Reja: i-bob. Psixologik olimlar tomonidan idrokni nazariyalari yoritilishi va kichik maktab yoshidagi bolalarda idrokni rivojlanishi

II-Bob. Kichik maktab yoshida bolalarda vaqt va fazoviy idrokni shaklanishini eksperemental o'rganilishi.
2.1. Kichik maktab yoshidagi bolalarda vaqt va fazoviy idrokni psixodiagnostik aniqlash.
Maktablar ta’lim jarayonini psixodiagnostika qilish u erda ta’lim olayotgan bolalar va o`smirlarning rivojlanishi, bilim darajasi, aqliy qobiliyatlari, shaxsiy xususiyatlari va h.k.lar haqida ularning ijtimoiy normalarga mos kelishkelmasligi haqida birmuncha to`laroq xulosalar chiqarishga va shu xulosalar yordamida yosh davrlar turli guruhlarning ta’lim va tarbiya jarayonin kerakli oqimga yo`naltirish imkonini beradi. Olingan psixologik ma’lumotlar pedagogik jarayonning samarali bo`lishiga olib keladi. Psixodiagnostika metodlarni qo`llash, ma’lumki, alohida psixologik tayyorgarlikni taqozo etadi. Lekin ba’zi hollarda ulrani maxsus tayyorgarlikdan o`tgan pedagoglar tomonidan ham qo`llash mumkin.
Maktab pedagogik, psixologik diagnostikasida quyidagi masalalarini asosiylari sifatida ajratib ko`rsatishimiz mumkin:
a) bolalar va o`smirlar rivojlanishi, yo`nalishi va darajasini baholash, ularning o`quv dasturlarini o`zlashtirishlari va tarbiyaiga yo`nalgandir.
b) pedagog va psixologlarni maktabdagi psixodiagnostik faoliyatlari butunligicha pedagogik jarayonga yo`nalgan bo`lmog`i lozim va u jamiyatning har tomonlama rivojlangan a’zosini tarbiyalash va o`qitishga yo`naltirilgan bo`lishi kerak;
v) pisxolog va pedagoglarning birinchi vazifasi o`quvchilar rivojlanishining konstant darajasini tadqiq qilish bo`libgina qolmay, o`quvchilar yoki sinf jamaolari haqida turli psixologik ma’lumotlar olinmog`i kerakki, bo`larga ko`ra rivojlanishga turtki beruvchi pedagogik tashkiliy ishlar haqida xulosa chiqarish mumkin bo`lsin.
Ta’lim jarayonning analizi psixologik diagnostik yo`nalishlarini aniqlab beradi. Biz psixologik diagnostika qo`llanishi lozim bo`lgan to`rtta asosiy muammoni ajratib ko`rsatishimiz mumkin.
Pedagogik jarayonning diagnostikasi
Ma’lum bir predmetdan dars beruvchi o`qituvchi o`quv jarayonini doimo rejalashtirib, amalga oshirib va baholab turmog`i lozim. Alohida o`quvchilarning u yoki bu predmetga bo`lgan qiziqishlari, sinfdagi ta’lim olishga nisbatan shart-sharoitlar, yo`nalishi, intilishlari haqidagi ma’lumotlarga ehtiyoj sezadi. Mana shu ma’lumotlar ega bo`lmay turib differentsiallashgan pedagogik jarayonni tashkillashtira olmaydi.
Sinf rahbari vaqt-vaqt bilan o`quvchilarning rivojlanganlik darajasini baholab turmog`i lozim. Har o`quv yilining oxirida o`quvchilarga umumiy yozma baholar to`zib chiqadi va ularga bir maktabdan ikkinchisiga o`tishda xarakteristikalar to`zadi. Bundan pedagog psixologning yordamiga ehtiyoj sezadi. SHuningdek, ko`p sonli bolalar mavjudki, ularni rivojlanishning turli bosqichlarida psixologik diagnostika qilish lozim bo`ladi. Masalan, maktabga qabo`l qilishda yoki keyoingi ta’lim yo`nalishini tanlashda va hokazo.
Biz 2 turli ortda qolishni farqlaymiz: nerv sistemasining orgatik bo`zilishi natijasida ortda qolish; (ularga klinik-psixologik va tibbiy diagnostika va terapiya lozim bo`ladi) hamda vaqtincha ortda qolish va noadekvat xatti-xarakt (ular asosan sog`lom bolalarda rivojlanishning nomutanosib ichik va tashqi shartsharoitlar asosida bzaga keladilar).
Psixodiagnostika nutqai nazariga ko`ra, bu erda ikkita masalani hal qilmoq lozim;
a) ortda qolishni bartaraf etish maqsadida uni keltirib chiqaruvchi ichik va tashqi nomutanosiblik shart-sharoitlarini o`z vaqtida diagnoz qilish;
b) ko`rilgan choralarga qaramay, noadekvat xatti-xarakatni saqlab qolishga bo`lgan tendentsiya ustunlik qiluvchi o`quvchilarga, pedagogik choralar ko`rash maqsadidagi diagnostika;
Korrektsion choralar ko`rish uchun asosiy shart-sharoit noadekvat xattixarakatning tub sabablarini psixodiagnostik ochib berish hisoblanadi.
