Reja: I. Bob. Eng qafimgi davrdan to eramizdan avvalgi XVII asrgacha bo’lgan davrda misr

2.1 Qadimgi podsholik davrida Misr
Qayta birlashgan Misr davlatini boshqaigan XI sulola fir’avnlari davrida keng qamrovli qurilish ishlari, faol tashqi siyosat (Osiyoda urushlar, uzoq Puntga ekspeditsiyalar ) qayta boshlandi. Ammo mamlakat ichida o‘zaro urushlar hali saqlanib qoladi. Haqiqiy mustahkam davlatni yangi XII sulola barpo qildi. XII sulolani asoschisi Amenemxet I (er. w . 1976—1947-yillar) fir’avn bo‘lganiga qadar XI sulolaning oliy amaldori edi.⁶
Markaziy hokimiyat kuchayib, umummisr sun’iy sug‘orish tizimi qayta tiklandi. Fayum («ko‘l yeri») vodiysidagi bepoyon botqoqliklar o'zlashtirildi. Fayum suv ombori barpo etilishi natijasida ko‘plab yangi yerlar ochildi. Fayum vodiysida yangi shahar 26 IIhixiin barpo qilindi. Illaxun shahrida ming xonali ulkan (labiiini yunoncha) tosh inshoot barpo etildi. Bu inshoot diniy muqsadlarga xizmat qilib, turli nom xudolariga bag‘ishlangan ibo- » In Ixo na vazifasini o‘tagan.⁷
Janubiy delta, Fayum va uni atroflarini obod qilinishi, XII sulola ftr’avnlarining poytaxtni Fivadan yangi qurilgan shahar Ittaun («lkkala yerni birlashtiruvchi») shahriga ko‘chirishlariga sabab bo'ldi. Qishloq xo‘jaligi yuksalib yangi qulay omoch paydo bo‘ldi. Ilk jez (bronza ) qurollar o‘zlashtirildi. Mesopotamiya, Kichik Osiyo va Sharqiy 0 ‘rtayer dengizi qirg‘oqlari jez qurollami bundan ancha oldinroq qo‘llay boshlagan edilar. Mismi bu sohada qoloqligini sababi Nil va uni atrofida jez xomashyosini yo‘qligi edi. Boshqa yutuqlardan biri shishaning kashf etilishi edi. Iqtisodiyotning jonlanishi metallarga, kumush, qurilish yog‘ochiga ehtiyojni kuchaytirdi. Bu chet mamlakatlar bilan savdo aloqalarini faollashuviga olib keldi. Misr savdo karvonlari Nil, Suvaysh bo‘yni orqali Kichik Osiyo va Bobilga chiqdilar. Janubiy Nubiya va Punt- / dan oltin olib kelindi.⁸
0 ‘rta podsholikda yirik xo‘jaliklar o'rniga o‘rta xo‘jaliklar yetakchi o‘rin egalladilar. Ular foyda keltiradigan barqaror xo‘jalik edi, bozor bilan bog'lanish va qui mehnatidan foydalanish kucluiydi. Kichik xo‘jaliklarning soni oshdi. Kichik yer egalari hujjatlarda «xemum nesut» — podsho odamlari deb ko‘rsatilgan. Zodagon va ibodatxona xo'jaliklarida mehnat qiladiganlar ham shunday deb atalgan. «Podsho odamlari» deb atalgan aholining bir qismi yoshlik paytidan aholi ro‘yxatidan o‘tkazilib ma’lum hunarlarga taqsimlanar edilar.
Misr hukmron qatlamlarida ham o‘zgarish yuz berdi. Oliy tabaqaga urug‘ zodagonlari va xizmat zodagonlari, oliy kohinlar, davlat apparatining katta amaldorlari kirar edilar. Davlat bosliqaruvi.
Tashqi siyosat O'ila podsliolik davrida ko‘p sonli byurokratik apparat qayta liklaiuli. Unin}’, boshida «xudo Radan kelib chiqqan» fir’avn turar edi. IJ mamlakatda tanho hokim edi. Amrtio fir’avn nom boshqaruvini, mahalliy nomaixlarni o‘zining to‘la nazoratiga ola olmadi. Fir’avn Senusert (1887—1850-yillar), uning o‘g‘li Amenemxet III (1853—1806-y.) bir qancha merosiy nomarxlarni o‘z kishilari bilan almashtirishga urinib ko‘rdilar. Ammo bu harakat nomarxlaming jiddiy qarshiliklariga uchradi. Amenemxet I ning aslzodalami 27 o‘zboshimchaliklariga qarshi qat’iy kurashi, o‘z yotoqxonasida unga suiqasd qilinishiga sabab boiadi. Ko‘rinishidan Amenemxet II (er. aw. 1911—1879-yillar) fitnachilar tomonidan o'idirilgan. Fir’avnlaming sog'onalari endi ko‘rimsiz loydan barpo qilinib, kamtarona tusda bo‘ldi. Nomandarning qoyalaiga uyilgan sog‘onalari paydo bo‘ldi. Fir’avnlar eski aslzodalarni mavqeini pasaytirishga urunib, davlat mansablariga o‘rta qatlam vakillarini tayinlay boshladilar. Xizmatdagi zodagonlar moddiy jihatdan podshoga to‘la qaram edilar. Amenemxet III davrida amaldorlardan biri bolalariga nasihatnomasida podshoni ko‘klaiga ko‘taradi va o‘g‘illarini unga sadoqat bilan xizmat qilishga undaydi, chunki «podsho — bu yemish». XII sulola podsholari hokimiyatni merosiyligini kafolatlash maqsadida o‘z o‘g‘illari bilan birgalikda hukmronlik qilish an’anasini kiritadilar. Fir’avn hokimiyati faqat Amenemxet III (er. aw. 1853— 1806-yillar) to'la mustahkamlanadi.
