kun o‘tganidan so‘ng nishonlanadi. Qurbon hayitning mohiyati shundaki, diniy rivoyatlarga ko‘ra, Ibrohim payg‘ambar o‘zining chin e’tiqodini isbotlash uchun o‘g‘li Ismoilni Olloh yo‘lida qurbon qilmoqchi bo‘lganda, xudo uni to‘xtatib

qo‘y so‘yishga buyurgan. Islomda qurbonlik haj marosimining majburiy elementlaridan biriga aylangan. Rivoyatlarga ko‘ra, marhum narigi dunyoda qurbon qilingan jonivor tufayli Sirotdan (jannat ko‘prigi) oson o‘tishi mumkin. Agar musulmon kishi qurbonlik qilmasa, ko‘prikdan o‘tishi murakkablashadi va ko‘prik ostidagi do‘zaxga qulab tushishi mumkin. Qurbon hayit katta xursandchilik bilan nishonlanadi, bayram munosabati bilan ajoyib taomlar tayyorlanadi, ertalab masjidda hayit namozi o‘qiladi, musulmonlar o‘z ajdodlarining qabrlarini ziyorat qila- dilar, kambag‘allarga sadaqalar ulashiladi. Muqaddas joylar, sajdagohlar va masjidlarga xudo yo‘lida ehson berish udumlari amalga oshiriladi.

Me’roj – Muhammadning mo‘jizaviy ravishda Buroqda Makkadan Quddusga va undan osmonga – Olloh oldiga qilgan safar kuni. Muhammad Olloh bilan suhbatda 99 mingta so‘z aytgan. Bu safar shunchalik tez bo‘lganki, u qaytib kelganida hali yotgan o‘rni sovimagan, ag‘darilgan ko‘zadagi suv hali to‘kilib ulgurmagan. Muhammadning tungi parvozi xotirasiga bag‘ishlab har yili rajab oyi (qamariy taqvim bo‘yicha yettinchi oy)ning 27-kunida bayram o‘tkaziladi.

Mavlud (arabchada – tug‘ilish, payg‘ambarning tug‘ilgan kuni degan ma’nolarni anglatadi) – Muhammadning tug‘ilgan kuni bayrami. Bu kun masjidlarda marosimlar o‘tkaziladi, ularda payg‘ambar sha’niga madhiyalardan iborat she’rlar o‘qiladi, ruhoniylar va’zxonlik qiladilar, yo‘qsillarga sadaqa beriladi. Islom davlat dini sifatida tan olingan mamlakatlarda Muhammad payg‘ambarning tavallud ayyomi dam olish kuni deb e’lon qilinadi.

Juma (arabchada – jamlik, jam bo‘lish degan ma’nolarni anglatadi) – musulmonlarning dam olish kuni. Musulmonlar namozgohda peshinni o‘qish va xutba (arabchada – targ‘ibot, nutq degan ma’nolarni anglatadi) eshitish uchun to‘planadilar. Odamlar bu kunda bayramona liboslarini kiyadilar, mazali taomlar tayyorlaydilar, mehmondorchilikka boradilar.

Islomda diniy targ‘ibot markazi, diniy marosimlarni bajarish joyi machit (masjid) hisoblanadi. Sharqda masjidlar azaldan diniy ta’lim maskani va madaniy markaz vazifasini bajarib kelgan. Masjidlarda diniy marosimlarni bajarish bilan birga yangiliklarni eshitish, kundalik ishlarni hal etish mumkin bo‘lgan. Musulmon ruhoniy (mulla)lari maktablarda o‘g‘il bolalarga ilohiyotdan dars berganlar. Ayrim yirik machitlar qoshida madrasalar tashkil etilgan.

Musulmonlar yagona ummani (arabchada – ma’lum dinga e’tiqod qiluvchilar jamoasi degan ma’noni anglatadi) tashkil etadilar. Umma diniy jamoalarga bo‘linadi. Diniy jamoaga imom (arabchada – oldinda turuvchi degan ma’noni anglatadi) va mulla (arabchada – yaqinlashgan, yaqin odam

degan ma’nolarni anglatadi) rahbarlik qiladilar. Yirik machitlarda ruhoniylar jamoasiga muftiy (arabchada – fatvo beruvchi, diniy masalalarda qaror chiqaruvchi degan ma’noni anglatadi) rahbarlik qiladi. Mulla unvoniga musulmon jamoasi vakillari orasidan maxsus ma’lumotga ega yoki diniy marosimlarni bajarish malakasiga ega nomzodlar saylanadilar. Islom davlat dini sifatida tan olingan mamlakatlarda muftilik lavozimiga nomzod tayinlanadi. Islom davlat dini maqomiga ega bo‘lmagan mamlakatlarda esa muftilar ruhoniylar va mutavalliyat vakillarining qurultoyida saylanadilar.

