Reja «Iqtisodiy ta’limotlar tarixi»

3. QADIMGI SHARQDAGI IQTISODIY G‘OYALAR 
Iqtisodiy fan manbalarini avvalo jahon sivilizatsiyasining beshigi bo‘lgan qadimgi Sharqdan 
izlamoq mantiqan to‘g‘ridir. 
Iqtisodiy g‘oyalarning shakllanishi insoniyatning paydo bo‘lishi bilan boshlangan. Ammo hozirgi 
paytda qo‘lyozmalarda aks ettirilgan g‘oyalargina tahlil qilingan. Shu sababli iqtisodiy ta’limotlar 
tarixi quldorlik jamiyati, aniqrog‘i, xususiy mulk paydo bo‘lishi bilan boshlanadi, deyish 
o‘rinlidir. 
Dastlab quldorlik jamiyati Sharqda sinfiy ajralish boshlangan joylarda, Mesopotamiya (Tigr va 
Yefrat daryolari oralig‘ida) va Misrda eramizdan avvalgi IV ming yillikda yuzaga keladi. Bunga 
asosiy sabab shuki, bu yerda texnologik inqilob ro‘y berdi, metall qurollar ishlatila boshlandi, 
qishloq xo‘jaligida intensiv, ko‘p hollarda sug‘orma dehqonchilikka o‘tildi, shu asosda nisbatan 
turg‘un ko‘shimcha mahsulot olish imkoni tug‘ilgan. Oqibatda jamiyatda mehnat taqsimotini 
rivojlantirishga, ko‘pgina hunarmandchilik sohalarining ajralib chiqishiga, sinfiy tabaqalanishga 
turtki bo‘ldi. 
Bu davrda qo‘shimcha mahsulot olishning asosiy usuli jamoaga birlashgan dehqonlarni 
ekspluatatsiya qilish yo‘li bilan renta - soliq olish (Osiyoda) bo‘lsa, qullarni (davlat yoki xususiy) 
beayov ishlatish bilan ham (Yevropada) katta boylik orttirilgan. Sharqda davlatning iqtisodiyotga 
aralashuv darajasiga qarab, ayrim «erkin» aholining axvoli qullarnikidan deyarli farq qilmagan 
(umuman, Sharq mamlakatlarida qulchilik masalasi hali uzil-kesil hal etilgan emas. Akademik 
V.V.Struvye uni tan oladi. Lekin ko‘pgina olimlarning fikricha, Sharqda quldorlik klassik shaklda 
rivoj topmagan, patriarxal, ya’ni uy xo‘jaligida ustun bo‘lgan.
Sharq, jumladan Markaziy Osiyo mamlakatlaridagi xo‘jalik faoliyatida nisbatan erkin odamlar 
ishtirok etgan. Masalan, dehqonchilik, hunarmandchilik, qurilish sohasida qullar mehnatidan 
foydalanilmagan. Antik dunyo (Farbiy Yevropa)dagi ayrim regionlarda xalqaro savdoni olib 
borish bilan bog‘liq ravishda tovar-pul munosabatlari ham anchagina rivojlangan (masalan, 
Gretsiyaning ayrim shaharlari). Shu asosda qulchilikka asoslangan xususiy mulkchilik rivoj topdi. 
O‘z mahsulotini sotishga mo‘ljallab ishlab chiqargan qulchilik xo‘jaliklari ekspluatatsiyani 
kuchaytirishni talab etgan. Oqibatda klassik yoki antik qulchilik yuzaga keldi (Gretsiya va Italiya). 
Bizgacha yetib kelgan eng qadimgi qo‘lyozmada (Qadimgi Misr, eramizdan avvalgi XXII asr) 
noib va aholi o‘rtasidagi munosabatlar to‘g‘risida fikr yuritiladi. Bu davrda sinfiy ajralish to‘la 
shakllanmagan bo‘lib, boshqaruv ishiga ishbilarmonlarni taklif etish (yuqori tabaqali yoki oddiy 
aholidan bo‘lishidan kat’i nazar) kerak deyilgan. 

