Reja I kirish II asosiy qism yalpi talab tushunchasi va uning hajmiga ta’sir qiluvchi omillar

1.1-jadval

O’zbekistondagi yalpi talab va yalpi taklifning o’lchamlari (2017 y., mlrd. so’m hisobida)

Yalpi taklif ko’rsatkichlari	Miqdori, mlrd. so’m	Yalpi talab ko’rsatkichlari	Miqdori, mlrd. so’m
Mahsulot ishlab chiqarish hajmi	14431,3	Uy xo’jaliklari iste’mol sarflari	12409,8
Ko’rsatilgan xizmatlar hajmi	11077,2	Yalpi xususiy ichki investitsiya sarflari	3852,1
		Davlat sarflari	1627,6*
		Sof eksport	3755,9
Yalpi taklif	25508,5	Yalpi talab	21645,4

Manba: O’zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo’mitasi ma’lumotlari.

*Davlat sarflarining boshqa yo’nalishlari to’g’risida ma’lumot bo’lmaganligi sababli faqat davlat investitsiya sarflari hajmi keltirildi.

Jadvaldan ko’rinadiki, 2017 yilda mamlakatimizdagi yalpi taklif va yalpi talab o’rtasidagi farq 3861,3 mlrd so’mni tashkil etmoqda. Biroq, bunday farqning hosil bo’lishida davlat sarflari (investitsiya sarfidan tashqari) ning hisobga olinmaganligi ham ta’sir ko’rsatgan.

Ta’kidlash lozimki, 2017 yilda aholining pul daromadlari 16872,7 mlrd. so’mni tashkil etgani holda, uning faqat 12409,8 mlrd. so’migina (73,5%) talab shaklida namoyon bo’lgan. Pul daromadlarining 4462,9 mlrd. so’mi esa jamg’armalarni o’stirish, turli to’lov va badallar ko’rinishida sarflangan, ya’ni yalpi talabga aylanmagan.

Hozirda jahonda ro’y berayotgan global iqtisodiy inqiroz ayni paytda ko’plab mamlakatlar iqtisodiyotidagi yalpi talab va yalpi taklif o’rtasidagi muvozanatning buzilishini ham ifodalaydi. Odatda, tashqi talab qisqarib borayotgan bir paytda, ushbu muvozanatni tiklash maqsadida ichki talabni kuchaytirishga harakat qilinadi. Shunga ko’ra, respublikamizning Inqirozga qarshi choralar dasturida ham mahalliy ishlab chiqaruvchilami qo’llab-quwatlashda ularning mahsulotiga bo’lgan ichki talabni rag’batlantirish tadbirlari alohida o’rin tutadi.

Respublikamizda belgilangan qulay shart-sharoitlar va imtiyozlar natijasida Mahalliylashtirish dasturi doirasidagi ishlab chiqarish hajmi yildan-yilga oshib bormoqda. Agar mazkur ko’rsatkich 2016 yilda 1635,1 mlrd. so’mni tashkil etgan

boTsa, 2017 yilga kelib 3096,7 mlrd. so’mga yetgan, ya’ni 1,9 marta o’sgan. 2019 yilda ushbu dastur doirasidagi loyihalar hajmini 3-4 barobar ko’paytirish

-5

mo’ljallanmoqda .

Mamlakatimizda mahalliy ishlab chiqaruvchilarni qo’llab-quwatlash borasida 2019 yilga sanoat kooperatsiya negizida tayyor mahsulot, butlovchi qismlar va materiallar ishlab chiqarishni mahalliylashtirish dasturi, O’zbekiston elektrotexnika sanoati korxonalarini modemizatsiya qilish va texnik qayta jihozlash dasturi, «O’zbekcharmpoyabzali» assotsiatsiyasi korxonalarini modemizatsiya qilish va texnik qayta jihozlash dasturi, O’zbekiston milliy avtomagistrali qurilishi dasturi va boshqalar ishlab chiqilganligi diqqatga sazovordir.

