Reja: Ilmiy-texnik jaraen va ta`lim mazmuni

DARISLIK VA O’QUV QO’LLANMALARNING BOBLARI VA MAVZULARINI O’RGANISH

REJA:

1.Ilmiy-texnik jaraen va ta`lim mazmuni.
2.Ta`lim mazmunini tashkil etish kontseptsiyasi.
3.Akademik litsey va kasb-hunar kollejining o`quv rejasi. 
4 O`quv dasturlari, darslik va o`quv qo`llanmalari tavsifi. 
5. Akademik litsey va kas-hunar kollejining davlat ta`lim standartlari. 
Tayanch tushunchalar: ta`lim tarbiya ta`lim mazmuni , oquv rejasi. oquv dasturi 
darslik DTS 
Ta`limning asosida jamiyat rivojlanishining ob`ektiv ixtiejlari turadi. Ta`lim 
insonning mehnat olamiga samaraliroq kirishni jamiyat xaetiga kushilishini 
ta`minlaydi. Mustaqillikka erishib, erkin bozori munosabatlari asosida demokratik 
huquqiy davlat sifatida qozirgi bosqichda xalq ta`limi tizimiga, pedagogika faniga, 
esh avlodda mustaqillik va faollikni, ishbilormanlik va tadbirkorlikni shaqllantirishga 
jiddiy e`tibor beilmoqda 

XX asr pedagoglari va psixologlarining diqqat markazida o`quvchilarning 

aqliy qobiliyatlarini shaqllantirish, ularni uqitish, tarbiyalash va kamol toptirish 
jarayonlarini uyg’unloshtirish, faoliyat va ongning uzarno bog’liqligshi nazariyasini 
ishlab chiqish, mustaqil uquv-bilish ishlari, uqishni faollishtirish, ta`lim jarayonlarini 
optimallashtirish, faol ta`limning shaql va metodlaridan foydalanish kabi muallimlar 
asosiy urin oldi. Ularni ishlab chiqish mamlakat pedagogika va psixologiya 
fanlarida jahon buyicha haqli ravishda e`tirof etilgan turli yunalishlar va maktablar 
vujudga kelishni oldindan bilish imkonini berdi. 

Ta`lim-jarayon bulib, u natija va tizimdir. Ta`lim jarayon sifatida bilimlar, 

kunikmalar va malakalarning ma`lum yig’indisini faoliyat va munosabatlarning
tegishli tajribasini uzlashtirishga qaratilgan maxsus ishlarning tashkil qilinishidir. 
Ta`lim natija sifatida bilimlarni faoliyat va munosabatlar tajribasini uzlashtirishda 
erishilgan darajadir. Ta`lim tizimi sifatida- davlat muassasalari va boshkarish 
organlarining majmuasi bulib ular doyrasida insonni tarbiyalash jareni amalga 
oshiriladi. Shu tariqa ta`lim doimo bir yula tarbiyalash jarayonini ham, uqitish 
jarayonini ham ifodalaydi. Esh avlod haqida gap ketar ekan, shaxsning kamol 
topishi, uz mavqeini anglashi va uzini kursatish masalalari birinchi urinda turadi. Bu 
masalalar butun jamiyat va maxsus yaratilgan ijtimoiy institutlar va insonning uzi 
tamonidan tasodifiy ravishda ham, maqsadga muvofiq yusinda ham hal qilinishi 
mumkin. Ta`lim tizimida shaxsning ijtimoilashuvi, kasbkorlikni egallash va 
moslashuvi jarayonlarini maqsadga muvofiq tarzda boshqarishga ham da`vat etilgan. 
Ta`lim deganda shaxsning jismoniy va ma`naviy kamol topish jarayonini, 
uning ongli ravishda ayrim ibratli qiefalarga yunalishi va tarixan maydonga kelib, 
ijtimoiy ongda ma`lum darajada erkin iz qoldirgan ijtimoiy namuna bulishga, har 
tamonlama barkamollikka intilish jarayonini tushinish mumkin. Ana shu tushunchaga
kura ta`lim butun jamiyat va shaxslar haetinig ajralmas jihati sifatida namoen buladi 
va suzning keng ma`nosidagi «tarbiya» tushunchasiga uxshaydi. Lekin kup 
ma`noliligi kursatilmasa «ta`lim» suzini tuliq anglab bulmaydi. Masalan ta`lim
deganda ma`lum hajmdagi bilimlar, kunikma va malakalarnit uzlashtirish tushiniladi.
Ta`limga shaxsni uqitish va kamol toptirish jarayonining tegishli yusinda tashkil etish 
sifatida qarash ham mutloqa tug’ridir. Bulardan tashqari, shubhasiz ta`lim bilimlar 
kunikmalar hamda malakalarni berish va uzlashtirish bilan bog’liq faoliyat tizimi, 
shuningdek, ma`lum ijtimoiy institutidir. O`quv tarbiya jarayoni tizimining 
strukturasi, ana shu jarayonning mazmuni pedagoglar va o`quvchilarning faoliyati, 
shuningdek amalga oshirilgan ishlarning natijasi mazkur tizim jamiyatning qanday 
tarixiy tipiga mansubigiga bog’liqdir. Mana shularning hammasini hisobga olib 
kuyidagilarni aytish urinlidir. Ta`lim nisbatan mustaqil tizim bulib, uning vazifalari 
jamiyat a`zolarini muntazam ravishda uqitish va tarbiyalash orqali ularni ma`lum
boyliklar, kunikma va malakalar hamda ahloq normalari bilan qurollantirishdir. 
2. Har bir sinf yakunida o`quvchilar tamonidan egallanishi lozim bulgan bilim, 
kunikma va malakalar ta`lim (uquv) predmetlari buyicha ishlab chiqilgan uquv rejasi 
va dasturlarida uz ifodasini topadi. 
O`quv rejasi- barcha ta`lim muassasalarida suzsiz amal qilinishi lozim bulgan 
davlat hujjatidir. Unda sinflar buyicha urganilishi lozim bulgan uquv predmetlari, 
mazkur predmetlar uchun yaratilgan haftalik soatlar hajmi kursatiladi. Ta`lim 
muassasalari uchun muljallangan uquv rejasi DTS ning tarkibiy qismi bulgan 
tayanch uquv rejasi asosida ishlab chiqiladi va tegishli vazirlik tamonidan 
tasdiqlanadi (Res XT eki Oliy va Urta maxsus ta`lim vazirligi tamonidan). O`quv 
rejasi ta`lim muassasasi ma`muriyatiga yuboriladi hamda mazkur uquv jadvali 
asosida tuziladi.Uquv jadvalida hafta davomida uqitiladigan uquv predmetlarining 
nomi va ularga ajratilgan soatlar miqdori kursatilib, uquv predmetlarining nomi va 
ularga ajratilgan soatlar miqdori kursatilib, u uquv yurti direktorining uquv ishlari 
buyicha urinbosari tomonidan tasdiqlanadi. 
O`quv dasturi ham uquv rejasi kabi muhim davlat hujjati bulib, unda muayan 
uquv predmeti (Inson va jamiyat) ning mazmuni ochib beriladi va uquv yili 
davomida o`quvchilar tamonidan uzlashtirilishi zarur bulgan bilim, kunikma va 
malakalar hajmi kursatiladi. 
O`quv dasturlari tegishli ta`lim (umumiy urta, kasb-hunar eki oliy ta`lim) 
turidagi barcha ta`lim muassasalari uchun yagona uning talablari tula ravishda 
bajarilishi majburiy. 
Dastur tushuntirish xoti, bulim va mavzular buyicha ajratilgan soatlar hajmi, 
dastur materiali mazmuni hamda tavsiya etiladigan Adabiyotlar ruyxatidan iborat 
buladi. 
Tushuntirish xatida uquv predmetining ahamiyati, uning fanlar tizimida
tutgan urni, ular urtasidagi aloqadorlik, materialni urganish jarayonida hal etilishi 
lozim bulgan vazifalar ochib beriladi. Ayrim bulim va mavzularning urganish 
xususiyatlari kursatiladi, uqitish (ta`lim) metodlari va vositalarini kullashga doir 
tavsiyalar beriladi. Soatlar hisobini asosli urinlarda uzlashtirilishga yul quyiladi. 
Dastur materiali bulimlar va mavzular buyicha taqsimlangan bulib har bir mavzuning 
urganish uchun uzlashtirilishi majburiy bulgan tushunchalar tizimini shuningdek 
kunikma va malakalarning aniq kursatkichi beriladi, nihoyat o`quvchilarga 
kuyiladigan yakuniy talablar baen etiladi. Dasturdagi material ta`lim va tarbiya 
maqsadlari, didaktik tamoiyillar, uzviylik va izchillikka muvofiq ravishda
tanglanadi va taqsimlanadi.Uquv dasturlari kuyidagi tamoyillar asosida tuziladi: 
1. Dastur mazmunining ilmiy xususiyatga egaligi 
2. dastur mazmunining ijtimoiy g’oyaviy xususiyatga egaligi 
3. nazariy g’oyalarning amaliet bilan birligi 
4. dastur mazmunining ijtimoiy tarixiy xususiyati egaligi 
5. dastur mazmunining muayan tizimiga ega bulishi 
6. uquv predmetlari urtasidagi uzaro aloqadorlik, bog’lanishning mavjudligi 
7. dasturni tayyorlashda o`quvchilarning psixologik va ruhiy xususiyatlarini
inobatga olish. 

