Reja: iqtisodiy-statistik tahlil

IQTISODIY-STATISTIK TAHLILIDA MUTLAQ VA NISBIY KO'RSATKICHLARNI BIRGALIKDA QO'LLASH ZARURLIGI

REJA:

1.IQTISODIY-STATISTIK TAHLIL

2. IQTISODIY-STATISTIK TAHLILIDA MUTLAQ VA NISBIY KO'RSATKICHLAR

• 
  Statistik masalalarni echadi; soddaroq masalalar ustida statistik kuzatish tashkil etadi; statistik jadval va grafiklarni tushunarli qilib tuzadi; turli statistik adabiyotlardan foydalanib ma’ruzalar tayyorlaydi; guruhlash turlari, statistik tasniflash va uning o’ziga xos xususiyatlarini talqin qiladi; MHT ning asosiy hisoblamalarini tuzadi va ularning ko’rsatkichlarini aniqlaydi; statistik masalalarni echishda axborotlarga ishlov berishda shaxsiy EHM qo’llash bo’yicha ko’nikmalarga ega bo’ladi
  
• 
  mutloq va nisbiy ko’rsatkichlarni biladi; o’rtacha miqdorlar va variatsiya ko’rsatkichlarini o’rganadi; tanlama kuzatish mohiyatini va uni qo’llash sabablari va afzalliklarini aniqlaydi; ijtimoiy-iqtisodiy hodisalar o’rtasida o’zaro bog’lanish uslubiyatini o’zlashtiradi; dinamika qatorlari va turlarini aniqlaydi; balans usulining mohiyati va uni ijtimoiy-iqtisodiy hodisalarni statistik o’rganadi; bozor iqtisodiyoti sharoitida statistik ko’rsatkichlarni baholash, tahlil va talqin etish malakalariga ega bo’ladi.
  

1.3. Fanning o’quv rejasidagi fanlar bilan bog’liqligi

Mazkur fanni o’rganish uchun bakalavr-iqtisodchi davlat ta’lim standartlarida ko’zda tutilgan iqtisodiy fanlar bilan bevosita aloqada bo’ladi.
«Statistika» fanining ma’ruza mashg’ulotlarida ma’lumotlarni ko’rgazmali taqdim etish usullari va vositalari:
insert jadvali:
- mustaqil o’qish, ma’ruza tinglash jarayonida olinadigan ma’lumotlarni
bir tizimga keltirishga imkoniyat yaratadi.
- oldindan olingan ma’lumotni yangisi bilan o’zaro bog’lash qobiliyatini
shakllantirishga imkon beradi. Klaster (Klaster - tutam, bog’lash):
Ma’lumot xaritasini tuzish va vositasi-barcha fikr konstitutsiyasini fokuslash va aniqlash uchun asosiy omil atrofida g’oyalarni yig’ish.
Toifali jadval:
Toifa - mavjud holat va munosabatlarni aks ettiradigan belgi (umumiy). ajratilgan belgilarga ko’ra olingan ma’lumotlarni birlashtirishni ta’minlaydi; tizimli mushohada qilish, ma’lumotlarni tarkiblashtirish va tizimlashtirish ko’nikmasini rivojlantiradi.
Kontseptual jadval:
O’rganilayotgan xodisa tushuncha, qarash, mavzu va shu kabilarni ikki va undan ortiq jihat bo’yicha taqqoslash imkonini beradi. Tizimli mushohada qilish, ma’lumotlarni tarkiblashtirish va tizimlashtirish ko’nikmasini rivojlantiradi. BBB jadvali:
Bilaman, Bilishni xoxlayman, Bildim
matn (mavzu, bo’lim) bo’yicha tadqiqot ishlari olib borish imkonini beradi; tizimli mulohaza qilish, tarkibga ajratish ko’nikmalarini beradi.