Pedagogik jarayonni boshqarish, o`quv dasturini amalga oshirilishi va o`zlashtirilishi haqidagi ma’lumotlarni talab qiladi. Bu xil ma’lumotlar maktab direktoriga, metodistlarga, o`quv jarayonini boshqarayotgan pedagoglarga juda zarurdir. O`quvchilarning o`zlashtirishini taqqoslash imkonini beruvchi standartlashgan usullarni qo`llash psixologlar va pedagoglar birgalikda ochishi muhim bo`lgan masalalardir.
Diagnostik ma’lumotlarning ishnochliligi va sifati ma’lum darajada tekshiruv metodi sifatiga bog`liq bo`ladi. Ular mos keluvchi texnik tekshiruv yordamida, avvalo, korrektsion statistik metodlar yordamida aniqlanadi.
Metodning validligi-psixodiagnostik metodning natijalari ayni o`rganilayotgan ob’ekt xususiyatlariga mos kelishidir. Validlik tushunchasining ishonchlilik tushunchasidan farqini o`rganilayotgan kurs ishining “ob’ekti” va “predmeti” tafovutini ajratish bilan tushuntirish qulaydir. Ishonchlilik – bu jarayonning ob’ektlarga nisbatan barqarorligidir. Ishonchlilik har doim ham validlikni ifodalamaydi.
Bu test validligi uning ishonchliligidan oshib ketmasligini tushuntiradi. (A.G.Shmelev “Osnovi psixodiagnostiki”).
Ma’lumki, validlikning bir nechta turlari mavjud. Maktab psixodiagnostikasida ular o`quv predmetini o`zlashtirishga bo`lgan muvaffaqiyatni tekshirishda test masalalarining ayni shu predmet xususiyatlariga mos kelishini minab ko`rishda qo`llaniladi.
Konstruktiv validlik-uni baholash testlashtirishda ob’ektini psixologik analiz qilishni taqozo etadi. YA’ni test ntijalari nazariy ajratilgan xususiyatni qay tarzda tekshirishni o`rganadi.
a) Kriterial validlik –test natijalari yordamida individning bizni qiziqtirayotgan xatti-xarakat aspektining hozirgi vaqtdagi va kelajakdagi holati hukm chiqarish mumkinmi yoki yo`qmi, degan masalani aniqlash imkonini beradi.
v) Prognostik validlik-bunda tashqi mezonlar siqatida o`zlashtirish va
o`quvchining xulq-atvori prognozi kelib chiqadi.
Metodning ishonchliligi-“bu tekshirilayotgan ma’lum bir shaxsiy belgi va xatti-xarakat xususiyatini tekshirilishning aniqlik darjasi”.
Pisxodiagnostik metodning ishnochlilik darajsi uchta shartga bog`liqdir. a) metodning ob’ektivligi;
b) test misollarining bir xilligi;
v) tekshirilayotgan shaxs xususiyatlarining stabilligi.
Respublikamizda maktabgacha ijtimoiy tarbiya muassasalari ta’lim – tarbiya ishining keng dasturini amalga oshiradi va bolalarni maktab ta’limiga tayyorlaydi. Xozirgi vaqtda yo`z berayotgan ijtimoiy va iktisodiy o`zgarishlar xalk ta’limining butun tizimini yoshlar va bolalarni tarbiyalash, ularga ta’limtarbiya berish ishini takomillashtirishni psixologik jixatdan diagnostika qilish va psixologik korrektsiya ishlarini amalga oshirishni takozo etmokda. Bu vazifa Xalk Ta’limning boshlangich bugini bo`lgan maktabgacha ta’lim muassasalariga xamisha maktab Bilan o`zviy boglangan xolda ishlab kelganlar. Bogcha bilan maktab O`rtasida urnatilgan izchil alokaning xar tomonlamaligi bolalarni maktab ta’limiga tayyorlash vazifasini muvafakkiyatli amalga oshirishning asosiy shartidir. Ta’limga psixologik tayyorgarlik, deganda bolaning ob’ektiv va sub’ektiv jixatdan maktab talabiga munosibligi nazarda tutiladi. U maktab ta’limiga avval psixologik jixatdan tayyorlanadi. Uning tayyorgarlik darajasi bolalar bogchasi psixologi tomonidan psixologik diagnostika qilinadi. Ushbu jarayonida lozim bo`lgan sabab psixologik korrektsiya ishlari amalga oshiriladi. Binobarin, bolaning psixikasi bu davrda ilm olishga etarli darajada rivojlangan bo`ladi. Psixolog bu yoshdagi bola idrokining utkirligi, rivojlanligi, sezgisining aniqligi, qiziquvchanligi, dilkashligi, xayrixoxligi, ishonuvchanligi, xayolining yorkinligi, xotirasining kuchligigi, tafakkurining yakqolligi darajasini psixologik jixatdan diagnostika qiladi. Maktab ta’limiga tayyorlanayotgan bolada dikkat nisbatan o`zok muddatli, shartli, barkaror bo`ladi. Psixologik