Xulosa

1. 
   Yalpi talab - bu barcha iste’molchilar, ya’ni aholi, korxonalar va davlat tomonidan narxlarning muayyan darajasida turli tovarlar va xizmatlarni sotib olish mumkin bo’lgan milliy iqtisodiyotdagi real pul daromadlari hajmidir.
   
2. 
   Yalpi talab turli tovarlarning miqdori, sifati va narx darajasiga bevosita bog’liq. Agar yakka talab egri chizig’i turli narx ko’rsatkichlarida alohida iste’molchining muayyan tovarga bo’lgan talabi miqdori o’rtasidagi bog’liqlikni ifodalasa, yalpi talab egri chizig’i mamlakatdagi narxlarning turli darajasi hamda ishlab chiqarishga bo’lgan talab hajmi o’rtasidagi bog’liqlikni ifodalaydi.
   
3. 
   Yalpi taklif - bu mamlakatda narxlarning muayyan darajasida ishlab chiqarilib, sotishga chiqarilayotgan barcha tovarlar va xizmatlar hajmidir. Bu narxlarning har xil mumkin bo’lgan o’rtacha darajasida milliy ishlab chiqarishning mavjud real hajmini ko’rsatadi.
   
4. 
   Yalpi taklifga eng awalo narxlar darajasi bilan ishlab chiqarilgan tovarlar ijtimoiy qiymati o’rtasidagi nisabtning o’zgarishi ta’sir ko’rsatadi. Narxlar darajasining qiymatdan oshishi qo’shimcha tovarlar ishlab chiqarish uchun rag’bat yaratadi. Narxlar darajasining qiymatdan pasayishi esa tovar ishlab chiqarishning qisqarishiga olib keladi. Shu sababli narxlar va milliy ishlab chiqarish hajmi o’rtasida to’g’ridan-to’g’ri yoki bevosita bog’liqlik mavjud bo’ladi.
   
5. 
   Yalpi taklifga narxdan tashqari yana bir qator omillar ta’sir ko’rsatadi: a) resurslar narxining o’zgarishi; b) samaradorlikning o’zgarishi; v) huquqiy me’yorlarning o’zgarishi.
   
6. 
   Iqtisodiyot nazariyasida yalpi taklifga uch xil nuqtai nazardan yondashuv mavjud: yalpi taklif narxlar darajasiga bog’liq emas; narxlar darajasiga bevosita bog’liq; yalpi taklifning o’sishida yoki kamayishida narxlar darajasi o’zgarishsiz qoladi. Shuning uchun yalpi taklif egri chizig’i grafigi uchta kesmaga ega: tik, yotiq va oraliq kesmalar.
   
7. 
   Yalpi talabning o’sishi yalpi taklifga turlicha ta’sir qiladi: taklif egri chizig’ining keynscha kesmasida taklif aynan o’sha miqdorga ortadi, oraliq kesmada - narxlar darajasining o’sganligi uchun taklif oz miqdorda ortadi; klassik kesmada esa - yalpi taklifda o’zgarish bo’lmaydi, chunki barcha resusrlar jalb etilgan bo’ladi, lekin narxlar darajasi keskin o’sadi.
   
8. 
   Yalpi talab egri chizig’i va yalpi taklif egri chizig’i kesishgan nuqta umumiqtisodiy muvozanatni ifodalab, bu holatga narxning muvozanatli darajasi va milliy ishlab chiqarishning muvozanatli real hajmi orqali erishiladi.
   
9. 
   Iqtisodiyot doimiy ravishda makroiqtisodiy muvozanat tomon harakat qiladi va ma’lum darajada bu tenglik ta’minlab turiladi. Biroq, yalpi talab va yalpi taklifga ta’sir etuvchi omillarning o’zgarib turishi natijasida muvozanat buziladi va iqtisodiyot yangi muvozanat tomon harakat qiladi.
   

1^Qaralsin: Ekonomicheskaya teoriya: Uchebnik. - Izd., ispr. i dop. / Pod obsh. red. akad. V.I.Vidyapina, A.I.Dobrinina, G.P.Juravlevoy, L.S.Tarasevicha. - М.: INFRA-M, 2005. - s.412.