20. 
    –jadval:
    

Bitta kontseptsiya (ma’lumot)ning jihati o’zaro solishtirish (ha/yuk, ha/qarshi). Tanqidiy mushohada rivojlantiradi.
BLOT-tahlil jadvali:
Tashkilot resurslari holatini tahlil qilish va baholash vositasi. Bu kabi tahlilni tashkilot bo’yicha umumiy tarzda yoki alohida muammo yoki loyiha bo’yicha ham amalga oshirish mumkin. Tizimli mushohada kilish, taqqoslash, solishtirish, tahlil va sintezni amalga oshirish ko’nikmalarini rivojlantiradi. Loyihalash metodi:
Kelajakda amalga oshiriladigan ishlarni rejalashtirish bo’lib, loyiha, ma’lum bir hisob-kitob, chizma va boshqalarga asoslangan holda tavsiflash, bayon qilish shaklida mujassamlashgan g’oya, fikr.
«Statistika» fanining amaliyot mashg’ulotlarida muammoni jamoali tarzda hal etishning usullari va vositalari:
Aqliy hujum:
Bu uslubda qo’yilgan savol, muammo, masalani butun guruh bilan birgalikda muhokama qilinadi. U talabalarni o’quv jarayonida mashg’ulotlar faol qatnashishlarini to’ish va bayon qilish chog’ida boshqalarni ham fikrini jalb qilish, o’z fikrlarini aytishga yo’naltiruvchi metoddir.
Bahs:
O’z fikrini ifoda etishni xoxlovchilar orasida biron bir munozarali masalani muhokama qilish, haqiqatni aniqlash va to’g’ri qarorni qabul qilish.
Muzokaralar:
Eshitish aniq tashkil etilgan ikki tomon fikrlari almashinuvi. pinbord texnikasi:
Muammoni hal etish bo’yicha g’oyalarni tizimlashtirish va guruhlashtirish va yagona nuqtai nazarni ishlab chiqish imkonini beradi.
Delfi texnikasi:
Muammoni xal etishning jamoali baholash va tanlash imkonini beradi. 6-6 texnikasi:
Qo’yilgan muammoni hal etish bo’yicha jamoa tomonidan ifodalangan variantlardan eng yaxshisi baholanadi va tanlanadi, keyin harakatlar algoritmga muvofiq ma’lum belgilar bo’yicha guruhlanadi.
Keys stadi:
Statistik kuzatish-statistik tadqiqotining dastlabki bosqichidir. Statistik kuzatish tushunchasi, mohiyati va ahamiyati. Statistik kuzatishning asosiy printsiplari (qoidalari).
Statistik kuzatish rejasining dasturiy–uslubiy va tashkiliy masalalari: kuzatish ob’ekti va birligi, kuzatish dasturi, kuzatish formulyari va yo’riqnomasi, kuzatish sub’ekti va joyi, kuzatish kritik payti va muddati. Statistik kuzatish shakllari, turlari, usullari va ularning o’ziga xos jihatlari. Statistik hisobot, registr va maxsus tashkil qilinadigan statistik tekshirishlar. Yoppasiga va qisman kuzatish, uzluksiz(joriy) va uzlukli kuzatish, muntazam va bir yo’lakay kuzatish. Bevosita va hujjatli kuzatish, so’roqnoma. O’zbekiston Respublikasida statistik kuzatishni tashkil etish va uning tarkibiy qismlari va moliyaviy iqtisodiy inqiroz sharoitidagi vazifalari. Statistik kuzatish xatosi va uning turlari. Statistik kuzatish ma’lumotlarini qabul qilish va tekshirish usullari.
Qo’llaniladigan ta’lim texnologiyalari: “ko’rgazmalima’ruza”, “aqliy hujum”, “blits-so’rov’’, “‘rezentatsiya”.
Adabiyotlar: [A1, A2, Q3, Q4, Q5 Q7,]

1. 
   Statistik jamlash va guruhlash
   

Statistik jamlash (svodkalash) - statistik tadqiqotning ikkinchi bosqichidir. Statistikada jamlash va guruhlashning mohiyati va vazifalari. Statistik guruhlash usuli, uning ijtimoiy-iqtisodiy hodisalar va jarayonlarni urganishda ahamiyati. Guruhlash turlari: oddiy va murakkab (ko’p o’lchovli) guruhlash, tipologik, tuzilmaviy (strukturaviy) va analitik guruhlashlar.
Guruhlarni tuzish ‘rintsi’lari (qoidalari). Guruhlash belgisi. Guruhlar soni va oralig’i. Guruhlash usuli yordamida echiladigan masalalar
Taqsimot qatorlarining mohiyati, tarkibiy unsurlari va turlari. Atributiv variatsion, diskret va oraliqli qatorlar. Variatsion qatorlarni tuzish masalasi. Taqsimot qatorlari grafiklari: Polygon, gistogramma, kumulyata, ogiva.
Qo’llaniladigan ta’lim texnologiyalari: “muammoli ma’ruza”, “ko’rgazmalima’ruza”, “munozara”, “aqliy hujum”, “blits-so’rov”, “‘rezentatsiya”.
Adabiyotlar: [A1, A2, Q3, Q4, Q5 Q7,]

