Reja: I. Kirish. II. Asosiy qism

4.So`z-gapning sintaktik xususiyatlari to`g`risida
So`z-gapning sintaktik xususiyati yuqorida ta’kidlaganimizdek, kesimlik qo`shimchasini qabul qilmasligi, bog`lama bilan birika olmasligida.So`z-gap ham undalma,sodda gap kabi kengaygan yoyiq holatda bo`lishi mumkin:1.Cho`lni o`zlashtirgan mardlarga ofrin!(A.Qahhor).2.Falakning dastidan dod!(Hamza).3.Barakalla sizga! Misollardan ko`rinib turganidek,so`z-gap faqat bitta so`zdan iborat bo`lmay,nutqda kengayish qobilyatiga ham ega.So`z-gapning yana bir sintaktik xususiyati shundaki,qurilishi gapda kesimlik kategoriyasi va ma’nosiga so`z-gap orqali kiritiladi,uning esa o`zbek tilida juda ko`p ko`rsatkichi mavjud.Shakl o`zgarishi bilan kesimlik kategoriyasining ma’no turi ham o`zgaradi.Masalan,Bo`ladi.Bo`lmaydi.Bo`lsa.Bo`ldi va h.k. Ammo so`z-gapda bunday emas.Har bir so`z – gap shu gapga xos bo`lgan ma’noni ifodalashga xoslangan bo`ladi.Chunonchi [ha] so`zi tasdiqni ifodalaydi.[Albatta] yoki [shubhasiz] modal so`zi qat’iy ishonch va tasdiqni ifodalaydi, inkor ma’nosi [mutlaqo],[also] so`z- gapi bilan beriladi.
So`z-gapda zamon va shaxs ma’nosi matnda muayyanlashadi.O`zbek tilida gap (kesimlik ) zamon va shaxs -son ma’nosidan xoli bo`la olmaydi.Zero,so`z-gapda shaxs-son ma’nosining kontekstual aniqlanish xususiyati bu so`zning asosiy sintaktik xususiyati-kesimlik qo`shimchasini qabul qilmay gap bo`lib kela olishi bilan sharhlanadi.So`z-gapning yana bir sintaktik xususiyati – uning gap tarkibida alohida pozitsiyada turishi, ya’ni boshqa gap bo`laklari bilan bog`lanmasligi va o`zi gap sifatida “yashay olishi”, hamisha lisoniy alohidalikni saqlab qolishi bilan belgilanadi.Chunonchi,1.-Ertaga kelasizmi?-Albatta(O`.Usm) 2.-Yengil tortdingmi, qizim? – Shukur.(A.Qahhor).
Ko`rinadiki,so`z-gapning umumiy sintaktik xususiyati ular kesimlik qo`shimchasini qabul qilmagan holda gap va uning markazini tuza olishida.To`rt leksik-semantik turda (modal,undov,tasdiq/inkor,taklif/ishora so`zlar) kesimlik kategoriyasini tashkil etuvchi ma’nodan har biri alohida bo`rttirilgan va “yalangg`och”holda yuzaga chiqadi:modal so`zlovchining munosabatini,taklif/ishora " shaxsga qaratilganlik “ma’nosini ,tasdiq va inkorni va undov bo`lajak harakatni ifodalashga xizmat qiladi.