O`quv rejasi va dasturi ta`lim muassasi ma`muriyati, o`quvchilar

jamoalarining suzsiz amal qilishlari bulgan davlat hujjatidir. 
Darslik-muayan uquv predmeti uquv dasturida kursatilgan hajmida didaktik 
talablarga muvofiq ravishda batafsil baen qilib beradigan uquv kitobi sonaladi. 
Darslikning xarakterli xususiyati bu uning mazmunining uquv dasturi mazmuniga
mos kelishidir. Darslikda material bulimlar buyicha taqsimlanadi. Har bir mavzu 
muayan bob, uning tarkibida bulgan bandlar asosida ochib beriladi. Uquv djarsiga 
bir qator talablarga muvofiq yaratiladi. Ushbu talablar kuyidagilardan iboratdir.
1. O`quv darsligida ilmiy bilimlar tizimi va hajmi uquv dasturri talablariga hamda 
tegishli sinf o`quvchilarning esh va psixologik xususiyatlariga mos bulishi kerak. 
2. Darslikda baen qilingan ilmiy bilimlarning nazoriy asoslari hamda g’oyaviy 
yunalish tizimli va izchil bulishi, keltirilgan ma`lumiyat va dolillarning asosli, 
ishonchli bulishi, ular tug’ri tahlil, aniq ta`rif etilishi, tegishli xulosalar chiqarilishi 
lozim. 
3. darslik fanda isbot qilinmagan, ma`lum ta`rif va qoydalarga ega bulmagan, 
muammoli masalalardan holi bulishi kerak. 
4. Bayon qilinaetgan material o`quvchilarga tushunarli pishiq-puxta va ixchom 
jumlalardan iborat bulishi lozim. 
5. darslikning tashqi kurinishi, bezogi muayan sinf o`quvchilarining estetik
didlariga mos keladigan bulishi kerak. 
6. darslik muayan sinf o`quvchilari uchun joriy qilingan gigiena qoydalariga muvof
bulishi kerak. 
Darsliklar uquv materiallarini tularoq va chuqurroq egallab olishga erdam beruvchi 
uquvqullanmalari bilan tuldirilishi lozim. Yunalish va hol qiladigan vazifalarga kura 
uquv kullanmalarni kuyidagilarga bulish mumkin: 
A) o`quv materiallarini chuqurlashtiruvchi va uni eslab qolishga erdam beruvchi 
qullanmalar-xrestomatiya mashqlar tuplami, kartalar 
B) kunikma va malakalarni qilishga erdam beruvchi qullanmalar-topchiriqlar 
kartochkasi 
V) ma`lum tushunishni engillashtiruvchi kullanmlug’atlar, ma`lumaotnamalar 
G) kup maqsadga xizmat qiluvchi kullanmalar-kinofil`mlar, entsiklopediyalar va 
boshkalar. 

3. Davlat ta`lim standarti umumiy urta ta`lim, kasb hunar ta`limi hamda oliy 

ta`lim uchun alohida ishlab chiqariladi. Umumiy urta ta`limning davlat ta`lim 
standarti o`quvchilar umumta`l tayergarligiga, saviyasiga quyiladigan majburiy 
minimal darajani belgilab beradi. DTS ta`lim mazmuni, shaqllari vositalari, usullari 
va ularning sifatini baholash tartibini belgilaydi. Ta`lim mazmunining uzaki 
hisoblangan standart vositasida mamlakat xududida faoliyat kursmataetgan turli 
ta`lim muassasalarida (davlat va nodavlat ta`limning barqaror darajasini ta`minlas
sharti omalga oshiriladi. DTS uz mohiyatiga kura uquv dasturlari darsliklar 
kullanmalar, nizomlar uquv rejasi va boshka me`eriy hujjatlarni yaratish uchun aso
bulib xizmat qiladi. 

Umumiy urta (kasb huunar, oliy) ta`limning DTS uzining tuzilishi va 

mazmuniga kura davlat, xudud ta`lim muassasalari manfaatlari va vositalari
muvozanatini aks ettiradi hamda eng muhim o`quvchi shaxsi uning intilishlari 
qobiliyatlari va qiziqishlari ustivorligidan kelib chiqadi. DTS ni, uning talablarini 
bajarish O`zbekistan Respublikasi xududilari faoliyat kursataetgan mulkchilik shaqli 
va qiziqishustivorligidan kelib chiqadi. 

Umumiy urta (kasb hunar va oliy) ta`limning DTS kuyidagi tamoyillarga 

tayangan holda ishlab chiqiladi. 
-DTS ni davlat va jamiyat talablari va shaxs extiejiga mosligi 
-o`quv dasturlari mazmunining jamiyat ijtimoiy tarakkieti hamda fan texnika 
rivojlanish bilan bog’liqligi 
-umumiy urta (kasb hunar va oliy) ta`limning boshka ta`lim turlari va bosqichlari 
bilan uzluksizligi va ta`lim mazmunining uzviyligi 
-umumiy urta (kasb hunar va oliy) ta`lim mazmunining insonparvarligi
-umumiy urta (kasb hunar va oliy) ta`limning mazmuni shaqli, vositalari va 
usullarini tanlashda innovatsiya texnologiya yutuqlariga tayanish. 
-ta`lim mazmunining respublikadagi barcha xududlardagi birligi 
-pedagogik tafakkurda qaror topgan an`anaviy qarashlar bilan «Ta`lim tug’risidagi» 
qonun va «Kadrlar tayyorlashning milliy dasturi» mazmunida ifodalangan zamonaviy 
talablarning uzviyligi ilg’or demokratik qonuniy mamlakatlarning ta`lim sohasida 
me`erlarni belgilash tajribalaridan milliy xususiyatlarni hisobga olgan holda 
foydalanish. 
SAVOLLAR 
1.Akademik 
litsey 
va 
kasb-xunar 
maktablarining 
maqsadini 
ayting?. 
2. Uzluksiz ta`lim deganimiz nima? 
3. Davlat ta`lim standartlarini izoxlab bering?. 

Asosiy darslik va wquv qwllanmalar 

1.Ozbekiston Respublikasining “Ta`lim twg’risidagi” Qonuni. – “Barkamol
avlod – Ozbekiston taraqqiyotining poydevori” kitobida. – T.: Sharq, 1997.
2.Kadrlar tayyorlash milliy dasturi. – “Barkamol avlod – Ozbekiston 
taraqqiyotining poydevori” kitobida. – T.: Sharq, 1997.
3.Mavlonova R va boshq. Pedagogika. – T.: Oqituvchi, 2001. 
4.Podlasiy I. P. Pedagogika. V 2-x kn. – M.: VLADOS, 2003. 
5. Lixachev B. T. Pedagogika. - M.: Yurayt, 2003. 
6.Slastenin V.A., Isaev I. F., Shiyanov E. N. Obshaya pedagogika. V 2-x kn. – 
M.: VLADOS, 2003. 
7.Toxtaxodjaeva M., Nishonova S., Hasanboev J., Mad`yarova S., 
Kal`dibekova A va bosh. Pedagogika. – T.: Moliya, 2008. 
8. Pedagogika. Q.Qosnazarov, A.Pazilov, A.Tilegenov Nukus, Bilim, 2009 yil.
Qoshimcha adabiyotlar 
1.Barkamol avlod orzusi / Tuzuvchilar: Sh. Qurbonov va b. T.,1999 
2.Milliy istiqlol g’oyasi: asosiy tushuncha va tamoyillar. – T.:Ozbekiston, 
2001. 
3.Kaldibekova A.S., Xodjaev B.X. Oquvchilarning bilish faolligini oshirish 
yollari – T., 2006. 
4.Munavvarov A.K. Oila pedagogikasi – T.: Oqituvchi, 1994. 
5.Inomova M. Oilada bolalarning ma`naviy-axloqiy tarbiyasi. – T., 1999. 
6.Axliddinov R.Sh. Ozbekiston Respublikasida maktab ta`limi tizimini 
boshqarish xususiyatlari. – T.: OzPFITI nashriyoti, 1997. 
7.Djuraev R.X., Turg’unov S.T. Umumiy orta ta`lim muassasalarini 
boshqarishda menejmentning asosiy tushunchalri. – T.: «Fan» nashriyoti, 2006.
8.www. pedagog. uz. 

Tayanch 
tushunchalar. 

Ta`lim 
metodlari, 
ta`lim 
vositalari, 
didaktika, 
samaradorlik,usullar

Ta`lim jarayonining muvaffakiyati uning shaqlligini emas, balki 

kullanilaetgan metodlar samoradarligiga ham bog’liqdir. Ta`lim nazariyasida uqiti 
(ta`lim) metodlari markaziy urin egallaydi. 

«metod» yunoncha suz bulib «yul» ma`nosini anglatadi. Pedagogika amalietida

uqitish usullari va metodlarining juda katta boyligi tuplangan. Ularni tonlashda turli
sharoitlar uqitilaetgan esh xususiyatlari oldingi tayergarligi darajasi va xokaza 
xisobga olinadi.

Farabiy uzining uqitish metodlari haqidagi tushuntirishlarida o`quvchilarga 

turli bilimlar berish bilan birga mustakil xolda bilim olish yullarini kursatish,ularni 
bilimlarining zarurligiga shok shubxasiz ishontirish keraqligini uktirgan.
1

Ta`lim metodlari ukitishning uz oldiga kuygan maksadlariga erishish usullarini 

hamda ukuv materiallarini nazariy va amaliy iunaltirish yullarini anglatadi. 
O`kitish metodlari ta`lim jarayonida O`qituvchi va o`quvchi faoliyatining 
qanday bulishi uqitish jarayonini qanday tashkil va olib borish keraqligini hamda 
shu jarayonda o`quvchilar qanday ish harakatlarini bajarishlari keraqligini belgilab 
beradi. 