2. 
   Statistik jadval va grafiklar
   

Statistik jadvallarning mohiyati, ahamiyati. Tuzish qoidalari. Statistik jadval turlari. Oddiy, guruhiy va kombinatsion jadvallar. Statistik jadvallarni o’qish va tahlil qilish usullari. Statistik grafiklar tushunchasi, turlari, ahamiyati va tuzish qoidalari.
Statistik ko’rsatkichlarni grafiklarda tasvirlash ahamiyati va uni afzalliklari. Grafiklarning tarkibiy unsurlari: masshtab, shkala va koordinatalar tizimi.
Grafik tasvir shakli bo’yicha turlari: chiziqli grafiklar (egri chiziqlar); yassi grafiklar (ustunli, tasmali, kvadratli, doirali, sektorli, shaklli, nuqtali, rangli); fazoviy grafiklar. Grafik yasash bo’yicha turlari: diagrammalar; stasistik kartalar.
Qo’llaniladigan ta’lim texnologiyalari: “ko’rgazmalima’ruza”, “munozara”, “aqliy hujum”, “blits-so’rov”, “‘rezentatsiya”.
Adabiyotlar: [A1, A2, Q3, Q4, Q5 Q7,]

3. 
   Statistik ko’rsatkichlar
   

Statistik ko’rsatkichlarning mohiyati va ahamiyati. Statistik ko’rsatkichlarning atributlari(tarkibiy unsurlari): sifat tomonning mavjutligi, miqdor tomonning mavjutligi, makon va zamonga uzil-kesil bog’liqligi.
Statistik ko’rsatkichlar tasniflari va turlari. Mutlaq, nisbiy va o’rtacha ko’rsatkichlar. Hajm va sifat ko’rsatkichlari. Momentli va intervalli
ko’rsatkichlar. Statistik ko’rsatkichlarning ifodalanish shakllari. Nisbiy miqdorlarning turlari: reja (shartnoma) topshirig’i, reja bajarilishi, dinamika; tuzilmaviy, koordinatsiya, taqqoslash va intensivlik nisbiy miqdorlari. Nisbiy ko’rsatkichlar turlari o’rtasidagi bog’lanishlar. Ijtimoiy-iqtisodiy hodisalarni statistik o’rganishda mutlaq va nisbiy ko’rsatkichlarni birgalikda (kompleks) qo’llash zarurligi.


Qo’llaniladigan ta’lim texnologiyalari: “ko’rgazmalima’ruza”, “aqliy hujum”, “blits-so’rov”.
Adabiyotlar: [A1, A2, Q3, Q4, Q5 Q7,]

4. 
   O’rtacha miqdorlar
   

O’rtacha miqdor (daraja)lar: mohiyati va ahamiyati. O’rtacha miqdorlarning turlari.
O’rtacha arifmetik miqdor, uning mohiyati va shakllari. Arifmetik o’rtachalarning xossalari va ulardan foydalanish. Oraliqli variatsion qatorlarda o’rtacha arifmetikni hisoblash tartibi. O’rtacha arifmetik miqdorni hisoblashning “shartli moment” va “yig’indi” usullari.
O’rtacha garmonik: mohiyati va shakllari. O’rtacha miqdorlarning majorantlik qoidasi.
Tuzilmaviy (strukturaviy, ‘ozitsion) o’rtachalar: moda, mediana, kvartil, detsil’ va pretsentil. Taqsimot qatorlarida tuzilmaviy o’rtachalarni hisoblash tartibi. Tuzilmaviy o’rtachalarning statistik tadqiqotlarda qo’llanilishi.
Qo’llaniladigan ta’lim texnologiyalari: “ko’rgazmalima’ruza”, “aqliy hujum”, “blits-so’rov”, “‘rezentatsiya”.
Adabiyotlar: [A1, A2, Q3, Q4, Q5 Q7,]