diagnostika ishlarini olib borayotgan psixolog bu narsani nazardan chetda qoldirmasligi lozim. CHunonchi, bola dikkatining xususiyati rolli va syujetli uyinlarda, rasm chizish, kurish, yasash mashgulotlarida, loy, plastilindan uyinchoklar tayyorlashda, o`zgalar nutkini idrok qili shva tushunishda, matematik amallarni echishda, xikoya tinglash va to`zishda kurinadi. Psixologik diagnostika ishlar mabaynida bola dikkatining muayyan ob’ektga yunaltirilganligi, tuplanganligi taksimlanishi buyicha ma’lum darajada kunikmaga ega yoki ega emasligini, o`z dikkatini boshkara olish yoki kerakli paytda tuplashga intila olishni urganish lozim. SHuningdek psixolog bolaning xotirasini kay darajada qiziqarli, kishini taajubga soladigan ma’lumot va xodisalarni puxta esda olib qolish, esda saklash, esga tushirish imkoniyatlari darajasini xam diagnostika qiladi. Psixolog bolani maktab ta’limiga psixologik tayyorlashning sub’ektiv tomonini xam psixologik jixatdan diagnostika qiladi. Bolaning maktabda ukishga xoxish, intilishi, katta odamlar bilan mulokotga kirishish istagi mazkur tayyorgarlik bilan o`zviy bog`liq ekanligini esdan chikarmasligi lozim. Bolada shu davrga kelib ukish, bilim olish xaqida tugri tasavvur shakllanganligi darajasi diagnostika qilinadi. Bolani maktab jamoasi a’zolarining mas’uliyatli vazifalarini anglab etishi, ularga itoat qilishga, ularning kursatmalarini kay darajada bajarishga moyilligi psixolog tomonidan diagnostika qilinadi. Ushbu jarayonda psixolog bolaning xammasi bir xil emasligi sababli ular O`rtasida muxim farklar vujudga kelishini xisobga olishi zarur. Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarni maktabga tayyorlashda psixologik diagnostika ishlari mobaynida qo`yidagi sistema ko`zga tashlanadi, ya’ni ba’zi bola maktabga butun vujudi bilan talpinadi, ukishga kancha vaqt qolganini o`zluksiz sanaydi, o`quv ashyolarini oldinrok tayyorlab kuyinna xarakat qiladi. Boshka bir bola esa maktabdan kat’iy voz kechishga boradi. Ushbu jarayonlarni psixologik jixatdan diagnostika qilishda ukishga nisbatan salbiy munosabat ko`pincha kattalarning kurkitishlari oqibatida vujudga kelganligi aniqlanadi. Maktab bilan bogcha O`rtasidagi o`zviy aloka va ko`p tomonlama to`zilishga ega.
Unda ta’lim tarbiyaviy ishlarning mazmuni metod va usullari tashkiliy shakllari, shuningdek bolalarni tarbiyalash shart-sharoitlari va psixik talab kabi etakchi tomonlari psixologik jixatdan talab qilinadi. Bunda psixolog qo`yidagilarga aloxida e’tibor berishi kerak:
1. Maktab talabi nuqtai nazaridan bilimlarni qay darajada chuqurrok egallab olishlari diagnostika qilinadi. Lozim bo`lsa korrektsion ishlar amalga oshiriladi.
2. Bogcha nuktan nazaridan bolani maktab talabi darajasidagi bilim, malaka, kunikmalar Bilan kay darajada kurollantirilganligi diagnostika qilinadi.
3. Bolalarning maktabga kay darajada ruxiy tayyorgarligi darajasi diagnostika qilinadi. SHuningdek asosiy vazifa bolalar mexnatning kay turiga tayyor turishlari, ularda akliy mexnat bilimga qiziqishni ustirish, ularni kelajakdagi mustaqil faoliyatiga kay darajada tayyor ekanligi diagnostika qilinadi.
4. Bolalar bogchasidagi beriladigan ta’lim kay darajada rivojlantiruvchi ekanligi diagnostika qilinadi.
5. Psixolog bolalar bogchasi bilan maktab O`rtasida izchil aloka bor yoki yukligini diagnostika qiladi.
Psixolog bogcha yoshidagi bolalar egallashlari lozim bo`lgan bilim va tushunchalar mazmunini, tevarak atrofdagi xayot tugrisidagi tasavvurlar va ayrim oddiy tushunchalar mavjudligini psixologik jixatdan diagnostika qiladi. Bolalar tomonidan tasavvur va tushunchalarning egallab olinishi ya’ni bolalarda xar xil soxalar buyicha o`zlashtirgan umumiy tasavvurlar sistemasi ularning kelajakda umumiy – rivojlanishi uchun nixoyatda zarur bo`lib, bu siz ular xozirgi zamon Davlat ta’lim standartlari asosida kerakli bilim, kunikma, malakalarni egallay olmaydilar.