---

Qadimgi Misrdan farqli ravishda Mesopotamiyada xususiy mulkchilik va tovar-pul 
munosabatlarining nisbatan tez rivojlanishi harakterlidir. Inson shaxsi ozodligining kafolati yo‘q 
bo‘lgan usha sharoitda qarzdor kulchilik xo‘jalik rivojiga olib kelar edi. Bunday jarayonlar soliq 
to‘lovchilar va harbiylardan ajralib qolishi mumkin bo‘lgan davlatning kuchsizlanishiga olib 
kelgan. Saqlanib qolgan yodgorliklarda, yozma qonunlarda iqtisodiy g‘oyalar ham mavjud, unda 
mustaqil 
ishlab 
chiqaruvchilari 
huquqlari 
himoya 
etilgan, 
aholi 
yerini 
sotish
man’ etilgan (m.a. 1792-1750) Xammurapi qonunlari (282 ta) bo‘yicha Sudxo‘rlik faoliyati 
cheklangan, uning miqdori pulda 20, mahsulotda 33 foizdan ortiq bo‘lmasligi kerak. 
Asosiy maqsad ishlab chiqarishni, birinchi navbatda qishloq xo‘jaligini rivojlantirishni qo‘llab-
quvvatlash bo‘lgan, ya’ni mehnatsiz daromad topishga qarshi kurashilgan. Qarzni qarz hisobiga 
uch yildan ortiq ushlab turish mumkin bo‘lmagan. Umuman, xususiy mulkchilik, shu jumladan 
yerga ham tan olingan. Birovning xususiy mulkiga ko‘z olaytirgan, unga zarar yetkazganlar 
iqtisodiy jihatdan jazolangan. Bu qonunlar to‘plami davlatning mamlakatni iqtisodiy boshqarish 
sohasidagi dastlabki tajribasini ko‘rsatadi. Oqibatda shu davrda mamlakat ham siyosiy jipslashdi, 
ham iqtisodiy ravnaq topdi. 
Qadimgi Xindistonning «Manu qonunlari»da (m.a. IV-III asrlar) ijtimoiy mehnat taqsimotining, 
xukmronlik va bo‘ysunish institutlarining mavjudligi aytiladi. 
Xindistondagi iqtisodiy g‘oyalarni aks ettiruvchi qadimgi yodgorlik «Artxashastra» (m.a. IV-III 
asrlar oraligida)dir (tom ma’nosi bo‘yicha ifoda, amaliy hayot to‘g‘risidagi fan, bu asar m.a. III-
II asrlarda to‘ldirilgan). Bu qadimiy va muhim tarixiy yodgorlikdir (u Chandragupta I podsholigi 
davrida podsho maslaxatchisi Kao‘tilye Bishnugupta tomonidan yozilgan degan fikr bor). Unda 
qulchilikni mustahkamlash asosiy vazifa qilib quyilgan. Qulchilik eng past tabaqalarga xos narsa 
deb sanaladi. Bu asarda «buyumning qiymati» muammosi ko‘tarilgan, qiymat miqdori «ish 
kunlari» bilan belgilangan, rag‘batlantirish esa mehnat natijalariga mos ravishda belgilanishi 
kerak, deyiladi. 
Bu asarda davlatni boshqarish bo‘yicha takliflar berilgan bo‘lib, bir qancha iqtisodiy g‘oyalar ham 
ilgari surilgan. Masalan, unda mahsulotning bozor bahosi bilan uning tabiiy qiymati o‘rtasidagi 
farq aytilgan. Tovarga bo‘lgan ehtiyoj ortganda, uning bahosi qiymatidan oshib ketishi mumkin, 
deyilgan. Savdo bilan shug‘ullanuvchilarga alohida urg‘u berilgan bo‘lib, foyda masalasi 
ko‘tarilgan, foydaning miqdori tovar bahosiga (boshqa harajatlar qatorida) qo‘shilib, mahalliy 
mahsulot uchun 5, chetdan kelgan tovarlar uchun 10 foiz (import usha davrda ham afzal) qilib 
belgilangan. 
Davlatning iqtisodiy ishlarga aralashuvi qo‘llab-quvvatlangan. Qishloq xo‘jaligiga alohida e’tibor 
berilgan, bush yerlar xaqqa bo‘lib berilishi va soliq to‘lash zarurligi, sug‘orish inshootlari qurishga 
e’tibor haqida so‘z yuritiladi. Umuman, davlat mamlakatning ishlab chiqaruvchi kuchlarini 
rivojlantirishi kerak, degan g‘oya markaziy o‘rinni egallaydi. (Hozirgi davrdagi J.M.Keyns va 
institutsionalizm tarafdorlari fikri bilan solishtiring.) 