5. 
   Variatsiya ko’rsatkichlari
   

To’plam birliklari variatsiyasi (tafovuti) va uni statistik o’rganish zaruriyati. Variatsiya ko’rsatkichlari: variatsion kenglik, o’rtacha chiziqli tafovut, dispersiya, o’rtacha kvadratik tafovut, variatsiya koeffitsientlari. Dispersiya va o’rtacha kvadratik tafovut xossalari va ulardan foydalanish.
Dispersiya va o’rtacha kvadratik tafovutni “shartli moment” va “yig’indi” usullarida hisoblash tartibi. Muqobil belgi dis’ersiyasi.
Guruhlar ichidagi va guruhlararo dis’ersiyalar. Dis’ersiyalarni qo’shish qoidasi va uni ijtimoiy-iqtisodiy hodisalar o’rtasidagi bog’lanishlarni o’rganishda qo’llash. Em’irik korrelyatsion munosabat. Determinatsiya koeffitsienti.
Qo’llaniladigan ta’lim texnologiyalari: “ma’ruza”, “tushuntirish”, “blits- surov”, “‘aradokslar usuli”.
Adabiyotlar: [A1, A2, Q3, Q4, Q5 Q7,]

6. 
   Tanlama kuzatish
   

Tanlama kuzatish mohiyati, uni qo’llash sabablari va afzalliklari. Tanlanma kuzatishni tashkil qilish printsiplari(qoidalari): tasodifiylik va tanlama to’’lam birliklari sonining ytarliligi. Tanlab kuzatish turlari va xatosi. Tanlanma kuzatish natijalarini bosh to’’lamga tarqatish yo’llari.
Tanlama to’’lamning zaruriy miqdorini aniqlash.
Kichik tanlama va uning o’ziga xos xususiyatlari. Bozor iqtisodiyoti sharoitida tanlama kuzatishni qo’llash amaliyoti.
Qo’llaniladigan ta’lim texnologiyalari: “ma’ruza”, “tushuntirish”, “‘rezentatsiya”, “blits-so’rov”
Dinamikani statistik o’rganish usullari
Ijtimoiy-iqtisodiy hodisalar dinamikasini o’rganish ahamiyati va uni statistik tadqiq qilish zarurligi. Dinamika qatorlarining mohiyati, turlari va tuzish qoidalari.
Dinamika qatorlarini analitik tahlil qilish ko’rsatkichlari: mutlaq o’zgarish, o’zgarish sur’ati, qo’shimcha o’zgarish sur’ati, bir foiz qo’shimcha o’zgarishning mutlaq mohiyati, o’zgarish (foiz) ‘unkti.
Dinamika qatorlarida o’rtacha darajani hisoblash usullari. O’rtacha xronologik,oddiy va tortilgan o’rtacha arifmetik.O’rtacha o’zgarish va qo’shimcha o’zgarish sur’ati.
Dinamika qatorlarida asosiy tendentsiyalarni aniqlash usullari: oraliqlarni yiriklashtirish, sirg’anchiq o’rtachalarni hisoblash va analitik tekislash. Dinamika qatorlarida trend tenglamasini tuzish va uning ishonchliligini baholash. Dinamika qatorlarida mavsumiy tebranishlarni statistik o’rganish. Mavsumiylik indeksi.
Dinamika qatorlarida avtokorrelyatsiyani statistik o’rganish. Avtokorrelyatsiya koeffitsienti. Dinamika qatorlari o’rtasidagi bog’lanishlarni o’rganishda korrelyatsion-regression tahlilni qo’llash zarurligi.
Dinamika qatori ko’rsatkichlarini bashoratlash usullari.

Qo’llaniladigan ta’lim texnologiyalari: “ma’ruza”, “tushuntirish”, “instruktsiya berish”, “blits-so’rov”, “‘aradokslar usuli”.