Psixolog kichik maktab yoshidagi o`quvchilarda dikkatni irodaviy zur berish bilan boshkarish va favkulodda vaziyatga moslashish imkoniyati yaxshi emasligini o`z kurs ishilari asosida psixologik diagnostika qiladi, xamda buning asosiy sababai bo`larda ixtiyoriy dikkatning kuchsizligi va bekarorligida ekanini aniqlaydi. SHuningdek kichik maktab yoshidagi bolalarning ixtiyoriy ongli dikkati ukish motivlari bilan o`zviy bog`liq xolda namoyon bo`lishi tadkik qilinadi. Odatda bolalarning ukish motivlari o`zokni ko`zlagan va maqsad bilan bog`liq motivlarga ajlariladi. Psixodiagnostik natijalarga kura bolalarda ixtiyorsiz dikkat durustgina rivojlangan bo`ladi. CHunki ta’lim jarayonida ixtiyorsiz dikkatning usishi uchun muxim shart-sharoitlar mavjuddir. Kichik maktab yoshi davridagi o`quv materiallarining yakqolligi, yorkinligi, jozibadorligi o`quvchida beixtiyor xistuygu uygotishi, shuningdek bola ortikcha zurikishsiz osongina Fan asoslarini egallashi mumkinligi kurs ishilarda aniqlangan. CHunonchi UKV materiallarining turli tumanligi ixtiyorsiz dikkatning tuplanishi va barkarorligiga ijobiy ta’sir kursatishi aniqlangan. Psixolog tomonidan ixtiyorsiz dikkat ta’lim jarayonida o`quvchilarning qiziqishi bilan boglanib ketsa tabiyki ular fakat marokli, kuvonchli axborot va matnlar Bilan tanishishga intiladilar. Psixologik diagnostika kurs ishilari asosida 1 va 2 sinf o`quvchilari dikkatning o`ziga xos xususiyatlaridan biri uning etarlicha barkaror emasligi aniqlangan. Bu jarayonda psixologning asosiy vazifasi yukoridagi xolatlarni to`zatish ya’ni korrektsiya qilish yullarini topish lozim. Agar bu xolat o`z vaqtida korrektsiya qilinmasa, bunda tormozlanish Bilan ko`zgalish o`zaro nomuofik xarakat qiladi. Ukish xolatlarida tutilish, taxtab qolish tovushning tebranishi va pasaytishi, ba’zida xarf, ibora va gaplarning tushib qolishi xollari manashu fiziologik mexanizm ta’sirida paydo bo`lishi psixologik diagnostikada aniqlangan. Psixologik diagnostika kurs ishilarida 1 va 2 sinf ukvchilari darsda fakat 30-35 dakika dikkat Bilan utirishi, o`z dikkatini muayyan ob’ektga tuplashi va unda ushlab turishi mumkinligini kursatganligi isbotlangan. SHuning uchun mashgulotlarda kiska tanaffuslar utkazib turish tavsiya qilingan. Bo`lardan tashqari diagnostik kurs ishilarda ukvchilar dikkatining xususiyati ko`prok mashgulotlarning sur’atiga bog`liqligi etirof etilgan. Psixologlar kichik maktab yoshidagi bolalar dikkatini kay darajada rivojlanginini o`z vaqtida diagnostika qilishlari va aniqlangan kamchilinklarni rivojlanish darajasidagi orkali qolishlari o`z vaqtida korrektsiya qilishlari oqibatida ijobiy natijalarga erishiladi, ya’ni ta’lim jarayoni asosida kichik maktab yoshidagi o`quvchilarning ixtiyoriy barkaror, mustaxkam, kuchli, tuplanuvchan, taksimlanuvchan, faol, ongli dikkatni rivojlantirishga kulay sharoit yaratiladi. Bilim olish uchun mustaqil, akliy mexnat qilish misol va masalalar echish, mashklarni bajarish, takrorlash irodaviy zur berishda ixtiyoriy ongli dikkat tarkib topadi. Kichik maktab yoshidagi bolalar xotirasi psixologik jixatdan diagnostika qilinganda, uning eng muxim xususiyatlaridan biri So`z, mantik, xotirasi va ma’nosiga karab, tushunish, eslab qolish salmogining ortishi aloxida kursatilgan. SHuningdek o`quvchi o`z xotirasini, ongli boshkarish eslab qolish, esga tushirish jarayonlarini faoliyatning maqsadiga muofiklashtirish imkoniyatiga ega bo`ladi.
Bola taraqiyotining dastlabki l-yilida idrok rivojlanishi yuli ansha murakkabdir. Bu davr mobaynida juda ko`p o`zgarishlar ro`y beradi, birinshi upinda bu o`zgarishlar sezgirlik soxasida sodir bo`ladigan rivojlanishga taalluqlidir.
Bo`tun bog`cha yosh davri mobaynida ko`z sezgirligining o`tkirligi ortadi. SHuningdek, ko`z o`tkirligi darajasi faoliyat sharoitiga bog`liqligi xam aniqlangan - o`yin vaziyatida kurs ishi o`tkazilganda o`zning o`tkirligi sezilarli tarzda ortadi.
Bog`cha yosh davrida ranglarni farklashda xam ansha usish ko`zatiladi: aniq va tinikligi ortadi.
Z.M.Istominaning kurs ishilari bola xayotining ikkinshi yilida ixtiyorsiz tarzda tuptta asosiy ranglarni farklaydi: 1qizil, sarik, ko`q, yashil. Oraliq ranglarni differentsirovka qilishda, ya’ni kovok rang, xavo rang va siyox ranglarni ajratishda biroz kiynaladi.
Eshitish sezgirligi xam bog`cha yoshdagilarda o`ziga xos tarzdagi xususiyatlarga zga. Tadkikotlarning ko`psatishisha, eshitishning nozikligi13 yoshgasha bo`lgan bolalarda kattalarnikiga nisbatan ansha past bo`ladi va bu yosh ortishi bilan usib boradi.
Bog`cha yosh davrida shuningdek tovushlarning balandligini farklash qobiliyati xam rivojlanadi. Birok, fonematik (ogzaki) va musikani eshitish parallel tarzda shakllanmaydi. Fonematik eshitish birinshi yilning oxirlariga borib rivojlanib boradi va bog`cha yosh davrining dastlabki boskishlarida o`z ona tilining deyarli barsha tovushlarini amaliy farklay oladi. passiv no`tkq bilan bir qatopda faol nytkni xam egallaydi.
Bu davrda xid bilish sezgisi xam rivojlanadi. Katta gurux 6olalari xidlarni farklashda kam xatoliklarga ushraydi, aniqrogi ularni aniqrok nomlaydi. Teri tuyish xamda ogirlikni seza olish xususiyati xam rivojlanadi. 4 yoshdan 7 yoshgasha bo`lgan bolalarda bu qobiliyat taxminan ikki barobarga ortadi.