Moliya sohasida daromad solig‘iga katta e’tibor berilgan. Davlat ba’zi ishlarni rivojlantirishi 
uchun moddiy va ma’naviy yordam berishi kerak, deyilgan. Mahsulotga baho belgilash, 
davlatning boyishini ta’minlash (foydani oshirib, sarf-harajatni kamaytirish), hisob-kitobni 
tartibga solish, har xil o‘g‘irliklarga qarshi kurashish kerakligi belgilangan. Shu tamoyillarni 
amalga oshirish tufayli jamiyatdagi norozilik, tengsizlik yo‘qoladi, deyilgan. 
Qadimgi Hindistonda yaratilgan «Veda»larda ham bir qancha muhim iqtisodiy g‘oyalar 
keltirilgan. 
Respublikamiz olimlarining tadqiqotlariga ko‘ra, zardushtiylik (zoroastrizm) dinining 
(islomgacha) muqaddas kitobi bo‘lgan «Avesto» ya’ni «hayot yo‘riqnomasi» (asli «Ovasta») da 
ham muhim iqtisodiy fikrlar bayon etilgan. Jumladan, sun’iy sug‘orish asosida dehqonchilik 
yuritish, ona tabiatni e’zozlash, hayvonlarni asrash, ularni noo‘rin so‘ymaslik, unga zug‘um 
qilmaslik, tuproq sharoitini yaxshilash masalalari yoritilgan. Bu kitob eramizdan avvalni II ming 
yillik oxiri - I ming yillik boshlaridagi voqealarni aks ettiradi va juda qadimiy yodgorlikdir (2700 
yilligi bayram qilindi). 

---

Bu dinning ta’sir doirasi juda keng bo‘lib, hozirgi Eron, Markaziy Osiyo, Kavkazorti yurtlari 
(ayniqsa Ozarbayjon) va boshqa joylarda tarqalgan. M.a. II ming yillik oxiri - I ming yillik boshida 
paydo bo‘lgan «Avesto»ning tuliq asl nushasi saqlanmagan, uning ayrim qismlari topilgan, u 
qadimiy parfyan, oromiy yozuvida bitilgan, hozirgi davrda rus va o‘zbek tillariga tarjima etilgan, 
ayrim bulaklari «San’at», «O‘zbek tili», «Fan va turmush» jurnallarida e’lon qilindi. 
Zoroastrizmning asosiy g‘oyasi dualizmga, ya’ni bir tomondan Yaxshilik va Yorug‘lik (xudosi 
Axura Mazda), ikkinchi tomondan Yovuzlik va Qorong‘ilik (xudosi Anxra Manu) kuchlari 
o‘rtasidagi kurashdir. 
Kitobda inson xo‘jalik faoliyatida tabiiy muhit bilan chambarchas bog‘liq deb uqtiriladi, ammo 
insonga alohida e’tibor beriladi. Insonga tanlash huquqi berilgan bo‘lib, u Yaxshilik yoki 
Yomonlik tomonlarni olishi va shunga mos harakat qilishi kerakligi aytiladi. 
Yaxshilik odamning faoliyati yaxshi g‘oya, yaxshi so‘z va yaxshi ishlar bilan bog‘langan bo‘lishi 
kerak. Moddiy boyliklarni ko‘paytirish yorug‘ dunyodagi yaxshi ishlarning asosiysi hisoblangan. 
Shu sababli «Avesto» matnlarida natural-xo‘jalik faoliyati keng targ‘ib etilishi va amaliy 
maslahatlar berilishi tasodif emas. 
Avestoda «O‘z hayoti davomida go‘zallik va yaxshilik, nur va quvonch yo‘lida hizmat qilgan 
odam parso va haqgo‘y, pok va adolatli bo‘lib, mehmonlarni beg‘araz kutgan. Xotinini sevib, 
yerni, mollarni parvarish qilgan, odamlarning molu mulkiga ko‘z olaytirmagan, tabiatni asrab-
avaylab undan zavq olgani uchun uning joni ham bitmas-tuganmas rohat va farog‘atga burkanadi» 
deb yoziladi. 
Qadimgi Xitoydagi iqtisodiy g‘oyalar m.a. VI-III asrlarda shakllangan. Bu mamlakatdagi 
dastlabki quldorlik davlatlari e.a. II ming yillikda paydo bo‘lgan. Konfutsiylik g‘oyasi muhimdir. 