Adabiyotlar: [A1, A2, Q3, Q4, Q5 Q7,]

7. 
   Iqtisodiy indekslar
   

Iqtisodiy indekslar tushunchasi, mohiyati, ahamiyati Iqtisodiy indekslarning tasniflanishi (klassifikayasi). Individual va umumiy indekslar. Dyuto va Karli indekslari – umumiy indekslarni hisoblash (tuzish) yo’lidagi dastlabki qadam, ularning ‘rintsi’ial masalasi sifatida.
Umimiy indekslarni sintetik va analitik kontseptsiya (nazariya)lari, ularning o’ziga xos xususiyatlari. Agregat indekslar va ularni tuzish tartibi. Laspeyres va paashe agregat indekslari hamda ularning xossalari. O’rtacha arifmetik va o’rtacha garmonik indekslar hamda ularni qo’llash shart-sharoitlari
Bazisli va zanjirsimon indekslar. O’zgarmas va o’zgaruvchan vaznli indekslar. Xududlararo taqqoslash indekslari va ularni tuzish masalalari.
O’rtacha daraja dinamikasiga omillar ta’sirini indeks tahlili. O’zgarmas va o’zgaruvchan tarkibli indekslar. Tarkibiy siljishlar ta’sirini baholash.
Tarkibiy siljishlar indeksi. “Statistik parodokslar ”ni tushintirishda tarkibiy siljishlar indeksini qo’llanilishi.
Natijaviy ko’rsatkich mutloq qo’shimcha o’sishiga ta’sir etuvchi omillar rolini indeks tahlili.
Statistika amaliyotida iqtisodiy indekslarni qo’llash yo’nalishlari. Iste’mol baholari indeks. YaIM deflyatori.
Qo’llaniladigan ta’lim texnologiyalari: “ma’ruza”, “tushuntirish”, “instruktsiya berish”, “namoyish”, “blits-so’rov”, “paradokslar usuli”.
Adabiyotlar: [A1, A2, Q3, Q4, Q5 Q7,]

2. 
   AMALIY MASHRULOTLARNI TASHKIL ETISH BO’YICHA KO’RSATMALAR
   
   1. 
      Statistika fanini predmeti maqsadi va vazifalari.
      

 Statistikaning paydo bo’lish tarixi, rivojlanish bosqichlari va
yo’nalishlari.
Statistika – ilim–fan tarmog’i, amaliy faoliyat sohasi
 Statistika fani predmeti va uning o’ziga xos jixatlari.

Adabiyotlar: [A1, A2, , A3 , Q3, Q4, Q5 , Q6, Q7,]

1. 
   Statistika fanining usullari. Statistika fanining usullari,
   

asosiy kategoriyalari va tushunchalari:
ommaviy statistik kuzatish, svodkalash va guruhlash,
umumlashtiruvchi kursatkichlarni hisoblash, jadval va grafiklarda tasvirlash.
Statistikaning usullari va uslubiyati.
Qo’llaniladigan ta’lim texnologiyalari: “ma’ruza”, “aqliy hujum”, “blits- so’rov”.
Adabiyotlar: [A1, A2, , A3 , Q3, Q4, Q5 , Q6, Q7,]

2. 
   Statistik kuzatish uslubiyati
   

 Statistik kuzatish mohiyati va axamiyati
 Statistik kuzatish dasturini ishlab chiqish
 Statistik kuzatish turlari va o’ziga xos jihatlari
 Statistik kuzatish xatolari va ularni tekshirish usullari
Qo’llaniladigan ta’lim texnologiyalari: “seminar-munozara”, “aqliy hujum”, “blits-so’rov”.
Adabiyotlar: [A1, A2, , A3 , Q3, Q4, Q5 , Q6, Q7,]

3. 
   Statistik jamlash va guruhlash
   

 Taqsimot qatorlarini tuzish
 To’plam tuzilmasini statistik o’rganish
 Iqtisodiy hodisalar o’rtasidagi bog’lanishlarni tahlil qilish
Qo’llaniladigan ta’lim texnologiyalari: “muammoli amaliy mashg’ulot”, “aqliy hujum”, “blits-so’rov”, “‘rezentatsiya”.
Adabiyotlar: [A1, A2, , A3 , Q3, Q4, Q5 , Q6, Q7,]

4. 
   Statistik jadval va grafiklar
   

 Statistik jadvallarni tuzish
 Statistik grafiklar
Qo’llaniladigan ta’lim texnologiyalari: “Seminar konferentsiya”, “blits-so’rov”. Adabiyotlar: [A1, A2, , A3 , Q3, Q4, Q5 , Q6, Q7,]