2. Metodlar birqancha asosiy guruhlardan iborat bulib ularning har biri uz 

navbatida kichik guruhlar va ularga kiruvchi alohida metodlarga bulinadi. uquv 
bilish faoliyatini tashkil qilish va amalga oshirish jarayonini uzi uzatish . qabul qilish, 
anglash, uquv axborotlarini esda saqlashni hamda olinadigan bilim va kunikmalarni 
amalietda kullay olishni nazarda tutishni hisobga olsak, birinchi guruh metodlariga 
suz orqali uzatish va axborotni (informatsiya) eshitish orqali qabul qilish metodlari
(og’zaki metodlar hikoya, ma`ruza, suhbat va boshkalar) uquv axborotini kurgazmali 
metodlar tasviriy, namoyish qilish va boshkalar uquv axborotini amaliy mehnat 
harakatlari orqali berish (amaliy metodlar. Mashklar. Laboratoriya tajribalari, mehnat 
harakatlari va boshkalar) kiradiyu 

Yuqorida baen qilingan fikrlardan kelib chiqqan holda amalietda keng 

qullanilaetgan metodlarni uch guruhga ajratish mumkin. 

1. rasm
Farabi matematicheskie traktat . Alma-ata 19u2 god. 

Ta`lim metodlari 
оkuv materialini ogzaki bayon kilish metodi 
2. Kurgazmalilik metodi 
3.Amaliy mashgulotlar metodi 

O`quv materialini ogzaki baen qilish metodi maktab ta`lim tizimida eng kup 

kullaniladigan metodlardan biri bulib mazkur metodga barcha uquv predmetlari 
buyicha barcha sinflarda murojaat qilish mumkin. 

Ushbu metod baen qilinaetgan ma`lumotlarning tug’ridan tug’ri 

O`qituvchining jonli nutqi orqali idrok qilinishi bilan tavsiyalanadi va ana shu 
xususiyatga kura ta`limning boshqa metodlaridan farq qiladi. 
O`quv materialini ogzaki baen qilish metodi kuyidagi besh turda qullaniladi: 

Hikoya-o`qituvchi tamonidan yangi

utilaetgan mavzuga oid fakt, hodisa 
va vokealarning usliklarga bulib,
obrazli tasvirlash yuli bilan
ixcham qisqa va izchil baen qilinishi 
dir. (I-IV sinf 10-12 min, V-VIII sinf 
15-20 min bulishi mumkin) hikoya qilish 
gumanitar predmetlar uqitishda keng qullaniladi. 

Maktab mavzusi- utilaetgan mavzuning haqiqiy mohiyatini ochib berish, 

ulardan ilmiy xulosalar chiqarish va umumlashtirish yuli bilan, bir saotlik 
mashg’ulot davomida bilimlarni izchillik bilan sidirg’asiga baen etishdir. Maktab 
ma`ruzasi asosan yuqori sinflarda qullaniladi. 
Maktab ma`ruzasi kuyidagi talablar asosida tashkil etiladi. 
1.Materialning ta`lim tizimi oldida turgan umumiy talablarni amalga oshirishga
xizmat qilishga erishish 
2. materialning tarbiyaviy ahamiyatini tug’ri belgilash 
3. ma`ruza jarayonida o`quvchilarni mavzuga oid fan etilishlari kashfietlar bilan 
tanishtirib borish 
4. baen qilishda o`qituvchi nutqi yagona bilim manbai sanaladi, shu bois u ravon, 
tushunarli, ifodaviy bulishi lozim. Ma`ruza jarayonida o`quvchi uchun notanish 
suzlar va iboralarga izoh berish, qoida va qonunlarning ta`rifi sodda, ixcham va 
tushunarli bulishi kerak. 
5. o`quvchilar o`qituvchi tomonidan berilgan ta`riflarni ezib borishlari kerak.

O`qituvchi muayan bir predmetning u eki bu mavzusiga oid qoida, qoidalar 

qanchalik asosli ekanligini dalillar misollar keltirish yullari bilan isbotlab beradi.

Suhbat metodi kupincha savol javob metodi deb ham yuritiladi. Chunki bu 

metodta dars utilsa, u asosan savol-javob yusinda olib boriladi. 
Suxbat metodi bilan ish olib borganda mashg’ulotlarni tashkil qilish va uni olib 
borishda o`qituvchi kuyidagilarga amal qilishlari kerak. 
1. O`qituvchining tayerlagan savollari o`quvchilarning hammasiga ta`luqli bulib, 
suroq urtaga tashlanishi kerak. 
2. o`quvchilardan biri javob berish uchun chaqiriladi 
3. o`quvchilar hammosi kunt bilan tinglab. Uning javobini tuldirishi, tuzatishi,
oydinlashtirishi kerak. 

Ta`lim metodlari 

Ogzaki baen kilish metodi 
A) xikoya kilish 
B) ukuv materialini tushuntirish 
V) maktab ma`ruzasi 
G) suxbat 
D) darslik va kitob bilan ishlash.

kskursiya metodi-hamma urganilaetgan narsa va hodisalarni tabiy sharoitda 

eki maxsus kuzatadi. 

Amaliy mashg’ulotlar metodi kuyidagi metodlardan iboratdir. 

A) mashq qildirish metodi asosan uzlashtirilgan ilmiy bilimlarni mustahkamlash va 
uni amalda kullay olish, tegishli kunikma va malakalarga ega bulishni ta`minlashga 
xizmat qiladi.. mashq qildirish metodi uquv predmetlarining mazmuni va xarakteriga 
qarab turlicha olib borilishi mumkin. Mashq qildirish metodida o`quvchilarning 
ezma ijodiy mashqlari alohida urin egallaydi.shuningdek, ma`lum mavzularda 
ma`ruza tayyorlash grafik ishlari ham muhim ahamiyat kasb etadi. 
B) laboratoriya metodi- ta`lim jarayonida o`quvchilarga atrofni urab olgan ob`ektiv 
borlikdagi narsa va hodisalar, ularning shaqli, hajmi, tarkibi, tuzilishi, uzgarish va 
rivojlanish qonuniyatlari haqida yangi yangi bilimlar berish, uzlashtirilaetgan ilmiy 
bilimlarni 
mustahkamlash 
hamda 
tegishli 
kunikma 
va 
malakalar 
bilan 
qurollantirishda muhim ahamiyatga ega. Laboratoriya metodi asosan fizika kime, 
biologiya va fizik-geografiya kabi predmetlarni urganishda qullaniladi va u maxsus 
jihozlangan laboratoriya xonada tegishli asboblar erdamida olib boriladi. 

Laboratoriya metodi xususiyatiga qarab quyidagi tipda tashkil qilinadi. 

1. Ommaviy mashg’ulotlar 
2. guruhli mashg’ulotlar 
3. yakka tartibdagi mashg’ulotlar. 
Asliga kursatilishi mumkin bulgan narsa, buyum, usimliklar, ularning 
kismlari, xayvonlar, kollektsiyalar, asboblar mashinalar 
Kurgazmalilik metodi 
Tasviriy kurgazmalar materiallari 
A) buyum narsa, xodisa va vokealarning 
tasvirini ifodolovchi materiallar rasm, 
fotosurat, diafil`m, kinofil`m va boshkalar 
Buyum narsalarni, vokea xodisalarni shartli 
belgi orkali ifodalangan ramziy va sxematik 
tasviriy materiallar (kartalar, diagrammalar) 
Amaliy mashgulotlar metodi 
A) mashk kildirish metodi 
Laboratoriya mashгulotlari metodi 
V) amaliy mashklar metodi 
Laboratoriya mashgulotlari 
kuzatish 
Tajriba eki sinov utkazish 
Tegishli asbob va kurol arkali 
ma`lum ob`ektni ulchab 
kurish. 
3. Ta`lim jarayonida qullaniladigan vositalar. Ta`lim standartini ta`minlashga 
xizmat qiladi. Vosita muayan uqitish metodi eki metodik usullari muvafaqqiyatli 
omalga oshirish uchun zarur bulgan erdamchi materiallaridir. Ta`lim vositalari asbob 
uskunalar. Laboratoriya jihozlari , axborot va texnik vositalar (kurilmalar) kursatmali 
qurollar, ramziy belgilar, darslik uquv qullanmalari, radio televidenie va komp`yuter 
va xokazolardan iborat buladi. 
Ta`lim jarayonida uqitish vositalaridan foydalanish-dars jarayonida tabiy eki 
tasviriy kurgazma materiallar (predmet, sxema, diagramma surat va boshkalar) 
laboratoriya eki demonstratsiya mashg’ulotlarida qullaniladigan asbob uskunalar, 
uquv qurollari mikroskop va boshka apparatlar, shuningdek mavzuga oid dalillar 
(tsitatalar ta`rif, koida, formula va boshkalar) ning ishlatilishini anglatadi.
Ta`lim jarayonida ta`lim shaqli metod va vositalari muhim urin tutadi, 
mazkur holat tasvirda kuyidagicha ifodalanadi. 