AYA.Qolodnayaning tadkikotlari ko`psatishisha, fazoda muljal olishning rivojlanishi bolani o`z tana a’zolarining fazoviy munosabatlarini differentsirovka qilishdan ung, shap kulini, juft tana kismlarini ajratib nomlashdan boshlanadi. Idrok jarayoniga so`zning kushilishi,mustaqil no`tkni o`zlashtirishi sezilarli darajada fazoviy munosabatlar, yunalishlar xaqidagi bilimlarining mustaxkamlanishiga yordam beradi (D. A.Lyublinskaya ,
A.YA.Qolodnaya,E.F.Rыbalko va b.).
Ba’zi shet El psixologlari 5 yoshdan 7 yoshgasha bo`lgan bolalar shaklini farklashga juda ojizlar va ular predmetni idrok qilishda odatda rangiga tayanadilar. AALyublinskaya va N.X.SHvashkin va bolalarning olib borgan kurs ishilari xatto kishik bog`cha yosh davridagi bolalar xam tanish predmetlarni idrok qilishda, shaklga - predmetning mazmun va moxiyatidan ajralmas bo`lgan biror bir belgisiga asoslanadilar, degan xulosa shiqarish imkoniyatini berdi. Biroq shaklni ajratib, mavxumlashtirishni bunshalik tez bajara olmaydi.
Kishik bog`cha yosh davridagi bola geometrik shaklni idrok qila turib odatda uni biror bir predmet bilan uxshatadi (kvadratni ko`pinsha "deraza", "kubik" va b. deb; aylanani - "koptok", "gildirak" kabi nomlaydi).
O`rta va katta bog`cha yoshidagilar dush kelgan shaklni farklash zxtiyojini sezadilar. Ular ko`pinsha predmet nimaga uxshashi va ularda mavjud tushunshalar orasidagi boshqa turli shakllardan nimasi bilan farklanishini aniqlashga o`rinishadi.
Vaqtni idrok qilish bolalar ushun ansha qiyinshilikni uygotadi va buni tushunish xam mumkin. Axir vaqt ko`pgazmali shaklga zga zmas,o`tib ketuvshi, qaytarilmas, uni idrok qilish sub’ektiv xolatga bog`liq xamda shaxsiy xarakterga zga.
Sutka qismlaridan bolalar ertalab va keshko`rinni osonrog tun va kunni esa biroz qiynalib idrok qilishadi. Dastlab bola vaqtning sifat belgilariga asoslanib, ketma-ketlikda va sistematik tarzda keshadigan xodisa, faoliyatlar xisobiga, kun tartibiga karab (ertalab - "bu nonushtagasha", kun - "kunning uptasi, ya’ni tushlik vaqti", keshqurun onam ishdan shiqib meni olib ketadigan payti") muljal oladilar.
Kuningsha ilk yosh va kishik bog`cha yosh davrida vaqtni muljallashdagi xatoliklar bilan bog`liq shalkashliklar sodir bo`ladi.
Xafta kunlarini tartibsiz tarzda o`zlashtiradilar. Bog`chaga boruvshi katta yoshdagilar «Xafta kunlaridan kaysi birlarini bilasan?" degan savolga ko`pinsha shanba, yakshanba. va dushanbani - emotsional boy, ular ushun aloxida axamiyatga zga bo`lgan kunlarni atashadilar (shanba va yakshanbani - oila a’zolari bilan birga) o`tkazadilar; dushanba – yana dustlari, tarbiyashi, tabiat burshagidagi xayvonlar bilan ushrashuvni ko`tayotgan bog`chaga beradilar).
Xozirgi zamon xaqidagi tupshunshalar erta shakllanishni
boshlaydi,o`tgan zamon xaqidagi tushunshalari esa xali aniq emas (ayniqsa kishik bog`cha yoshdagilarda).
Biroz keshroq bolalar maqsadli xayot ushun katta axamiyatga zga bo`lgan kelgusi zamonni o`zlashtirishni boshlaydilar. Ertangi kunga nazar tashlash, rejalarni to`zish "ertangi kun"ni, kelajakni anglamay turib bo`lishi mumkin emas.
Kelgusi zamon xaqidagi elementar tushunshalarning shakllanishi xayotining ushinshi yiliga, ya’ni "qilaman", keyinshalik esa yanada aniqroq bo`lgan "keyin", "ertaga", "sal turib" kabi so`zlarning paydo bo`lish davriga tugri keladi.
Psixologlar boladagi vaqt va fazoni idrok qilishdagi umumiylikni e’tirof qiladilar. Maxsus kurs ishilar tushunshalardagi umumiylik bolaning dunyoni yagona vaqtli-fazoviy kompleksda aks etgira olish qobiliyatiga zga ekanligidandir, degan fikrga asos bo`la oladi.
Rus psixologlari badiiy idrokning rivojlanishi shaxs rivojlanishining natijasi sifatida ko`pishadi. U insonga tyrma ravishda berilmaydi. Bola san’at asarini annan shu tarzda darxol idrok qila olmaydi; rivojlanishning dastlabki pogonalarida bola ushun unga nisbatan xarakatli, o`tilitar munosabat xos
(rasmdagi tasvirni bolalar ushlab, paypaslab ko`padilar, uni ushlab ko`padilar va x) Biroq badiiy idrokning ilk kO`rtaklari bog`cha yosh davrida namoyon bo`la boshlaydi.