5. 
   Statistik ko’rsatkichlar
   

 Mutlaq ko’rsatkichlarni hisoblash
 Nisbiy ko’rsatkichlarni hisoblash
 Nisbiy ko’rsatkichlar o’rtasidagi bog’lanishlarni tahlil qilish
Qo’llaniladigan ta’lim texnologiyalari: “amaliy mashg’ulot”, “jamoa bo’lib ishlash”.
Adabiyotlar: [A1, A2, , A3 , Q3, Q4, Q5 , Q6, Q7,]

6. 
   O’rtacha miqdorlar
   

 O’rtacha arifmetik miqdorlarni hisoblash
 Variatsion qatorlarda o’rtacha arifmetikni aniqlash
 O’rtacha arifmetikni “shartli moment” va “yig’indi” usullarida hisoblash
 O’rtacha garmonik miqdorlarni hisoblash
 Moda va medianani hisoblash
Qo’llaniladigan ta’lim texnologiyalari: “guruhlarda ishlash”, “blits so’rov”, “bumerang”.
Adabiyotlar: [A1, A2, , A3 , Q3, Q4, Q5 , Q6, Q7,]

2. 
   Variatsiya ko’rsatkichlari
   

 Variatsiya ko’rsatkichlarini hisoblash
 Dispersiyani “shartli moment” usulida aniqlash
 Guruhlar ichidagi va guruhlararo dispersiyalarning tahlili
Qo’llaniladigan ta’lim texnologiyalari: “muammoli seminar”, “aqliy hujum”,” blits-so’rov”, “nimaga”
Adabiyotlar: [A1, A2, , A3 , Q3, Q4, Q5 , Q6, Q7,]

3. 
   Tanlama kuzatish
   

 Tanlab kuzatishni reprezentativ xatolarini aniqlash
 Bosh to’plash parametrlarini baholash
 Tanlama to’plamning zaruriy sonini aniqlash
 Kichik tanlamani baholash
Qo’llaniladigan ta’lim texnologiyalari: “Muammoli seminar”, “aqliy hujum”, “blits-so’rov”, “‘rezentatsiya”.
Adabiyotlar: [A1, A2, , A3 , Q3, Q4, Q5 , Q6, Q7,]

4. 
   Dinamikani statistik o’rganish usullari
   

 Dinamika qatorlarini tahlil qilish ko’rsatkichlarini hisoblash
 Dinamika qatorlarida o’rtacha miqdorlarni aniqlash
 Dinamika qatorlarida trend tenglamasini tuzish
 Dinamika qatorlarida avtokorrelyatsiyani o’rganish
Qo’llaniladigan ta’lim texnologiyalari: “amaliy mashg’ulot”, “jamoa bo’lib ishlash” usuli
Adabiyotlar: [A1, A2, , A3 , Q3, Q4, Q5 , Q6, Q7,]

5. 
   Iqtisodiy indekslar
   

 Individual va umumiy indekslarni hisoblash

1 Statistik kuzatish, ma’lumotlarni jamlash va guruhlash O’qituvchi

tomonidan tavsiya etiladigan xavolalar orqali jurnallardagi ilmiy maqola va adabiyotlardagi materiallarni o’qib chiqish va o’z fikrlarini yozma bayon etish. 8
2 Statistik ma’lumotlarni jadval va grafiklarda tasvirlash
O’qituvchi tomonidan tavsiya etiladigan xavolalar orqali jurnallardagi ilmiy maqola va adabiyotlardagi materiallarni o’qib chiqish va o’z fikrlarini yozma
bayon etish. 8