Islom diniy tizimining muhim tarkibiy qismlaridan biri shariat (arabchada – to‘g‘ri yo‘l, ilohiy yo‘l, qonun degan ma’nolarni anglatadi) hisoblanadi. Shariat musulmonlarning ijtimoiy va shaxsiy hayotini tartibga soladigan axloqiy, huquqiy va madaniy normalar to‘plamidir. Uning normalari islom yuzaga kelganidan keyingi ikki asr davomida ishlab chiqilgan. Ularga asos qilib Qur’oni karim va sunnat, keyinchalik ijmo va qiyos olingan. Shariat musulmonning xatti-harakatlarini besh toifa (kategoriya)ga ajratadi. Bular: farz – bajarilishi qat’iyan majburiy hisoblangan xatti-harakatlar; mandub (sunnat) – amalga oshirilishi majburiy emas, lekin ma’qul, lozim deb hisoblanuvchi normalar; muboh – bajarilishi ixtiyoriy normalar; makruh – amalga oshirilishi noma’qul sanaluvchi normalar; harom – qat’iy ravishda taqiqlangan xatti-harakatlar.

Islom jamiyatning asosiy bo‘g‘ini hisoblanuvchi oilaga katta e’tibor beradi. Ayollar taqvodorligi – islom e’tiqodining yuzaga kelishi va mustahkamlashning asosiy omillaridan biri. Dindor ayol, birinchi galda ona, ya’ni oilada islom an’analari saqlanishining posbonidir. Onaning bolalar bilan uzviy aloqasi islomiy an’analarning avlodlar o‘rtasida vorisligini ta’minlaydi, islom qadriyatlarining tarixan saqlanib qolishi va mustahkamlanishiga xizmat qiladi.

Islom dinida oila-nikoh munosabatlari ham alohida o‘rin tutadi. Islomda uch xil nikoh: doimiy, vaqtinchalik va kanizaklar bilan bo‘ladigan nikohlar tan olinadi. Hozirgi zamonda doimiy nikoh udumi saqlanib qolgan. Vaqtinchalik nikoh deyarli uchramaydi, faqat hozirgi Eron Islom Respublikasining shia mazhabiga mansub musulmonlar yashaydigan ayrim hududlaridagina saqlanib qolgan. Islom nikohsizlikka va e’tiqodiga ko‘ra uylanmaslikka qaror qilgan ruhoniylarga salbiy munosabat bildiradi.

Islomda ajralish, ya’ni er-xotinning nikohdan chiqishi sod- dalashtirilgan va rasmiyatchiliklarga e’tibor berilmagan. Masalan, er xotiniga taloq e’lon qilishi mumkin.

Islomda, bundan tashqari, bir qator boshqa cheklashlar ham mavjud. Masalan, savdo-moliya munosabatlarida zo‘rlab tortib olingan narsalar

bilan savdo-sotiq qilish, sotuvchining o‘z mulki bo‘lmagan tovarlar bilan savdo qilishi, qarz berish evaziga daromad olish (sudxo‘rlik) kabilar harom hisoblanadi.

Islom dini oziq-ovqat masalasida ham o‘ziga xos cheklashlarni targ‘ib qiladi. Jumladan, cho‘chqa go‘shti, spirtli ichimliklar va o‘limtik narsalarni iste’mol qilish man etiladi.

Bunday cheklashlarning ildizi juda qadimga borib taqaladi. Masalan, cho‘chqa go‘shtini iste’mol qilishni man etish Qadimgi Misrda va yahudiylar orasida keng tarqalgan.

Islom dinida ortiqcha zeb-ziynatga berilish, masalan, tilla va kumush taqinchoqlarni haddan ziyod ko‘p taqish qoralanadi. Bunday taqinchoqlar jamoa nochor qatlamlarining hasad qilishi va g‘azablanishiga olib keladi, deb hisoblanadi.

Xulosa qilib aytganda, islom e’tiqodi asoslari mustahkam va serqirra hayotiy voqealarga tayanadi. Islom dinining deyarli bir yarim ming yil mobaynida yashab kelayotganligi va barhayotligining sababi ham shunda.