|
Iqlim omillari
Reja:
1. Iqlim omillari xaqida tushuncha
2. Yorug'lik omillarining o'simliklarga ta'siri
3. Xarorat omilining o'simliklar hayotidagi ahamiyati
4. Xavo omilining o'simliklar xayotidagi roli
1. Iqlim omillari er yuzida o'simliklarning geografik taksimlanishida muxim rol o'ynaydi. Bunga asosiy sabab kuyosh radiatsiyasining er yuzi bo'ylab turlicha taksimlanishidir. Natijada ekvatordan shimolga borgan sari o'ziga xos tabiat zonalarining xosil bo'lishiga sabab bo'ladi. Materiklarning dengiz bilan o'ralganligi va ularning turli masofada joylanishi xam ularda o'ziga xos Iqlimni xosil bo'lishiga sabab bo'ladi. Iqlim omillariga yoruglik, issiklik, suv va xavo kiradi.
2. Yoruglik omili. Barcha yashil o'simliklar rivojlanishi uchun yoruglik zarurdir. Yoruglik avvalo fotosintez jarayoni uchun zarurdir. Bu jarayonning jadalligi suv buglatish, oziklanish, nafas olish jarayonini muntazam amalga oshishini ta'minlaydi.
Yoruglik o'simlikning ichki va tashki tuzilishiga ta'sir kiladi. Yoruglik kuchsiz bo'lgan joyda o'suvchi o'simliklarning tanasi ingichka, bo'gim oraliklari uzun, sargish yoki och yashil rangda bo'ladi, barg va poyada maxanik to'kimalar yaxshi rivojlanmaydi. Yoruglikka bo'lgan munosabatiga ko'ra o'simliklar ikki guruxga bo'linadi.
1. Yorugsevar o'simliklar. 2. Soyasevar o'simliklar.
O'rmon zonasidagi keng bargli daraxtlarga va ninabargli karagayga kancha yoruglik ko'p tushsa ularda xayot jarayoni shuncha tez amalga oshadi. Bu daraxtlar orasida o'suvchi paporotniklar va grujankalar yoruglikni juda kam talab kiladi xatto yoruglik ko'payib ketsa ular kurib koladi. Yoruglikning ta'sirchanlik doirasi er yuzining turli nuktasida turlichadir. Masalan: ekvatorda kun va tun 2 marta teng bo'lsa, kutublarda kunlar oylab davom etadi. Yukoridagi xususiyatlarni xisobga olib o'simliklar 2 guruxga bo'linadi.
1. Uzun kunli o'simlilkar. 2. Qisqa kunli o'simliklar.
Qisqa kunli o'simliklarga tropik, subtropik va cho'l zonasi o'simliklari kiradi. Masalan soya, sholi, tamaki, go'za, makkajo'xori, tarik, bodiring, kovok kabilar.
Uzun kunli o'simliklar arpa, suli, zigir javdar kabilardir. Uzun kunli o'simliklar janubga, Qisqa kunli o'simliklar shimolga olib borib o'stirilsa gullamaydi va meva xosil kilmaydi. Shimoliy xududlarda issikxonalarida sabzavot ekinlari etishtirilmokda.
3. Xarorat omillari. Er sharining kuyosh radiatsiyasini turli mikdorda kabul kilishi ekvatordan kutblarga borgan sari o'simlik koplamini o'zgarib borishiga sabab bo'ladi. Bunnig asosiy sababi ekvatordan shimolga borgan sari xar 100 km masofada xavo xaroratini 0,50 - 0,6 0 ga pasayib borishidir. Natijada er sharida kuyidagi 6 ta Iqlim zonasini xosil bo'lishiga sabab bo'ladi. 1. Arktik zona, 2. Tundra zonasi, 3. O'rmon zonasi, 4. Dasht zonasi, 5. Subtropik zona, 6. Tropiik zona.