Darslik va kitob bilan ishlash-materialni ogzaki baen qilish metodining asosiy turi 

bulib, maktab amalietida muhim urin tutadi. Uquv Adabiyotlari bilan ishlash 
murakkab psixologik jarayonni uz ichiga oladi. U ta`lim jarayonida O`qituvchi 
tamonidan baen qilinaetgan bilimlarni, uquv materiallarini kitob matnidan kurib, 
ongli idrok qilish faoliyatini rimvojlantirish ham nazarda tutadi. Darslik va kitob 
bilan ishlash ikki yunalishda olib boriladi. 

Umumiy urta ta`lim maktablarining yuqori sinf o`quvchilarini darslik va 

boshka uquv materiallari bilan birga xilma-xil qushimcha adabiet, ilmiy va ilmiy 
ammobop maqolalar, shuningdek gazeta jurnal materiallaridan foydalanishga urganib 
borish lozim. 
Kursatmalilik metodi 
A) namoyish etish 
B) tasvirlash 
V) ekskursiya 
Namoyish etish 
Boshka mustakil ta`lim metodlari bilan olib 
borilaetgan darsga namoyish etiladigan 
materiallardan foydalonish 
Dars eki dars mashguloti- 
ning asosiy kismida utilaetgan 
mavzuning mazmunini namoen 
kilish 
Darslik va kitob bilan ishlash 
Dars jarayonida darslik va ukuv 
Adabiyotlari bilan ishlash 
Dars mavzusiga boglik xolda sinf va sinfdan 
tashkari vaktlarda darslik va ukuv 
Adabiyotlari bilan mustakil ishlash 
Darsliklar DTS asosida belgilangan ta’lim sohasining har bir sinfda (chorakda) 
haftada, kunda yetkaziladigan axborot va ma’lumotlar, tushuncha va tasavvurlarni

majmui bo‘lib, muallif yoki mualliflar guruhi tomonidan yaratiladi va bir necha 

(kafedra yoki uslubiy sho‘ba, ta’lim markazi IMK, vazirlik nashr bo‘limi, nashriyot 
nashr) bo‘limlaridan muhokamadan o‘tkaziladi. Dastlab kichik tirajda chop etilib, 
tajriba-sinovdan hamda tanlovlardan o‘tkaziladi va so‘ngra zaruriy nusxalarda chop 
etishga ruxsat beriladi. Darsliklarda mavzu nomi, bayoni, savollar, testlar, suratlar, 
chizmalar, grafiklar beriladi va ular o‘quvchilar, tinglovchilar va boshqa ta’lim 
oluvchilar uchun chiqariladi. 
O‘quv qo‘llanmalari deganda nima tushuniladi 
va ular qanday yaratiladi? 
O‘quv qo‘llanmalari – darsliklarni (yoki uning 
qismlarini) o‘qitish usullari, uslublari, yo‘llari va 
vositalari, 
jihozlari, 
texnologiyasi 
haqida 
ta’lim 
oluvchilar va ta’lim beruvchilarga yo‘l ko‘rsatadigan 
metodik maslahatlar majmuidir.
O‘quv qo‘llanmasi DTS, o‘quv rejasi, dasturidagi ta’lim mazmunining yanada 
qulayroq, qisqa va mazmunli holda, ayniqsa, murakkab mavzular bo‘yicha yangicha 
ta’lim usullari, uslublari asosida (masalan, test-reyting nazorat uslubi, pedagogik 
texnologiyalar asosida va hokazo) qaytadan ishlab chiqishi mumkin. Qo‘llanmalar 
biror sinf yoki darslikning biror qismi bo‘yicha ham tayyorlanishi mumkin.
Metodik ishlanma deganda nima tushuniladi?
Metodik ishlanmalar – biror sinfdagi, biror bo‘lim yoki mavzuni o‘ziga xos 
usulda bayon qilish, yoki biror pedagogik, psixologik, didaktik muammoning 
yechimlarini o‘ziga xos, original usulda topish, ko‘rsatib berishga bag‘ishlangan 
tavsiyalardir.
Didaktik materiallar to‘plamiga nimalar kiradi?
Didaktik materiallar to‘plami (DMT) ga – biror mavzu yoki muammoni 
ko‘rsatmali (yozma yoki chizma) uslubda har bir ta’lim oluvchiga mos holda 
yetkazib beradigan ko‘p nusxadagi materiallardir. DMT ga plakatlar, stendlar, 
chizmalar, jadvallar, testlar, texnologik va xavfsizlik, operasion xaritalar, yo‘l-
yo‘riqlar, kartochkalar, nazorat ishlari, biletlari va boshqalar kiradi.
 
Umumta’lim maktablarida mehnat ta’limining muammolari va 
yechimlari.
Mustaqil O‘zbekistonning ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy va mafkuraviy hayotida 
ro‘y berayotgan o‘zgarishlar: fan-texnika taraqqiyoti, jamiyat tuzilishining 
rivojlangan davlatlar demokratik andozalarga intilishi va boshqa ko‘plab omillar 
uzluksiz ta’lim tizimini, shu jumladan umumta’lim maktablarida mehnat ta’limini 
hozirgi zamon talablari asosida tubdan yangilashni, isloh qilishni talab etmoqda. 
Uzluksiz ta’lim tizimida umumta’lim maktablarining o‘rni to‘g‘risida 
O‘zbekiston Respublikasining «Ta’lim to‘g‘risida»gi Qonunida bunday deyiladi: 
“Umumiy ta’lim uzluksiz ta’lim tizimida asosiy bo‘g‘in bo‘lib ta’lim oluvchilar 
ilmi, bilimi, mehnat va boshlang‘ich kasb-kor ko‘nikmalari, ishbilarmonlik 
asoslarini egallashlarini, shuningdek o‘z ijodiy qobiliyatlari va ma’naviy fazilatlarini 
rivojlantirishini ta’minlaydi”. 
Ushbu tezisni bevosita umumta’lim maktablarida o‘rganiladigan meh 

ta’limi o‘quv fanining ustivor vazifalari sifatida talqin etish mumkin. Chunki 

mehnat ta’limi o‘zining mazmuni, mohiyati va vazifalariga ko‘ra barcha ilmiy 
tabiiy, ijtimoiy iqtisodiy bilimlarni umumlashtirib mujassamashgan holda 
amaliyotga tatbiq etishni ko‘zda tutadi. Shu jihatdan olib qaraganda mehnat ta’limi 
nazariya bilan amaliyotning birligini ta’minlovchi, o‘quvchilarning olgan bilimlarini 
hayotga tatbiq eta olishliriga imkon yaratuvchi asosiy vositadir. 
Hozirgi zamon sharoitida mehnat ta’limi o‘zining ilmiy-nazariy va amaliy, 
moddiy-texnik, ijtimoiy pedagogik muammolarini hal etishda uning an’anaviy 
mazmunini isloh qilishda qator nomutanosibliklar va ziddiyatli holatlar sodir 
bo‘lmoqda: 
- yangi ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy va mafkuraviy tuzumda ro‘y berayotgan tub 
o‘zgarishlar bilan mehnat ta’limining ilmiy-uslubiy, pedagogik va moddiy-texnik 
jihatdan istiqbol talablari darajasida majmuiy ta’minlanishining nomutanosibligi;
- ilmiy-texnik o‘zgarishlar, ilg‘or ishlab-chiqarish texnologiyalari, zamonaviy 
iqtisodiyot va xo‘jalik yuritishning yangi shakllari va mazmunining mehnat 
ta’limining mazmuni vositalari va uslublarida o‘z aksini topmaganligi;
- mehnat ta’limini amalga oshirishning asosiy qismi bo‘lgan umumta’lim 
bo‘g‘ini bilan uzluksiz ta’limning boshqa bo‘g‘inlari - maktabgacha ta’lim, o‘rta 
maxsus, kasb-hunar va oliy ta’lim hamda keyingi bosqichlari o‘rtasida uzviylikning 
yetarlicha ta’minlanmaganligi; 
-mehnat ta’limining hozirgi kundagi an’anaviy mazmuni, maqsadi, shakli, 
vositalari va uslublarida respublikamizning milliy, etnik, hududiy tarixiy 
xususiyatlari va sharqona tafakkur mezonlarining to’liq aks etmaganligi; 
-mehnat ta’liminig o‘ziga xos bo‘lgan xususiyatlarini hisobga olib, uni amalga 
oshirish mexanizmlarining pedagogik, psixologik, fiziologik va didaktik 
asoslarining ishlab chiqilmaganligi;
-mehnat ta’limini bevosita amalga oshiruvchi yuqori malakali mutaxassis 
xodimlar tayyorlash, qayta tayyorlash va malakasini oshirish tizimining hozirgi 
holati bilan mehnat ta’limi o‘qituvchisiga qo‘yilgan zamonaviy davlat talablariga 
to‘liq mos emasligi; 
-umumta’lim maktablarida amalga oshiriladigan mehnat ta’limining istiqbol 
yo‘nalishlari bilan pedagogika oliy o‘quv yurtlarida tayyorlanayotgan pedagog 
kadrlar kasbiy malaka darajalarining nomutanosibligi; 
-mehnat ta’limi bevosita amalga oshiriladigan umumiy o‘rta ta’lim maktablari 
va o‘rta ma’lumot beradigan ta’lim-tarbiya muassasalari faoliyatida uzviylikning va 
o‘zaro aloqalarning ta’minlanmaganligi va shu kabilar. 
Umumta’lim maktablarida mehnat ta’limi asosiy fanlar darajasida o‘qitilishini 
ta’minlash, mehnat ta’limi jarayonida moddiy ne’matlar ishlab chiqarishning 
tashkiliy, iqtisodiy, texnik, texnologik asoslarini o‘rgatish; o‘quvchilarning ijodiy 
qobiliyatlari va mustaqilligini rivojlantirish uchun o‘quv dasturlariga kasb-hunar 
yo‘nalish mazmunidagi bilimlarni, zamonaviy texnik, pedagogik va ta’lim 
texnologiyalari haqida ma’lumotlarni kiritish; mehnat ta’limi mashg‘ulotlarida 
ilmiy-tadqiqot ishlari natijalari va yangi pedagogik va ta’lim texnologiyalarni joriy 
qilish; mehnat ta’limini amalga oshirishda, uning nazariyasi va amaliyotida tarixiy, 
milliy, mahalliy, etnik, jug‘rofiy, tabiiy-iqlimiy xususiyatlarni hisobga olish; mehnat