3 Tasviriy statistika ko’rsatkichlari
1749 yilda Gettigenda xalqaro huquq va statistika professori G.Axenval “davlatshunoslik” fanini “Statistika” (lotincha “Status” so’zidan olingan bo’lib, hodisalarning holatini, ahvolini bildiradi. “Status” so’zi negizida italyancha “Stato”-davlat, amaliy siyosat va “Statista”- davlat arbobi, davlatni biluvchi so’zlari yotadi) deb atagan.
Statistikani rivojlanishiga munosib hissa qo’shgan belgiyalik olim Lamber Adolf Jak Ketle (1796-1874) va uning maktabidir. A.Ketle statistika bo’yicha 65 ta asar yozgan. Birinchi davlat statistika organi 1756 yilda Shvetsiyada tashkil qilingan. Fransiyada 1772 yildan butun mamlakat bo’yicha aholining harakatlari to’g’risida hisobotlar tuzish boshlanadi va 1801 yilda Fransiya ichki ishlar vazirligida statistik byuro tashkil qilinadi. Angliyada 1801 yilda aholi ro’yxati o’tkazilib, 30-yillarda sanoat vazirligi qoshida statistika departamenti barpo etiladi.
1887 yil Rimda Xalqaro statistika instituti tuzildi. Bu birlashmaning (bugungi kunda ham faoliyat ko’rsatmoqda) asosiy maqsadi – davlatlarning statistik ma’lumotlari o’zaro taqqoslama bo’lishini ta’minlash va xalqaro statistik to’plamlarni nashr etishdir.
Statistikada matematik oqimni rivojlantirgan olimlar: angliyalik biolog F.Galton (1822-1911), K.Pirson (1857-1936), V.Gosset va R.Fisherlardir.
Statistikani rivojlanishida rus olimlari ham o’zlarining munosib hissalarini qo’shganlar: V.N.Tatishev (1686-1750), K.I.Krilov (1689-1737), D.P.Juravskiy,
Semenov Tyan-Shanskiy (1827-1914), Yu.E.Yanson (1835-1893), A.I.Chuprov
(1842-1908), V.I.Ulyanov (1870-1924); A.A.Chuprov (1874-1926), A.A.Kaufman
(1864-1919) va boshqalar.
Sobiq Ittifoq davrida ijod qilgan va statistikani rivojlanishiga o’zlarining munosib hissalarini qo’shgan statistik olimlar: S.G.Strumilin, V.S. Nemchinov, V.N.Starovskiy, M.N.Smit, B.S.Yastremskiy, S.M.Yugenburg (ko’p yillar Samarqand kooperativ instituti statistika kafedrasida ishlagan), A.Ya.Boyarskiy, A.I.Gazulov, A.I.Petrov, T.V.Ryabushkin, V.M.Simchera, N.N.Ryauzov va boshqalarni kiritish mumkin.
Sobiq Ittifoq davrida ijod qilgan va statistikani rivojlanishiga o’zlarining munosib hissalarini qo’shgan statistik olimlarni bugun eslash joizdir. Ularga S.G.Strumilin, V.S. Nemchinov, V.N.Starovskiy, M.N.Smit, B.S.Yastremskiy, S.M.Yugenburg (ko’p yillar Samarqand kooperativ instituti statistika kafedrasida ishlagan), A.Ya.Boyarskiy, A.I.Gazulov, A.I.Petrov, T.V.Ryabushkin, V.M.Simchera, N.N.Ryauzov va boshqalarni kiritish mumkin.
O’zbekiston Respublikasida statistikaning rivojlanishida va uni o’zbek xalqiga o’rgatishda diqqatga sazovor ishlar qilingan. Birinchi “Statistika” kafedrasi 1932 yilda Toshkent, keyinchalik Samarqand va boshqa shaharlarda tashkil etilgan.
O’zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishgandan so’ng, o’zbek tilida “Statistika” bo’yicha o’quv adabiyotlari chop etila boshlandi. O’zbek tilida o’quv qo’llanma va darsliklar yaratishda Toshkent Moliya instituti statistika kafedrasi professor-o’qituvchilari namuna bo’lmoqdalar. Professor Yo.Abdullaev ilk bor statistika umumiy nazariyasidan darslik (1993 y) chop etdilar, 1996 yilda shu fandan o’quv qo’llanma nashr etildi, 1998 yilda esa o’quvchilarga “Makroiqtisodiy statistika: 100 savol va javob” taqdim etildi. Kafedraning boshqa a’zolari ham bu sohada faol ishlamoqdalar.

Statistika deganda nimani tushunamiz? Statistika nimani bildiradi yoki o’rgatadi? Statistika bu fanmi yoki metodmi? Bunday savollarni biz juda ko’p o’chratamiz. Javoblar bundan ham ko’p. Ularni ayrimlari: Korreyl “Statistika bu koreta, u seni buyurgan tomonga olib boradi”; Ter-“Statistika sen bilmagan narsa to’g’risida aniq ma’lumot berish san’atidir”;