Uning muallifi Konfutsiy yoki Kun-Szi (m.a. 551-478 yy.) «Lun yuy» to‘plamida («Suxbatlar va 
mulohazalar») o‘z g‘oyalarini jamlagan. Olim kelajak rivojini o‘tmishdan izlaydi. Shu davrda 
obro‘si pasaygan zodagonlarning manfaatini himoya qiladi (bu g‘oyalar keyinchalik Ken-Szi 
(m.a.312-289 yy.), Syun-Szi (313-278 yy.) va boshqalar tomonidan davom ettirilgan). 
Yoshlarning qariyalarga hurmati, ularga qarshi chikmaslik g‘oyasi asos qilib olingan. Davlat bu 
katta oila, podsho esa «xalqlar otasi»dir, boyliklar nisbatan tekis taqsimlanishi kerak, soliqlarni 
meyorida saqlash, yer ishlarini yaxshi bajarish, hammani o‘z vazifalarini bajonidil ato etishi zarur 
deyiladi («Xalqlar otasi» tushunchasining ibtidosiga e’tibor bering). 
Bu g‘oyalar Xitoydagi muhim iqtisodiy o‘zgarishlar davriga to‘g‘ri keladi. Temir qurollar tufayli 
dehqonchilik va hunarmandchilik rivoj topdi, tovar-pul munosabatlari usdi, savdo-sotiq kuchaydi. 
Sinfiy munosabatlar keskinlashdi. Shu sharoitda konfutsiylik ijtimoiy, ahloq va huquq doirasida 
tabiiy huquq nazariyasini ilgari surdi. Mamlakatdagi aristokratiya va xalq o‘rtasida vujudga 
kelgan quldorlik va xususiy mulk himoya qilinadi. Konfutsiy «buyuk jamoa mulki» (dehqonlar 
jamoasi) va xususiy egalik (quldorlar mulki)ni farqlaydi, so‘nggisini ko‘proq qo‘llaydi. 
Jamiyatning turli qatlamlari xudo tomonidan belgilanganligini ta’kidlaydi va uni tabiiy xol, deydi. 
Boylikning manbai mehnat bo‘lib, hoqimlar boyligi xalq boyligiga asoslanadi. U xalq xisobiga 
quldorlar boyligi ortishi tarafdori edi, xalqni ko‘proq ishlab, kamroq iste’mol qilishga chakirdi. 
Syun-Szi davlatning iqtisodiy jihatdan kuchayishi tarafdori edi, odamlarning boylikka intilishini 
qoralamagan (ular qonun asosida ish yuritishsa bas). Ammo inson bir vaqtning o‘zida ko‘p kasb 
egasi bo‘la olmaydi, degan fikr paydo bo‘ldi, ya’ni olim mehnat taqsimoti zarurligi g‘oyasini 
ilgari suradi (bu juda muhimdir). Davlatning iqtisodiy siyosati uchta asosiy tamoyilga asoslanishi 
kerak: 
1. Harajatlarni iqtisod qilish, ya’ni tejab-tergab sarflash; 
2. Xalq to‘qligini ta’minlash; 
3. Ortiqcha mahsulotlarni saqlash zarurligi. 
Yetarlicha ta’minot tamoyili insonning jamiyatdagi o‘rniga bog‘liq holda belgilangan (ya’ni 
sinfiylik tamoyili mavjud). Ekspluatatsiya qullab-quvvatlanadi, jamiyatda hammaning o‘z aniq 
joyi bo‘lishi kerak, deyilgan, ya’ni hukmdor, tobe’, ota, o‘g‘il. Boshqarish ma’lum qonun asosida 
emas, balki oddiy odat bo‘yicha bo‘lishi, og‘ir soliq va majburiyatlar bo‘lmasligi ta’kidlanadi. 

---

Miloddan avvalgi VI-III asrlarda legistlar (qonuniy degani) oqimi paydo bo‘ldi, ular boshqarishni 
aniq qonunlar asosida (oddiy odatlarga qarshi) olib borish tarafdori edilar (namoyandalari Szi-
Chap, Li-Kuy), markaziy davlat kuchli, mamlakat esa yagona birlashgan bo‘lishini qullab-
quvvatlashgan. Legistlar (Shan Yan) ayniqsa qishloq xo‘jaligi, dehqonchilik, donchilikni 
rivojlantirishga alohida e’tibor berishgan. Don masalasini hal etish bosh masala deb bilingan. 