ta’limining o‘quv-uslubiy ta’minotini rivojlantirish muammolarini vaqtli matbuotda 

yoritilib borilishi; yangi pedagogik, ishlab chiqarish texnologiyalariga asoslangan 
didaktik materiallar va boshqalar bilan ta’minlanishni yaxshilash; mehnat 
ta’limining moddiy-texnikaviy ta’minotini yaxshilash; mehnat ta’limining an’anaviy 
yo‘nalishlariga qo‘shimcha qilib, xalq hunarmandchiligi sohalarining kiritilishi va 
uning ilmiy-nazariy, didaktik va uslubiy asoslarini ishlab chiqish kechiktirib 
bo‘lmaydigan vazifalardir. 
 
Mehnat ta’limining istiqbol taraqqiyoti. 
O‘zbekiston Respublikasida yoshlarning mehnat va kasbiy tayyorgarligini 
amalga oshirish mehnat ta’limining istiqbol taraqqiyoti bilan chambarchas 
bog‘liqdir. 
Mehnat ta’limining istiqbol taraqqiyoti yangi pedagogik texnologiyalar va 
didaktik tizimlar yaratilishi va bevosita uzluksiz tizimlar yaratilishi va bevosita 
uzluksiz ta’lim amaliyoti qo‘llanilishi bilan belgilanadi. Yangi didaktik (o‘qish va 
o‘qitish) tizimlar mehnat ta’limida quyidagi yo‘nalishlarda amalga oshiriladi: 
ta’lim-tarbiyadagi pedagogik texnologiyalar, qo‘llaniladigan mehnat vositalari, 
qurollari, qurilma va moslamalar, o‘quv jarayonini avtomatlashtirish (EHMni 
qo‘llash): rivojlangan davlatlarda qo‘llanilayotgan ilg‘or pedagogik texnologiyalar, 
tajribalaridan respublikamiz xususiyatiga mos keladiganini takomillashtirib, qayta 
ishlab, ta’lim jarayonida qo‘llash, bunda davlat va xususiy ta’lim muassasalaridagi 
umumiy va hunar ta’limi tizimlaridan namunalar tanlab olinadi; 
bosqichma-bosqich mehnat ta’limining mazmuni chuqurlashtirish: uni tashkil 
etishning yangi shakl va ko‘nikmalari ishlab chiqilib, amaliyotga tadbiq etiladi. 
Mehnat ta’limidagi yangi mazmun va islohotlarni amalga oshirilishida, turli o‘quv-
tarbiyaviy ishlab chiqarish tadbirlarining amalga oshirilishida vazirlik, maktab, oila, 
jamoatchilik, xususiy va davlat tasarrufidagi muassasalar, firmalar, konsernlar, 
birlashmalar, faol ishtirok etadilar; 
mehnat ta’limini amalga oshirishda yangi didaktik tizimlar o‘qitilayotgan 
fanlar mazmuni, shakli, usullari, yo‘llari va vositalarini dasturli ta’lim asosida 
yangilanishi amalga oshiriladi; 
mehnat ta’limining mazmuni, vazifasi va tashkil etish shakllari yagona ta’lim 
standartlarida aks ettiriladi. 
 
Konsepsiyani amaliyotga joriy etish shart-sharoitlari. 
Konsepsiyani amaliyotga tatbiq etish quyidagi ilmiy, metodik, tashkiliy va 
moddiy-texnik shart-sharoitlarni amalga oshirishni talab etadi:
1. Mehnat ta’limini amalga oshirishda uzluksiz ta’limning qoida va 
tamoyillariga rioya qilish. 
2. Umumta’lim maktablaridagi mehnat ta’limining mazmuni, maqsadi va 
vazifalarini, tashkil etish shakllarini, metodlari va vositalarini takomillashtirish. 
3. Ilmiy pedagog xodimlar, o‘qituvchilar, murabbiylar, tarbiyachilar tayyorlash 
tizimini takomillashtirish. 
4. Mehnat ta’limi o‘qituvchilarini tayyorlashni takomillashtirish konsepsiyasini 
ishlab chiqish va amaliyotga tatbiq qilish

5. Mehnat ta’limi o‘quvchilarining malakasini oshirish va qayta tayyorlash 

konsepsiyasini ishlab chiqish tizimini takomillashtirish. 
6. Mehnat ta’limi davlat standartlarining ishlab chiqarilishi, uni namunaviy 
o‘quv dasturlari, o‘quv qo‘llanmalari, nizomlari, darsliklar va turli ilmiy uslubiy 
ishlanmalar majmualari bilan ta’minlash. 
7. Mehnat ta’limining moddiy texnik ta’minotini mustahkamlash. 
8. Mehnat ta’limini amalga oshirishda umumta’lim va kasb-hunar maktablari 
va boshqa ta’lim-tarbiya muassasalari, viloyat, tuman xalq ta’limi bo‘limlari, 
respublika ta’lim markazi, Xalq ta’limi vazirligi, respublika fanlar akademiyasi, 
ilmiy-tadqiqot institutlari, oliy o‘quv yurtlarining tegishli kafedralarida olib 
borilayotgan nazariy va amaliy ishlarni tizimlashtirish, uyg‘unlashtirish, 
markazlashtirish va muvofiqlashtirish. 
9. Mehnat ta’limining amalga oshirilishida respublikamiz va chet elda 
erishilgan ilg‘or tajribalarni o‘rganish hamda ta’lim-tarbiya tizimiga qo‘llashda 
mahalliy, milliy, etnik, hududiy xususiyatlarni hisobga olish lozim bo‘ladi.
10. Mehnat ta’limini amalga oshirish bo‘yicha me’yoriy hujjatlar, zaruriy 
nizomlar, yo‘riqnomalar tayyorlash va tashkiliy tadbirlarni hozirgi zamon 
talablaridan kelib chiqib, yagona markazlashtirilgan holda umumdavlat miqiyosida 
tashkil etish. 

Mashq 
Mazkur mavzuni o‘zlashtirish, o‘zlashtirilgan bilimlarni 

tekshirish, mustahkamlash uchun beriladigan turli xil savol, 
mashq, topshiriq va testlar 

Mavzu bo‘yicha olgan bilimlaringizni quyidagi topshiriqlarni bajarish 

orqali tekshirib ko‘ring. 
 
1. Quyidagi jadvalda mehnat ta’limi sohasida ilmiy ishlar olib borgan, 
adabiyotlar yaratgan mualliflar keltirilgan, “Tanlang” ustunidan mos adabiyotlarni 
topib, “Ilmiy ishlar nomi” ustunidagi katakchalarni to‘ldiring. 

Mualliflar 

Ilmiy ishlar nomlari 
Tanlang 
M.Z.Murtozayev 

Kasb 
ta’limi 

metodikasi 
(uslubiy 
qo‘llanma). 
Xizmat ko‘rsatish mehnati. 5-sinf. 
Boshlang‘ich sinf mehnat darslarini 
tashkil etish texnologiyasi. 
Mehnat ta’limining 
qishloq xo‘jalik 
asoslari yo‘nalishi. 6-sinf. 
M.Tilavova 

G.M.Poshshaxo‘jayeva

S.A.Boltaboyev 

1.4-mavzu: 1-9-sinflarda mehnat ta’limi fanining DTS va o‘quv dasturlari, 

mazmuni, tuzilishi va qiyosiy tahlili. 

Mehnat ta’limining davlat ta’lim standarti. 

Mazkur mavzuda mehnat ta’limi DTSning maqsadi va mazmuni, tuzilishi, 
yangi tahrirdagi DTS ning qabul qilinishi va tajriba-sinovlardan o‘tishi, o‘xshashligi 
va farqlari, umumiy va badiiy mehnat ta’limi, materiallarga ishlov berish, 
materialshunoslik mehnatining mazmuni, yog‘ochga, metallarga, gazlamalarga va 
oziq-ovqat mahsulotlariga ishlov berish, xalq hunarmandchiligi asoslari va qishloq 
xo‘jaligi mehnati, kasbga yo‘naltirish va ishlab chiqarish o‘quv kursining tuzilishi, 
texnologiya va dizayn, servis xizmati va qishloq xo‘jaligi asoslari yo‘nalishi 
bo‘yicha mavzular mazmuni tahlili yuzasidan ma’lumotlar beriladi. 
Mavzu yakunida siz mehnat ta’limining DTS, o‘quv dasturi mazmuni, 
tuzilishi, qiyosiy tahlili, yangi tahrirdagi mehnat ta’limi DTS va o‘quv dasturining 
qabul qilinishi, mohiyati, dasturlarga kiritilgan o‘zgartirishlar to‘g‘risidagi bilib 
olasiz.
 