Shletsar-“Statistika bu turib qolgan tarix, tarix bu kunlik statistikadir”; Djini-“Statistika-bu faqat to’liq induktsiyani emas, hamda to’liqsiz induktsiyani xudosidir”; Napolen-“Statistika buyumlar byudjeti, aniqrog’i buyumlar katalogi, unga hamma yangidan paydo bo’lgan narsalar kiritilishi, yo’qoladiganlari va yo’qolganlari o’chirilishi kerak” Statistika deganda uzluksiz quruq raqamlar qatori, amaliy faoliyat, ijtimoiy fan, metod va x.k. tushuniladi. Ayrim hisob-kitoblarga qaraganda statistikaga berilgan tariflar soni 1700 dan oshiq emish. Son-sanoqsiz tariflar bilan qatorda hozirgi zamonda statistika so’zi qo’llanilmaydigan tarmoq yoki soha yo’q. Bundan tashqari iqtisodchilar bilan bir qatorda ushbu so’zni vrachlar, jurnalistlar, teleradio boshlovchilar va boshqalar o’z faoliyatida juda ko’p ishlatishadi. Bir tomondan, biz statistiklar uchun statistika so’zini hamma yerda
ishlatilishi yoqimli va biz undan xursand bo’lamiz, ikkinchi tomondan bu so’zni noo’rin va ishlatilishi biz mutaxassislarni ranjitadi. Shu o’rinda ko’pchilikni statistika bilan informatsiyani farqiga bormasligiga to’xtalmoqchimiz. Masalan, jurnalistlar tushunib tushunmasdan qayerda ikkita raqamni ko’rsa uni statistika deb tushunishadi. Futbol o’yinini olaylik, masalan, Ispaniyaning “Real Madrid” va “Barselona” futbol komandalari o’yini
4-5 hisobida tugadi. Jurnalistlar bu ikki komandani yoki Ispaniyaning boshqa futbol komandalarini (masalan, 14 turdagi 26 dekabr) o’zaro o’yinlari natijalarini statistika deb atashadi.
O’yinni futbol maydonining qayerida o’tishi va darvozaga berilgan zarbalarni o’rganish juda muhim. Futbol o’yinidagi yana bir holat – o’yin qoidasini buzish va o’yindan tashqari holat (ofsayd). Futbolda o’yin qoidasi buzilganda turli choralar ko’riladi: A-jarima to’pi belgilanadi; B-jarima to’pi (oldin o’yinchiga sariq kartochka ko’rsatiladi); V-jarima to’pi (oldin o’yinchiga qizil kartochka ko’rsatiladi); Real-Barselona o’yinida jarima to’plari soni 48 ta belgilangan, shunda 28-20 ta tegishli ravishda oddiy jarima to’plari 32 (shundan 10 va 12
tegishli ravishda), sariq kartochkalar -14 (8 va 6); qizil kartochka 2 (1 va 1) ta. Odatda sariq va qizil kartochka berilgan vaqt va ularni olgan futbolchini ismi sharifi yoziladi.
Futbolda o’yindan tashqari holat (ofsayd) alohida o’rganiladi. Tahlil qilinayotgan o’yinda ular soni 12 ta Shundan: Barselona – 5(42%), Real-7(58%). Bu ko’rsatkich taymlar bo’yicha ham alohida hisoblanadi.
Hozirga zamonda futbol statistiklari tomonidan aniq o’yin, tur, mahsum va yil uchun minglab ko’rsatkichlar hisoblaniladi va matbuotda e’lon qilinadi.
Bizni maqsadimiz esa barcha ko’rsatkichlarni hisoblash emas, aniq o’yin bo’yicha futbol statistikasini ayrim ko’rsatkichlari yordamida statistika bilan informatsiyani farqini ko’rsatish edi xolos.
Yuqorida keltirilgan misol asosida statistika nima degan savolga javob berishimiz mumkin. Birinchidan, statistika bu sonlar va o’lchovlar yordamida ko’psonli va turli-tuman hodisalarni hisobga olish, tasvirlash. Ikkinchidan statistika to’plangan ma’lumotlarni raqamlar qatori, jadvallar, grafiklar, turli hisob-kitoblar orqali ifodalash, uchinchidan, statistika to’plangan ma’lumotlarni tadqiqot usullarini shunday tartibda o’rnatadiki turli-tumanlik ichida birlikni, son-sanoqsiz alohida “tasodiflar” orasida qandaydir umumiylikni, qandaydir bog’liqlikni aniqlash uchun ya’ni xulosalar qilishdir.
Statistika nimaga kerak? Bu savolga javob berish uchun uni mohiyatini to’liq