Ta’lim va tarbiya ushbu insonga xos bo`lgan qobiliyatlarning rivojlanishnda xal qiluvshi rolni uynaydi.
Frantso`z psixologi A.Bine va nemis psixologi V.SHtern bolalar tomonidan rasmlarni idrok qilishning guyoki bir-birini tuldiruvshi va mazkur tartibdagina sodir bo`luvshi bosqishlarini ishlab shiqadilar.A.Bine idrokning qo`yidagi bosqishlarini ajratadi:
1) predmetlarni tapqoq tarzda xisoblash (3 yoshdan 7 yoshgasha); 2)rasmdagi predmetlar orasidagi aloqani ilgagan tarzda taxlil qilish bosqishi (7 yoshdan 11-12 yoshgasha); 3) rasmni bo`tunlay tarzda taxliliy idrok qilish bosqishi (O`smirlik davridan). SHunga uxshash bosqishlarni V.SHtern xam ko`psagan.
S.Virotskiy eksperimental yul bilan V.SHtern tomonidan ilgari surilgan idrok bosqishlari rasmlarni idrok qilishni emas, balki idrok xamda no`tk rivojlanishining ma’lum bir bosqishidagi o`zara munosabatini izoxlaydi, degan taxlilini bildiradi. Badiiy idrokda tasvirning mazmuningi tushunishda asarning kompozitsiyasi, rasmning mazmuniy va stro`qturaviy moxiyatining muvofiq kelish darajasi katta axamiyatga zga.
Estetik idroki bolaning turli xil badiiy xamda kundalik faoliyati davomida rivojlanadi. Kattalar tomonidan tugri tarzda raxbarlik qilishi bog`cha yosh davridayoq estetik idrokning ancha yo`qori darajaga ko`tarilishiga olib keladi.
Insonni inson tomonidan idrok qilish kabi murakkab bo`lgan psixik jarayon idrok qiluvshining o`zining rivojlanishi bilai barobar tarzda uning muloqotdagi extiyojining o`zgarishida, bilishda xamda mexnatda shakllanadi. Xayotining birinshi oyi oxiri , ikkinshi oyining boshida bola kattalarni upab to`rgan muxitdan ajraladi, dastlab jilmayish bilan, keyinshalik unga nisbatan jonlaning kompleksi bilan. Ushbu ijtimoiy-pertseptiv jarayon gudaklik va ilk bolalik davrida faol tarzda rivojlanadi.
Bog`cha yosh davrida insonni idrok qilishi faol tarzda shakllanishda davom etadi. Buni esa yangi faoliyat turlarini (ayniqsa jamoa) bola tomonidan o`zlashtirilishi, mulokat doirasining kengayishi va nosituativ shaxsiy mulokatning paydo bo`lishi takazo etadi. Bola tomonidan insonni aks ettirishning faol shakli bu o`yindir. Unda bola o`z yakinlarining obrazlarini yaratadi.
Aynik,sa, bolaning tasviriy ijodi insonni idrok qilishning yakqol namunasidir.
Bolaning qanday kishilarni tasvirlab berishiga, ularning obrazlarini qay tarzda oshib shiqishiga qarab ma’lum bir ma’noda bolaning ularga nisbatan munosabatiga baxo berishimiz, insondagi nimadan oson ta’sirlanadi, nimaga ko`proq diqqatini karatadi kabi savollarga javob topishimiz mumkin.
YOrkin ijobiy baxoni bolalar upab to`rgan kishilardan fakatgina ishonshli munosabatda bo`lganlariga, bog`liqlikning xis qilgan yaqinlarigagina beradilar.
Bolalarda diqqat juda erta rivojlana boshlaydi. Bir-ikki xaftalik shakalloqlarda diqqatning xesh qanday alomati ko`pinmasa xam, oradan sal o`tmay, ya’ni bolaning bir oylik davridan boshlab, ixtiyoriy diqqat alomatlari yakqol ko`pina boshlaydi. Demak, bolaning bir oylik davrida uning diqqatini xap turli kushli qo`zgatuvshilar ( kattiq tovush, ortiqsha yoruglik kabi) beixtiyor ravishda o`ziga jalb qila boshlaydi. Ikki - ush oylik bolalar esa, shaqir- shuqurga qulok soladigan (shaqildoklarning tovushiga ovunadigan) bo`la boshlaydilar. Bu yoshdagi bolalarning diqqatlarini yorkin (yaltiroq) rangli narsalar xam beixtiyor jalb qila boshlaydi. Bolaning ko`z ungidagi narsa qanshalik rang-barang bo`lsa, bola unga shunshalik ko`p e’tibor beradi.
Bog`chagasha tarbiya yoshidagi bolalarning dikqati nixoyatda beqaror bo`lishi bilan xarakterlanadi. Masalan, bolaga yangi o`yinchoq bersangiz u o`yinchoqni juda qiziqib ko`pa boshlaydi, Lekin ayni shu paytda yana bir boshqa o`yinchoqni ko`rsatsangiz, birinshi o`yinchoqni tashlab, ikkinshisiga talpinadi. Yasli yoshidagi bolalar diqqatining beqarorligi fiziologiya nuqtai nazaridan ularda xali tormozlanish protsesslarining kushsizligi bilan bogliqdir. Tormozlanish jarayoni ko`zgalish jarayoninging keng yoyilib ketishini tuxtata olmaydi. Ana shuning ushun kishik bolalarning diqqati bir narsadan ikkinshi narsaga osongina shalgib ketaveradi.