Mavzuni o‘qib chiqishdan oldin quyidagi savol haqida 
o‘ylab ko‘ring. 
Yangi tahrirdagi mehnat ta’limi DTS va o‘quv dasturiga qanday 
o‘zgartirishlar kiritilgan? 
 
Quyidagi “1-9 sinflarda mehnat ta’limi fanining DTS va 
o‘quv dasturlari, mazmuni, tuzilishi va qiyosiy tahlili” 
mavzusini o‘qib o‘rganib chiqing. 
 
1-9 sinflarda mehnat ta’limi fanining DTS va o‘quv dasturlari, mazmuni, 
tuzilishi va qiyosiy tahlili. 
Ushbu mavzu bo‘yicha keltiriladigan ma’lumotlarni mehnat ta’limi dasturida 
kiritilgan o‘zgarishlarning ayrim yo‘nalishlari tahlilini keltirib o‘tamiz. 
Standart umumiy o‘rta ta’lim maktablari uchun mehnat ta’limi fanidan o‘quv 
dasturi, o‘quv metodik qo‘llanma, darslik va boshqa me’yoriy materiallarni ishlab 
chiqish, o‘quv tarbiya jarayonini tashkil etish hamda ilmiy tadqiqotlar olib borish 
uchun zarur bo‘lgan me’yoriy hujjatdir. 
O‘quvchilarni mehnat ta’limi va uning mazmuniga doir kasblarga yo‘naltirish 
fanidan tayyorgarlik darajasiga qo‘yiladigan eng minimal talablar: 
- bozor iqtisodiyoti sharoitida insonlarning yaxshi yashashida, faoliyatida 
to‘g‘ri kasb tanlashning ahamiyatini turli kasblarning insonga qo‘yadigan 
talablarini; 
- kasblar olamini, kasblar shajarasi, O‘zbekiston xalq xo‘jaligidagi muhim 
kasblar, kasblar tasniflagichi; 
- kichik mutaxassislar tayyorlash tizimi: kasblar, mehnat shart-sharoitlari, 
vositalari, predmeti, maqsadi bo‘yicha shajaralanishi, o‘quvchilarni o‘z qiziqishi va 
moyilliklari, o‘z xarakterining o‘ziga xos xususiyatlarini, o‘z nerv tuzilishi,

psixikasi, o‘z qobiliyati va ehtiyojlarini kasblar to‘g‘risida ma’lumot olish 

maktablarini ayrim kasb mehnat bozori talablari asosida ehtiyojning o‘zgarib 
borishini, salomatligining tanlangan kasbiga mos kelishi, hududda joylashgan o‘rta-
maxsus kasb-hunar o‘quv yurtlarida ta’lim yo‘nalishini ixtiyoriy tanlash; 
- o‘qishni davom ettirish imkoniyatlari, kelgusi mavqeini bilishi; 
- o‘quvchilar kasblarini tahlil qila olishni, o‘zlarining shaxsiy sifatlarini va 
salomatlik darajalarini to‘g‘ri baholay olishlari, kasblarning insonga qo‘yadigan 
talablari bilan o‘zlarining individual xususiyatlarini taqqoslay olishlari, shaxsiy 
kasbiy rejalarini tuza olishlari; 
- o‘quvchilar xalq xo‘jaligi bo‘limi, xalq xo‘jaligi asoslarini, xalq xo‘jaligida 
ro‘y berayotgan islohotlarni, bozor iqtisodiyoti talablarini, davlat xususiy 
korxonalarini, kojarayon, firma, shirkat, konsernlar, ularda ishlab chiqarishni tashkil 
etish shakllari, texnologik jarayonlari, mahsulotlarni tayyorlash bosqichlari, tabiatni 
ishlab chiqarishning zararli ta’siridan muhofaza qilish, mahsulot qiymatini 
arzonlashtirish yo‘llari, qishloq xo‘jaligida ishlab chiqarishning davriyligini, 
maromli oqimligi, ishlab chiqarishni rejalashtirish, irrigasiya va meliorasiya 
ishlarini, mehnat qonunchiligini bilishlari zarur. 
O‘quvchilarda shakllanishi zarur bo‘lgan ko‘nikmalar: xalq xo‘jaligi sohalari 
bilan tanishish, sanoat, qishloq xo‘jaligi, ishlab chiqarishni boshqarish, tashkil etis
korxonalarda mehnat intizomini yaxshilash; mahsulot sifatiga ta’sir etuvchi omillar, 
mehnat unumdorligini oshirish, yengil, sanoat va boshqa sohalar korxonalaridagi 
mashinalarda ishlash, nosozliklarini bartaraf qilish, ta’mirlash; uy-xo‘jalik elektr 
mashinalarini va asboblarini ishlata bilish, mehnat qilish va shularga o‘xshagan 
ko‘nikma-malakalar shakllantirish hamda ularga xos va texnika xavfsizligiga rioya 
qilishni uddalash maqsadga muvofiqdir. 
Mehnat ta’limi yo‘nalishlari. Mehnat ta’limi uning materiallari asosida 
o‘quvchilarni kasbga yo‘naltirish ta’limi mavzuini quyidagi beshta yo‘nalishlarga 
bo‘linadi: 
Yog‘ochga ishlov berish texnologiyasi. 
Metallga ishlov berish texnologiyasi. 
Gazlamaga ishlov berish texnologiyasi. 
Pazandachilik asoslari. 
Qishloq xo‘jaligi asoslari yo‘nalishlari belgilangan. 
Mehnat ta’limi mazmunining minimumi. 
Mehnat ta’limining DTSlari va davlat dasturlarida ta’kidlanganiga binoan 
maktabning hududiy ehtiyojiga tayanib mehnat ta’limini boshqa yo‘nalishlar 
bo‘yicha tashkil etish mumkinligi belgilangan. 
Ushbu har bir mehnat yo‘nalishlari xalq hunarmandchiligi, ishlab chiqarish 
asoslari va kasb tanlashga yo‘naltirish bilan uzviy bog‘lanib yakunlanadi. 
Umumiy o‘rta ta’lim maktablarining o‘quv rejasida mehnat ta’limi o‘quv 
faniga 1-4 sinflarda haftasiga 1 soatdan, 5-7 sinflarda haftasiga 2 soatdan va 8-9 
sinflarda haftasiga 1 soatdan, hammasi bo‘lib 408 soat vaqt ajratilgan. 
O‘quvchilarni mehnatga tayyorlash jarayonida kasb-hunarga yo‘naltirishni 
yanada kuchaytirish, ularni zamonaviy ishlab chiqarish asoslari, yog‘ochga, 
metallga va gazlamaga ishlov berish texnologiyasi, pazandachilik asoslari, qis

xo‘jalik asoslari, badiiy mehnat texnologiyasi va mashina elementlari yo‘nalishlari 

bo‘yicha bilim, ko‘nikma va malakalarini egallashlari ko‘zda tutilgan. 
Umumiy o‘rta ta’lim muassasalari o‘quv rejasida mehnat ta’limining 
o‘rni.
 
5-7 sinflarda o‘quvchilarning ijtimoiy-estetik didi va dunyoqarashini 
kengaytiradigan, oilaviy hayot va turmushda kerak bo‘ladigan yuqorida ko‘rsatilgan 
o‘quv kurslari o‘quvchilarda milliy madaniyat va an’analarga mehr-muhabbat 
uyg‘otadi. 8-9 sinflarda qayd etilgan har bir mehnat ta’limi yo‘nalishlariga xos 
ishlab chiqarish asoslari hamda ularning mazmunida mavjud kasb-hunarlarga 
yo‘naltirish kursi ta’lim oluvchilarning ijtimoiy dunyoqarashini kengaytiradi, kasb-
hunar ta’limi yo‘nalishlarini ongli ravishda tanlashlariga ko‘maklashadi. 
1. Yog‘ochga va metallga ishov berish texnologiyalari. Bu yo‘nalish bo‘yicha 
tashkil qilingan ta’lim jarayonida o‘quvchilar turli materiallar (yog‘och, metall, 
qog‘oz, shisha, plastmassa va boshqalar)ning xususiyatlari to‘g‘risida boshlang‘ich 
bilimlariga ega bo‘ladilar, ularni rejalash, yo‘nish, arralash, teshish, pardozlash 
ishlari va bu ishlarni bajarishda ishlatiladigan asboblarning tuzilishi, ishlashi, 
dastgohlar, elektr va mexanizasiyalashtirilgan jihozlar, mashinalar elementlari, 
yangi texnika va ilg‘or texnologiya asoslari, texnologik xaritalar, ularni tuzish va 
qo‘llashni o‘rganadilar. 
Yog‘ochga va metallga ishlov berish texnologiyasi bo‘yicha o‘quvchilar 
egallashi shart bo‘lgan bilimlar: 
- texnika va texnologiyaning xalq xo‘jaligida ahamiyati, ishlab chiqarishda 
bajaradigan vazifalarga ko‘ra mashinalarning tasnifi, konstruksion materiallar 
(metall, yog‘och, plastmassalar) to‘g‘risida boshlang‘ich bilimlarga ega bo‘lishlari; 
- bu materiallarni qayta ishlash texnologiyasini, sanoat ishlab chiqarishida 
tubdan o‘zgartirish kiritgan yangi texnologiyalar to‘g‘risida; 
- yangi mahsulotni konstruksion va texnik badiiy loyihalashning umumiy 
prinsiplarini hamda dizayn talablari asosida qayta loyihalashni; 
- sonli dasturli boshqariluvchi dastgohlar, robotlar tuzilishi va ishlash prinsipi 
to‘g‘risida umumiy tushunchalar; 
- mehnat qonunchiligi va xavfsizligi, sanitariya-gigiyena qoidalari. 
O‘quvchilarda shakllanadigan ko‘nikma va malakalar:
- yog‘och va metallga chizma, eskiz va texnologik xaritalar yordamida 
mexanik ishlov berish, ish uchun zarur bo‘lgan moslama va asboblarni tanlash; 
- yog‘ochga ishlov berish, chilangarlik dastgohida shakldor yuzalarga ishlov 
berishni, chilangarlik vint qirqish dastgohida silindr va konus shaklidagi detallarga 
ishlov berishni, frezerlash dastgohida sathlar va o‘yiqlar frezerlash. 
II. Gazlamalarga ishlov berish texnologiyasi va pazandachilik asoslari. Bu 
yo‘nalish bo‘yicha tashkil qilingan ta’lim jarayonida o‘quvchilar gazlamaga ishlov 
berish turlari, xususiyatlari, tikuvchilik asoslari, gazmollarga ishlov berish, kiyimlar 
turlari, ahamiyati, tikuv, yigiruv mashinalari, ularning turlari, umumiy tuzilishi va 
ishlashi; oziq-ovqat mahsulotlarining inson hayotidagi o‘rni, xususiyatlari, 
to‘yimliligi turlari, ovqatlanish me’yori va tartibi, taomlar turlari, milliy taomlar, 
sanitariya-gigiyena hamda mehnat xavfsizligi qoidalari; uy-ro‘zg‘or yuritish 
asoslari, uy-ro‘zg‘or jihozlaridan unumli foydalanish qoidalari; oziq-ovqat va ye