Issiklikning o'zgarishi er yuzining toglik kismida xam Iqlimni o'zgarishiga sabab bo'ladi. Dengiz satxidan xar 100 m ga ko'tarilgan sari xavo temperaturasi 0,5 - 0,60 ga pasayib boradi. Natijada toglarda vertikal zonallanishni xosil bo'lishiga sabab bo'ladi. Masalan: O'rta Osiyo toglarida adir, tog, yaylov mintakalarining xosil bo'lishiga olib keladi.
Umuman olganda o'simliklarnig o'sish va rivojlanishi 00 dan 1000 S gacha bo'lgan temperatura orasida bo'ladi. Xarorat 00 dan pasaysa yoki 1000 S dan kutarilib ketsa o'simlik xalokatga uchraydi. Suv o'tlarining arktikada yashaydigan ayrim vakillari -450 ga, ba'zi zamburuglarning sporasi +900 Sga, ayrim o't o'simliklarning urugi -800S sovuk va +1200S issiklikka bardosh beradi. Karagay o'simligini -200 t a da assimiliyatsiya jarayonini amalga oshirishi aniklangan.
Suv o'tlarining ayrim vakillari yukori temperaturali issik buloklarda ko'p o'sishi kuzatilgan. Masalan: Kamchatkadagi geyzerlar-da 28 tur ko'k-yashil, 17 tur diatom, 7 tur yashil suv o'tlari, xuja obigaram issik buloklarida xam yukoridagidek suv o'tlari borligi aniklangan.
Yukori temperaturaga bo'lgan munosabatiga karab o'simliklarni kuyidagi turlarga bo'lish mumkin.
1. Mo'tadil Iqlimda o'suvchi o'simliklar K300. Bularga tundra, o'rmon tundra va o'rmon zonasi o'simliklari kiradi. 2. Issik sharoitda o'suvchi o'simliklar K50 K600. Cho'l va chala cho'l o'simliklari. 3. Issikka chidamli o'simliklar K80 K850 S (suv o'tlari va bakteriyalar)
Issiksevar o'simliklarga xaroratning pasayishi xalokati ta'sir ko'rsatadi. Masalan: go'za -2 -30 da, apelsin -5 -60 da xalok bo'ladi. Karamning ayrim navlari -120 ga bardosh beradi. O'simliklar xayoti uchun yillik xaroratning o'rtacha mikdori muxim rol o'ynaydi. Masalan: Toshkentda u 5000, Astraxanda 40000, Odessada 3500, Leningrada 20000 ni tashkil kiladi.
4. Xavo omili. Xavo o'simlikka muxim ekoloigk omil sifatida ta'sir ko'rsatadi. Er sharida xavoning tarkibi doimo bir xil meyyorda turadi. Uning tarikbida 78% azot, 21% kislorod, 1% azon va 0,03% karbonat angidirid gazi bo'ladi.
Kislorod o'simliklarning nafas olish jarayoni uchun zarurdir. Karbonat angidrid ega fotosintez jarayoni uchun kerak.
Xavo okimiga shamol deyiladi. Shamol o'simlikka ekologik va fiziologik omil sifatida ta'sir etadi. Shamol ta'sirida o'simliklarda suv buglatiladi va xavoda gazlar xarakati yuzaga keladi. Shamol ta'sirida ko'pchilik o'simliklar changlanadi, meva va uruglari tarkaladi.
Shamol o'simlikka maxanik ta'sir ko'rsatadi. Natijada ko'pchilik o'simliklar bayroksimon shakil xosil kiladi yoki ko'p xududlarda (voxalarda, dengiz kirgoklarida, tundrada) o'simliklarning yo'k bo'lib ketishiga sabab bo'ladi.
O'rta Osiyo xududida garimsel shamoli suv buglanishini kuchayishiga sabab bo'ladi va o'simlikni xalokatga olib keladi. Shamol yordamida changlanuvchi o'simliklarni anemofill o'simliklar deyiladi.
Ko'pchilik o'simliklar - tuyakorin, kermek, saksovul, juzgun, chalov, kokio't, kabilarning urugi shamol yordamida tarkaladi. Bunday o'simliklar anemoxor o'simliklar deyiladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