Ilk bolalik davridagi bolalar diqqatining goyat beqaror bo`lishi turmush tajribalarining juda ozligi bilan xam bogliqdir. Bolalarga xamma narsa yangilik bo`lib tuyulaverganidan ularning diqqatlari bir yoshidagi bolalarda diqqatning ayrim xususiyatlari, ya’ni diqqatning kushi va barqarorligi xam tarkib topib yo`qsala boshlaydi. Buni biz bolalarning (xususan upta va katta rypux bolalarining) bir ish ustida o`zoq vaqt davomida )o`tira olishlaridan, ba’zi o`yinlarni zerikmay so atlab uynay olishlaridan, ta’limiy mashgulotlarda shidam bilon o`tira olishlaridan kurishimiz mumkin narsadan ikkinshi narsaga tez-tez shalgib ketaveradi. Ana shy nuqtai nazardan bola ko`z ungidagi narsaning o`zi bolaga juda qiziq tuyulgani ushun xam diqqati shalgib ketadi. Masalan, N.M.Menshinskayaning xikoya qilishisha, Sasha (1 yosh 8 oylik) eshki va uning bolalari xaqidagi ertakni zup qiziqish bilan tinglaydi. Bupi kelib eshikni taqqillatgani xikoya qilganda, Sasha bupining qanday taqillatganingi kurmokshi bo`lib, devorga tap-tap etib uradi, lekin ba’zan taqillatishga shy qadap maxliyo bo`lib ketganidan ertakni tamomila uno`tib kuyadi.
Ilk bolalik davridagi bolalarda diqqatning bo`linuvshanligi juda zaif, kulami esa tor bo`ladi. Bu yoshdagi bolalar diqqatlarini fakat ko`zlariga yakqol ko`pinib to`rgan bir narsaga qapata oladilar, ilk bolalik davridagi bolalar diqqatining rivojlanishida no`tkning roli juda kattadir. Bolaning tili shikib nytkni egallay boshlashi, katta kishilar bilan muomalada bo`lishdan tashqari, ularning ko`psatmalarini bajarish imkoniyatini xam beradi. YO`qorida aytib o`tranimizdek, kishik yoshli bolalar kattalarga karashishni imkoniyatlari barisha ularning mexnatlariga aralashishni juda yoktiradilar. Kattalarning iltimos va topshiriklarini bajanu-dil ado etadilar. O`z o`ziga xizmat ko`psatishga oid oddiy yumushlarni qiziqib bajaradilar, ota-onalarining uy-xujalik ishlarida karashishg xarakat qiladi. Mana shylarning xammasi diqqatni ma’lum darajada tuplash va muayyan bir maksadra karatishni talab etadi. Bu esa bolalarda ixtiyoriy diqqatning rivojlanishiga asos yaratadi.
Bog`cha yoshidan boshlab bolalarda ixtiyoriy diqqat rivojlana boshlaydi. Birok kishik yoshdagi bog`cha bolalarida ixtiyorsiz diqqat ustunlik qiladi.
Kishik yoshdagi bog`cha bolalarida kun sayin payda bo`ladigan yangi-yangi qiziqishlar, o`yin faoliyatlarining xilma-xil bo`la borishi ularda ixtiyorsiz diqqatni asta-sekin takomillashtirib boradi.
Bog`chada jamoa tomonidan talab etiladigan tartiblarga buysunish,
qoidali o`yin shartlarini so`zsiz bajarish, kattalarning topshiriklarini shidam kunt bilan ado etish kabi xollar bog`cha yoshidagi bolalarda dikqatning ixtiyoriy to`rini rivojlantiradi. Bolalarda ixtiyoriy diqqatni rivojlantirishda o`yinning roli juda kattadir. SHunki turli o`yinlar paytida bolalar dikqatlarini bir joyga tuplab, o`z tashabbuslari bilan ma’lum maqsadlarni ilgari suradilar. O`yinlarning qanday qoidalar asosida yynalishini o`zlari mustaqil ravishda tanlab oladilar. O`yin qoidasidan shetga shikib ketmaslik ushu o`z xarakatlarini o`yin qoidalariga moslashtirishga va uyiida katnashuvshi urtoklarining xarakatlarini xam ko`zatib borishga kirishadilar. Ana shunday o`yinlarda ixtiyorsiz diqqat bilon birga ixtiyoriy diqqat xam aktiv ishtirok etadi. Binobarin bolalarning o`yin faoliyatlari ularda ixtiyoriy diqqatning rivojlana boshlashi ushun sharoit yaratib beradi. SHuni xam nazarda to`tish kerakki, ixtiyoriy diqqat iroda bilan bog`liq. SHyning ushun xam ko`pinisha bolalar dikqatning bu to`rini o`zlarisha mustaqil tashkil eta olmaydilar. Dastlabki paytlarda diqqatning ixtiyoriy to`rini xar xil savollar va topshiriklar berish yuli bilan rivojlantirib borish kerak. Bog`cha yoshidagi bolalarda diqqatning ayrim xususiyatlari, diqqatning kushi va barkarorligi xam tarkib topib yo`qsala boshlaydi. Buni biz bolalarning ( xususan O`rta va katta gurux bolalarining ) bir ish ustida o`zok vaqt davomida o`tira olishlaridan , ba’zi o`yinlarni zerikmay soatlab uynay olishlaridan , a’limiy mashgulotlarda shidam bilan o`tira olishlaridan kurishimiz mumkin.