sanoat sohalaridagi keng tarqalgan kasblar, ularning tasniflari; oila jamg‘armasi va 

uni sarflash; oziq-ovqat mahsulotlarini saqlash, tashish hamda ularga dastlabki va 
asosiy ishlov berish; turli uy-ro‘zg‘or asboblarini ishlatish, turli taomlar tayyorlash, 
elektrlashtirilgan uy-ro‘zg‘or asboblarini ishlatish, kiyim bichish, tikishni 
o‘rganadilar. 
Mazkur sohalar tarmoqlariga xos kasblarga o‘quvchilar qiziqishini yo‘naltiradi 
hamda tanlab olishga zamin yaratadi. 
Mazkur yo‘nalishda o‘quvchilar egallashlari lozim bo‘lgan bilimlar:
- maktabda (ro‘zg‘or) ta’mirlash, uy-ro‘zg‘or ishlarini bajarish; 
- elektr yuritmali tikuv mashinalari tuzilish, ishlash prinsiplari; 
-yelkali buyumlar chizmasini chizish va andozasini tayyorlash izchilligi, 
texnologiyasi, uning sifatiga qo‘yiladigan talablar; 
- makaron mahsulotlari, krupa, sut va sut mahsulotlariga boshlang‘ich va 
issiqlayin ishlov berish usullari, ularning ovqatlanishdagi ahamiyati; 
- 
xamirdan 
tayyorlanadigan 
mahsulotlar, 
ziravor 
va 
mevalarning 
ovqatlanishdagi ahamiyati. 
O‘quvchilar egallashi lozim bo‘lgan ko‘nikma va malakalar:
- makaron, krupa, sut mahsulotlari va xamirdan taom tayyorlash, meva va 
ziravorlardan murabbo tayyorlash; 
- uy-ro‘zg‘or ishlarini bajarish, dasturxon bezash, mehmonlarni kutib olish va 
madaniyatli xizmat ko‘rsatish; 
- elektr yuritmali tikuv mashinasida ishlash, yopishtirma, bostirma choklarini 
bajarish; 
- kiyimning quyi qismi va cho‘ntak astarini tuzatish; 
- go‘sht, baliqdan suyuq va quyuq taomlar tayyorlash; 
- meva va sabzavotlarni konservalash; 
- elektr uy-ro‘zg‘or asboblarini ishlata bilish; 
- oila byudjetini ishlata olish. 
III. Qishloq xo‘jaligi asoslari yo‘nalishi. Bu yo‘nalish bo‘yicha tashkil qilingan 
ta’lim jarayonida o‘quvchilar qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishning ahamiyati, 
o‘ziga xos xususiyati va sohalari, dehqonchilik va chorvachilikni rivojlantirish 
istiqbollari, agronomiya asoslari, qishloq xo‘jaligini mexanizasiyalash va 
meliorasiya asoslari, ilg‘or texnologiyalar, fermerlik va mulkdorlikning boshqa 
turlari, qishloq xo‘jaligida tadbirkorlik, mahsulotlar bozori haqida tushunchalar, 
madaniy ekinlarning kelib chiqishi, tarqalishi, o‘sish va rivojlanishi, tuproqning 
tuzilishi, unumdorligi, yerga ishlov berish va bunda qo‘llaniladigan mashina, 
mehnat qurollari, moslamalar va ularning umumiy tuzilishi, texnologik ishlash 
jarayonlari va ularga qo‘yiladigan mashina, mehnat qurollari, moslamalar va 
ularning umumiy tuzilishi, texnologik ishlash jarayonlari va ularga qo‘yiladigan 
talablar; 
o‘g‘it turlari, o‘g‘itlash muddati va unda ishlatiladigan mashinalar, urug‘larni 
tayyorlash va ularga ishlov berish, urug‘ va ko‘chat ekish usullari, urug‘ va ko‘chat 
ekish mashinalari, tuzilishi, ishlashi va ularga qo‘yiladigan agroximik talablar, 
g‘alla, don, dukkakli, tuganakli va ildiz-mevali ekinlar, sabzavot, poliz, meva, 
moyli, tolali va ziravor ekinlar yetishtirishda ishlatiladigan mehnat qurollari
mashinalar majmuasi, yopiq joylarda (issiqxonalarda) ekin yetishtirishning 
ahamiyati, istiqbolli xususiyatlari va ularda ishlatiladigan kichik o‘lchamli 
mashinalar, yetishtirilgan hosilni yig‘ib-terib olish, birlamchi ishlov berish va 
saqlash; 
chorva 
mollari, 
chorvachilik 
biologiyasi, 
qoramolchilik, 
qo‘ychilik, 
echkichilik, yilqichilik, tuyachilik, parrandachilik, baliqchilik, asalarichilik, 
quyonchilik, cho‘chqachilik, mo‘ynachilik va boshqalar, chorvachilikda naslchilik 
va seleksiya asoslari, ozuqabop ekinlar chorvachilikda sanitariya-gigiyena, 
zootexnika asoslari chorvachilikda mahsuldorlikni oshirish usullari, inkubator-
parrandachilik 
majmualari 
chorvachilikda 
tadbirkorlik 
asoslari, 
ilg‘or 
texnologiyalarni joriy etish istqbollari va ularda iqtisodiy masalalar, mazkur mehnat 
texnik-texnologiya jarayonlarini bajaruvchi kishilar kasblariga o‘quvchilar 
qiziqishlarini yo‘naltirish hamda tanlab olishga yordam beradi, qishloq xo‘jaligi 
sohalari bo‘yicha ommaviy kasb-hunar turlari haqida tushunchalar berish va kasbga 
yo‘naltirish; 
qishloq 
xo‘jaligi 
mashinalari, 
qishloq 
xo‘jaligi 
ishlab 
chiqarishida 
mexanizasiyalashgan ishlarni tashkil etishning ahamiyati, shart-sharoitlari va 
iqtisodiyoti, 
mexanizasiyalashgan 
ishlarni 
bajarishda 
minitraktor-mashina 
agregatlarini yig‘ish, kichik (mini) traktorlarning vazifasi, turlari, umumiy tuzilishi 
va qo‘llanilishi, ichki yonuv dvigatellarining turlari, xarakterli xususiyatlari, 
umumiy tuzilishi va ishlash tartibi, ichki yonuv dvigatellarida qo‘llaniladigan 
yonilg‘ilar va ularning turlari, xususiyatlarini o‘rganadilar. 
O‘quvchilar egallashi lozim bo‘lgan bilim, ish-harakat usullari, ko‘nikmalari 
quyidagilar: 
- dehqonchilik qishloq xo‘jaligi moddiy ne’matlari ishlab chiqarishning asosiy 
tarmog‘i ekanligi va uning muhim sohalari (dehqonchilik va chorvachilik)ning 
ahamiyati hamda o‘ziga xos xususiyatlarini; 
- O‘zbekiston Respublikasining qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishini 
rivojlantirish uchun mavjud tabiiy va iqtisodiy sharoitlari, O‘zbekiston hududining 
qishloq xo‘jaligini rivojlantirish nuqtai nazaridan tog‘ va tog‘oldi, sug‘oriladigan va 
cho‘l joylarga bo‘linishi hamda ularning umumiy xususiyatlari, o‘simliklarning 
yashash va rivojlantirish uchun zarur bo‘lgan shart-sharoitlar (yorug‘lik, issiqlik, 
havo, namlik, oziq moddalar)ning ahamiyatini; 
- tuproq va uning unumdorligi, tuproqning tuzilishi va asosiy xususiyatlari 
(donadorligi, suv simiruvchanligi, solishtirma qarshiligi va hokazo). 
- yerga ishlov berish (haydash va ekishdan oldin yumshatish)ning ahamiyati, 
yerni haydash muhitlari, chuqurligi va unda ishlatiladigan mehnat qurollari va 
mashinalar(plug)ning turlari, umumiy tuzilishi, ishlash jarayoni, pluglar bilan yerni 
ishlash tartibi, ularni tuzatish va saqlash, yerga ekindan oldin ishlov berish qurollari 
(kultivator, borona, ruxlovchanlik, mola va shu kabi mashinalar), yer sho‘rlanishi 
hamda botqoqlanishning sabablari va ularni oldini olish chora-tadbirlarini; 
- tuproq unumdorligi va ekin hosildorligini oshirish o‘g‘itlarning ahamiyati, 