Shan Yanning fikricha, davlat ravnaqi uchun ikki masalani xal etish zarur: don va urush (atrofdagi 
yerlarni bosib olish). Dehqonlar ro‘yxatini o‘tkazish, qonun yo‘li bilan yig‘ilgan don miqdoriga 
bog‘liq yagona soliq tizimini kiritish taklif etiladi. Qonun yo‘li bilan turli «ishyoqmaslar»ni 
«yerga qaytarish», ya’ni dehqonchilik bilan shug‘ullanishga, mehnat qilishga majbur etish 
siyosatini qo‘llash kerak deganlar (Xitoydagi 1960 yillar davomida ro‘y bergan madaniy inqilob 
davrida shu siyosat amalga oshirildi). Undan tashqari qishloq xo‘jaligi mahsulotlari bilan savdo 
qilishni qat’iy cheklash ham talab qilingan (go‘yoki savdogarlar bundan katta foyda olishlari 
mumkin). Savdogarlar savdoni tashlab, dehqonchilikka intilishlari kerak. Erkin sohibkorlik 
taqiqlangan, umumiy yer egaligi va javobgarlik joriy etilgan (m.a. 351 y.) 
«Guan-Szi» (m.a. IV a.) asarida ham xo‘jalikni davlat tomonidan tartibga solishning tizimlari 
ancha mukammal bayon etilgan. Bunda legistlardan farqli, tovar-pul munosabatlarini cheklashga 
intilmasdan, bu munosabatlarni o‘rganib, undan xo‘jalikni barqarorlashtirishda ma’lum 
mexanizm sifatida foydalanish taklif etiladi. Xalq xo‘jaligini barqaror saqlash uchun tovarlar 
baholarini ushlab turish g‘oyasi ilgari suriladi. Davlat hoqimi non, pul, metallni tartibga solish 
yo‘lini qulida saqlasa, mamlakat rivoji nisbatan tekis boradi, deyilgan. Bu asarda ham agrar soha, 
ayniqsa donchilikka alohida urg‘u berilgan. Agar legistlar hunarmandchilik, ayniqsa savdoni 
befoyda soha deb hisoblagan bo‘lsalar, bu asarda esa o‘sha sohalarga ham ijobiy baho berilgan. 
«Yerni boshqarish» uchun davlat yerning tabiiy xususiyatlarini yaxshi bilishi kerak. Yer 
maydonlari nisbatan tekis taqsimlanishi zarur, dehqonlarni ish qizigan davrda boshqa 
yumushlarga jalb etmaslik, soliq tizimi sharoitiga qarab (yer unumiga bog‘liq ravishda) bo‘lishi 
taklif etilgan. Bu yerda gap Yer kadastrini tuzish to‘g‘risida boradi, ya’ni bu ishda hisob-kitob 
bo‘lishi qayd etiladi. Asarda yer va suv (tog‘ va dengiz) larni davlat ixtiyoriga o‘tkazish va ulardan 
daromad yo‘lida foydalanish, baholarni tartibga solish yo‘li va boshqa ko‘pgina iqtisodiy g‘oyalar 
ilgari suriladi. Bu g‘oyalar amalda ham qo‘llanildi va yaxshi samara berdi. 
Qadimgi Xitoy ijtimoiy hayotida daosizm (aynan - yo‘l) g‘oyalari alohida o‘rinni egallaydi, uning 
asoschisi Lyao-Szi bo‘lib, Konfutsiy davrida yashab, ijod etgan (m.a. IV-III asrlar). U taqiqlovchi 
qonunlarga amal qilmaslikni taklif etdi, qonunlar ko‘pligi tufayli «xalq kambag‘allashmoqda», 
degan edi u. Daosizm g‘oyalari konfutsiylikka qarama-qarshi bo‘lib, insoniyat avvalgi 
majburiyatlaridan voz kechishi, oddiy tabiiy hayotga qaytishi kerak, degan fikrni ilgari suradi. Bu 
g‘oyaga ko‘ra inson ibtidoiy davrga kaytishi, yangi mehnat qurollaridan foydalanmasligi kerak. 
Ko‘rinib turibdiki, unda reaksionlik elementlari bor, ammo bu g‘oyada xalq ommasining 
noroziligi ham aks etgan, chunki sivilizatsiya yutuqlari ekspluatatsiya manfaatlariga ham hizmat 
kilayotgan edi. Bunda kurashdan voz kechish, davlatning xalq hayotiga aralashuvini inkor etish 
fikrlari ustun kelgan.