Bog`cha yoshidagi bolalar diqqatining rivojlanishi faqat bog`chadagi sharoitgagina emas, balki ko`p jixatdan oiladagi sharoitga xam bog`liqdir. Shuning ushun xam bolalarning diqqati bir tekisda va bir xil darajada rivojlanmaydi, Ayrim bolalarda oilada tegishli nazorat ostida bo`lmasligi, yoki xaddan tashkqari erka qilib, taltaytirib yuborilganligi tufayli o`zlarining xatti-xarakatlarini xulq atvorlarini tartibga sololmaydilar, bunday bolalar xamma narsalarga ruxsatsiz tegaveradigan, bir joyda tinib-tinshib o`tirolmaydigan, tartibga shakirilganda ganga kuloq solmaydigan bo`ladilar. Bunday bolalarda dikqat juda bekaror bo`lgani ushun ular xesh bir narsa ustida kunt bilan mashgul bo`la olmaydilar.
Diqqatni boshqara bilmaslik ya’ni ma’lum muddat davomida bir narsaga yunaltira olmaslik mashgulotlarda intizom bo`zish va boshqalarga xalakit berishga olib keladi.Ana shyning ushun tarbiyashilar bunday bolalarga nisbatan individual munosabatda bo`lishlari (xap xil mas’uliyatli topshiriklar berish va xokazo), ularda diqqatning kuchini xamda barqarorlik xususiyatini tarbiyalab borishlari zarur.
Bog`cha yoshida bolalarda avvalgi davrlarga nisbatan dikqatning kulami
(xajmi) ansha kengayadi. Bolalar diqqatining kulami katta odamlarnikiga nisbatan xali xam juda tor bo`ladi. Masalan, katta odamlar diqqatining kulami ayni vaktda 5-6 narsani (bir-biri bilan boglanmagan xarflarni yoki raqamlarni) sigdira olsa, bog`cha yoshidagi bolalar diqqatining kulami ayni bir vaqtda 1-2 narsanigina (kishik gurux bolalari 1ta, upta va katta gurux bolalari 2ta) sigdira oladi. Kishik gurux bolalari diqqatlarini ikkita narsaga bo`lishga xarakat qilsalar xam, ammo buning uddasidan shika olmaydilar. Masalan, 3 yoshli bolaga bir piyola suv olib kelish buyurilsa, u albatta suvni to`qib soshib olib keladi. Bu uning uquvsizligi, bo`lganligi, balki o`z diqqatini ayni bir vaktda ikkita narsaga bo`la olmasligidandir. Bola o`zining diqqatini yurib kelish bilon piyoladagi suvni to`qmay, shaykaltirmay olib kelishga bo`la olmaydi. SHuning ushun bunday xollarda bolalarni koyish yaramaydi.
Diqqat ko’lamining kengligi aniq idrok qilish bilan bogliq bo`lgan xususiyatdir. Bu xususiyat ayniqsa bolalarning o`qish faoliyatlari ushun zarur. SHuning ushun bolaning bog`cha yoshidagi davrida barsha imkoniyatlardan keng foydalanib, diqqatning bu xususiyatini rivojlantirishga jiddiy axamiyat berish lozim. Bunda asosan, ekskursiyalar, instsenirovkalar, xar soxaga doyar rasmlar bilan o`tkaziladigan suxbatlar katta rol uynaydi. Maktabdagi ta’lim jarayoni ushun zarur bo`lgan ixtiyoriy diqqat bog`chada didaktik mashgulotlar , xikoyalar qilib berish davomida rivojlantiriladi.
Bog`cha yoshidagi bolalarning diqqati ko`pinsha ularning qiziqish xamda xissiyotlari bilan bogliqligi sababli kontsentrlashgan, ya’ni bir narsaga qaratilgan bo`ladi. Ana shuning ushun bu yoshdagi bola diqqatining bo`linuvshanlik xususiyati deyarli rivojlanmagan bo`ladi. Bog`cha yoshidagi bolalar diqqati bo`linuvshanlik xususiyatining zaifligi va kulamining torligi sababli, ular ayrim narsalarni qayta-qayta idrok qilib, eslarida olib qolishga intiladilar. Masalan, bog`cha yoshidagi bolalar, odatda bir xikoyani qayta-qayta eshita beradilar. Bu xodisaning sababi shundaki, bolalar diqqatining kulami xikoyaning syujetini va personajlarini birdaniga sigdira olmaydi. SHuning ushun ular xikoya va ertaklarni qayta-qayta aylantirib eshita beradilar.
SHunday qilib, bolaning bog`chagasha va bog`cha yoshidagi davrida diqqat ansha tez rivojlanadi. Bu davrda asosan dikkqatning ixtiyorsiz turi ortikrok rivojlanadi. Lekin bolaning bog`cha yoshida faoliyatlarining va xususan didaktik xamda mexnat mashgulotlarining tizimli tarzda ortib borishi, ularda ixtiyoriy diqqatning rivojlanishiga olib keladi. Ma’lumki maktabdagi ta’lim jarayoni ixtiyoriy diqqatsiz bir qadam xam siljiy olmaydi. SHuning ushun bog`chada turli majburiy mashgulotlar orqali bolalarda ixtiyoriy diqqat va diqqatning asosiy xususiyatlarini rivojlantirishga xapakat qilish kerak. Diqqatning bundan keyingi taraqqiyoti maktabda ta’lim jarayonida amalga oshiriladi.