o‘g‘it turlari, o‘g‘itlash me’yori, usullari, muddati va samarasi, o‘g‘it ishlab 
chiqarish va dalaga sepish mashinalari, almashlab ekishning dehqonchilikdagi 
ahamiyati va o‘simliklar biologiyasi, urug‘larning tozaligi, unuvchanligi, na
to‘qligi, yirikligi, kasallanmaganligi, sifat ko‘rsatkichlarining hosildorlik ta’siri, 
urug‘larni saralash ishlarini. 
IV. Xalq badiiy hunarmandchiligi yo‘nalishi. Bu yo‘nalish bo‘yicha tashkil 
qilingan ta’lim jarayonida o‘quvchilar xalq badiiy hunarmandchiligining milliy, 
etnik, tarixiy, mahalliy jug‘rofiy jihatlari; 
xalq milliy hunarmandchiligi sohalari: ganch o‘ymakorligi, kandakorlik, 
misgarchilik, kulolchilik, sandiqsozlik, beshiksozlik, pichoqchilik, zargarlik, 
chilangarlik, chopon tikish, kigiz bosish, do‘ppido‘zlik, Sharq miniatyurasi, 
rextagarlik, zardo‘zlik, patdo‘zlik, kashtachilik, chitgarlik, savat to‘qish, 
bo‘yrachilik, nonvoychilik, o‘tov tayyorlash, oshpazlik, milliy o‘yinchoqlar 
tayyorlash, ot-ulov anjomlari tayyorlash; mazkur mehnat texnik-texnologiya 
jarayonlarini bajaruvchi kishilar kasblariga o‘quvchilar qiziqishlarini yo‘naltirish 
hamda tanlab olishga yordam berish, shu bilan birga aniq sohalar yuzasidan 
dastlabki ko‘nikma hosil etish; 
hunarmandchilikning jahon madaniyatida tutgan o‘rni, mahalliy xom ashyo 
zahiralarining manbalari, turlari, tarqalishi, ularning hunarmandchilik sulolalari, 
xalq amaliy bezak san’ati va hunarmandchilikning o‘zaro bog‘liqligi va aloqasi, turli 
xildagi materiallarni tanlash va ularga ishlov berish, hunarmandchilik asboblari, 
moslamalari bilan ishlash, ma’lum sohalarda foydalaniladigan elektr qurilmalari va 
uskunalari bilan ishlash, hunarmandchilik asoslarini asrash, ta’mirlash va ularning 
umrini uzaytirish, hunarmandchilikda tadbirkorlik, ijodkorlik, mazkur sohaga xos 
hosil etilgan bilim, ko‘nikmalariga tayanib aniq kasblarni tanlash va ular yuzasidan 
dastlabki tayyorgarlik ko‘rishni o‘rganadilar. 
O‘quvchilar egallashlari lozim bo‘lgan bilimlar: 
- xalq hunarmandchiligi va ularning turlari to‘g‘risida ma’lumotlar; 
- yog‘och o‘ymakorligi va ularning turlari to‘g‘risida ma’lumotlar, yog‘och 
o‘ymakorligining o‘ziga xos xususiyatlari, badiiy manzarali talablar; 
- iste’mol buyumlari (tovoq, lagan, qoshiq), qurilish buyumlari (ustun, eshik, 
rom), mehnat buyumi (beshik, sandiq, shkaf) yasash texnologiyasi, ketma-ketligi; 
- amaliy hunarmandchilik tarmoqlari (bo‘yrachilik, savat to‘qish, zargarlik, 
temirchilik, kulolchilik), pichoqchilik va boshqalar, ularning ish uslublari, o‘ziga 
xos xususiyatlari. 
O‘quvchilarda shakllanishi lozim bo‘lgan ko‘nikma va malakalar: 
- o‘quvchilarning o‘zi qiziqqan xalq hunarmandchiligi turi bo‘yicha biror 
buyum eskizini chizish, loyihalash va shu eskiz asosida buyumning o‘zini yasashi 
va dizayn talablari asosida buyumga ishlov berishi; 
- o‘quvchi bir necha turdagi materiallarga badiiy ishlov berishi; 
- xalq hunarmandchiligining bir necha turi bo‘yicha buyumlarni loyihalashi, 
yasashni o‘zlashtirishi mumkin. Bu uning mahorati darajasi yuqori ekanligini 
ko‘rsatadi. 
V. Kasbga yo‘naltirish yo‘nalishi. Bu yo‘nalish bo‘yicha tashkil qilingan ta’lim 
jarayonida o‘quvchilarda kasblarni tanlash maqsadi, shart-sharoitlari, kasblar 
tasniflagichi, kasb tanlash formulasi, kasbiy tavsifnoma, O‘zbekistondagi kasblar 
turkumlari, odam-odam, odam-texnika, odam-tabiat, odam-belgilar tizimi, odam-
badiiy obraz, kasbiy mahorat asoslari, kasb-hunar yo‘nalishini tanlashda qiziqish, a 
moyillik, qobiliyat, kasbiy yaroqlilikning ahamiyati bilan bosqichma-bosqich 
tanishtirib borish; 
o‘quvchilarning hududiy, jug‘rofiy, mahalliy sharoitlaridan kelib chiqib, o‘quv 
muassasalarida o‘zlari qiziqqan soha yo‘nalishini ixtiyoriy tanlashlariga 
yordamlashish, sog‘lig‘i tanlagan kasbiga mos kelish-kelmasligini hisobga olish, 
kelgusi kasbiy hayot yo‘lini ongli tanlay olish ko‘nikmasini shakllantiriladi. 
Mazkur yo‘nalish va mazmunlar yuzasidan rasmiy hujjatlar va quyidagi 
tavsiyanomalar bilan ishlashga tayyorlash: 
- o‘quvchilarni mehnat qonunchiligi va xavfsizligi, sanitariya-gigiyena 
qoidalari to‘g‘risida va shu kabi nazariy bilimlarga ega bo‘lish; 
- texnik mehnatni o‘rganish jarayonida o‘quvchilar turli asboblari bilan ishlash, 
ro‘zg‘orbop va xaridorgir buyumlarni ishlab chiqarish bo‘yicha asosiy tushuncha va 
amaliy ish malakalarini egallashlari; 
- sohalar tarmoqlariga xos kasblarga o‘quvchilar qiziqishini yo‘naltirish hamda 
tanlab olishga zamin yaratish; 
- mehnat texnik-texnologiya jarayonlarini bajaruvchi kishilar kasblariga 
o‘quvchilar qiziqishlarini yo‘naltirish hamda tanlab olishga yordam berishi lozim. 
Umumiy o‘rta ta’lim maktabida mehnat ta’limi fanini o‘qitishdan maqsad – 
o‘quvchilarning aqliy va jismoniy mehnat turlari, jarayonlari hamda kasblar bilan 
tanishtirish, ularda dastlabki mehnat ko‘nikmalari va malakalarini, mehnatga 
qiziqtira olish va mehnatsevarlikni shakllantirish, ularda mehnat va kasblarni 
qadrlashga, ularning ahamiyatini tushunishga o‘rgatishdir. 
Mehnat ta’limi va uning zaminida kasbga yo‘naltirish jarayonlari oldiga 
qo‘yilgan yuqoridagi vazifalarning bajarilishini nazorat qilish ushbu ta’lim standarti 
vositasida amalga oshiriladi. Mehnat ta’limi va uning zaminida o‘quvchilarni 
kasbga yo‘naltirish ta’limi standarti umumiy o‘rta ta’lim maktablarida mehnat 
ta’limining tayanch mavzusi hamda bitiruvchilarning mehnat ta’limi va kasb 
tanlashiga tayyorgarlik darajasini belgilovchi me’yorlar majmuasi bo‘lib, u 
davlatning ta’lim sohasidagi me’yoriy hujjati hisoblanadi. Davlat standartida 
belgilab qo‘yilgan ko‘rsatkichlarga erishish davlat tomonidan talab qilinadi va o‘z 
navbatida bu ko‘rsatkichlarga imkoniyatlari ta’minlanadi. 
O‘quvchilar ta’minlanishi zarur bo‘lgan mehnat ta’limi va uning mazmuni 
zaminida o‘quvchilarni kasblarga yo‘naltirish ta’limi mazmuni umumiy o‘rta ta’lim 
maktablarida o‘quvchilarga beriladigan mehnat ta’limi mazmuni negizini ifodalaydi. 
Ushbu ta’lim mazmuni har bir hududda mavjud bo‘lgan ishlab chiqarish sohalari 
mazmuniga akademik litsey va kasb-hunar kollejlar kasb va mutaxassisliklariga mos 
holda o‘quv dasturi va darsliklarni politexnik ta’limot negizida o‘rgatishga 
yo‘naltiriladi.