Reja: I. Umumiy fizika (Molekulyar fizika) fanining predmati, maqsad va vazifalari. Fanning boshqa fanlar bilan aloqasi. Talabalar bilimiga qo‟yiladigan talab. II. Umumiy yuklama va baholash mezoni. III

IV.
Molekulalar orasida o„zaro tortishish va itarishish kuchlari mavjud;
Molekulalar orasida har doim tortishish va itarishish kuchlari mavjud. Ular bir-
biriga juda yaqin kelganda itarishish kuchlari tortish kuchlaridan ustunlik qiladi. Biror 
kritik masofadan uzoqlasha boshlaganda esa totishish kuchlari ustunlik qila boshlaydi. 
Qattiq jismlar va suyuqliklarda har doim molekulalar qo‗shni molekulalarni masofada 
tutib turadi va molekulalar bir-biriga biror kritik masofa atrofida yaqinlashib va 
uzoqlashib turadi, ya‘ni tebranib turadi. Gazlarda esa molekulalararo masofa ancha katta 
bo‗lgani sababli ular bir-birlarini masofada tutib tura olmaydilar. Ideal gazlar esa bir-
birlarining borligini faqat to‗qnashganda sezadilar (1.3-a,rasm). 
a)
b) 
1.3-rasm
1.3-b,rasmdan foydalanib ikki molekula orasidagi ta‘sir kuchlarini tushuntiramiz.
1). 
r
0
da itarishish kuchlari keskin oshadi. 
2). 
r=r
0
da itarishish va tortishish kuchlari kompensatsiyalashadi. 
3). 
r=r
max
da tortishish kuchi eng katta qiymatga erishadi. 
4). 
r>r
max
da tortishish kuchi keskin kamayadi. 
5). 
r>>r
max
da tortish kuchi nolga teng bo‗ladi. Bunga ideal gazlar misol bo‗ladi. 

---

13 
Molekulalararo tortishish kuchlari katta masofalarda, itarish kuchlariga qaraganda 
ustun keladi. Lekin bu kuchlar ham, molekulalar orasidagi masofa r ortishi bilan tez 
kamayib boradi va 
m
r
9
10


bo‗lganda deyarli nol bo‗ladi. Shuning uchun molekulalar 
orasidagi o‗rtacha masofa qancha katta, ya‘ni molekulalar kontsentratsiyasi va unga 
mos holda gazning zichligi qancha kichik bo‗lsa, real gaz xossalari jihatidan, ideal 
gazga shuncha yaqin bo‗ladi.
Normal sharoitda
, ya‘ni 
Ра
р
325
101
0

bosim va 
К
Т
15
.
273
0

temperaturada 
ko‗p gazlarni (masalan, vodorod, geliy, neon, azot, kislorod, havo va boshqalar) ideal 
gazga juda yaqin deb hisoblash mumkin. Xaqiqatdan ham bunday sharoitda gaz 
molekulalarining kontsentratsiyasi n
0 

10
25
m
-3
tartibida, molekulalar orasidagi o‗rtacha 
masofa esa 
m
n
r
o
8
3
10
1




shunchalik kattaki, tortishish kuchlarini hisobga olmaslik 
mumkin, 1m
3
hajmdagi hamma 
25
10

n
ta molekulalarning jami xususiy hajmi 
3
3
5
3
1
10
6
/
m
m
d
n




. Shuning uchun molekulalarning o‗zining hajmini hisobga 
olmasa ham bo‗ladi. Shu bilan birga hajmi 1m
3
bo‗lgan idishdagi barcha 
molekulalarning yig‗indi sirtining yuzasi 


2
5
6
2
2
10
10
1
n d
m
m




, ya‘ni idish 
devorining yuzasidan bir necha marta katta. Bu shuni bildiradiki, gazlarda 
molekulalarning effektiv diametrini 
d
kichikligiga qaramasdan, molekulalar orasidagi 
o‗zaro to‗qnashishlar soni idish devorlariga urilish sonidan ancha katta bo‗ladi. 
Boshqacha qilib aytganda molekulalar hajmini hisobga olmaslikning mumkinligi gaz 
zarralari orasidagi o‗zaro to‗qnashisxilarni e‘tiborga olmaslikni bildirmaydi.