Ammo er. aw. Er. aw. 2000—1775-yillarda XII sulola fir’avnlari mamlakatni barqaror holatga keltirdilar. Uiar faol ichki va tashqi siyosat yuritib, Mismi kuchli davlatga aylantirdilar. Fayum vohasini o'zlashtirish davom etdi. Nubiyadagi boy oltin konlari ishlatila boshlandi. Nubiyada yangi yo‘llar, qal’alar qurilib, bu yeiga Misrdan aholi ko‘chirilib keltiriladi. Nilning har ikki qirg‘og‘ida ikkinchi ostona rayonida Semna va Kumna nomli mustahkam qal’alar qurildi. Nubiya amalda Misming provinsiyasi bo‘lib qoldi. Sharqiy O'rtayer dengizi hududlaridan kumush, qurilish yog‘ochi, (asosan kedr yog‘ochi) olib kelinadi. Finikiyaning bir necha shaharlari Misiga qaram bo‘ldilar.
Ammo er. aw. XVIII asr o‘rtalarida O ita podsholikning zaiflashuv alomatlari ko‘rina boshladi. Mamlakatda er. aw. 1750- yillar atroflda kuchli g‘alayonlar boshlandi. Bu haqda «Ipuser so‘zlari», «Neferti so‘zlari» deb atalmish manbalar aniq ma’lumot beradilar. Mamlakatda XIII sulola vakillari bilan bir vaqtda mustaqil hukmronlik qiladigan bir necha markazlar vujudga keldi. Misrni yagona davlat sifatida yemirilishini birinchi belgisi deltaning g'arbiy qismida markazi Ksois shahri bo‘lgan, XIII sulola bilan bir vaqtda hukmronlik qilgan va unga bo'ysunmagan XIV sulolani paydo boMishi edi. Bu voqea er. aw 1700-yil atroflda yuz berib, bu 0 ‘rta podsholik davrini tugashini bildiradi. Bu voqeadan yangi II o‘tish davri (er. aw. XVI asr o‘rtalarigacha) boshlanadi.⁹
Bu vaqtda Misr chegaralarida ko‘chmanchi qabilalar mamlakat xavfsizligiga tahdid sola boshladilar. Ayniqsa, janubiy Falastin va Sinay yarim orolida tashkil topgan ko‘chmanchi giksos qabilalari 28 ittifoqining deltani sharqiy qismiga bostirib kirishi halokatli bo'ldi. Er. aw. Ill asrda yashagan kohin Manefon «Misr tarixi» asarida giksoslami, «cho‘ponlar-podshosi» deb tilga oladi. Misrliklar ularni «shasu» («ko‘chmanchilar»; keyinchalik arab mualliflari asarjarida arnalikitlar) deb ataganlar.
Giksoslar Mismi bosib olib Avaris (Xat-Uart—misrcha) shahrini poytaxt qildilar. Ular o'zlari bilan Misrga otlarni va jang aravalami olib keldilar. Ular Misr xudolaridan chet el mamlakatlari homiysi hisoblangan Setiga alohida e’tiqod qildilar. Misr tarixida giksoslar shartli XV—XVI (1710— 1580-yillar) sulolalar sifatida belgilanadi. Ular mamlakatni qariyb 150 yil boshqardilar.
Fiva hokimlari giksoslami mamlakatdan haydab chiqarishga boshchilik qildilar, er. aw. XVI asr o‘rtalarida podsho Yaxmos I giksoslami tor-mor qildi. Avaris shahri, janubiy Falastindagi giksoslar tayanchi Shamxen qal’asi ishg‘ol qilindl. Giksoslami haydalishi bilan Misr tarixida yangi podsholik (er. aw. 1584-yildan-1075- yilgacha) davri boshlândi. Yaxmos yangidan Mismi birlashtirgan XVIII sulola asoschisi bo‘ldi.