Reja: Hujayra va uning tarkibiy qisimlari. Hujayra tuzilishi va uning nazaryasi

Nukleoplazma

Nukleoplazma yadro zarfidagi jelatin moddadir. Bundan tashqari, karyoplazma deb ataladigan bu yarim suvli material sitoplazmaga o'xshaydi va asosan erigan tuzlar, fermentlar va ichki organik molekulalardan tashkil topgan suvdan iborat.
Nukleus va xromosomalar nukleoplazma bilan o'rab olingan bo'lib, u yadro tarkibini yostiqqa va himoya qilishga xizmat qiladi. Nukleoplazma shaklini saqlab qolishga yordam berib yadroni qo'llab-quvvatlaydi. Bundan tashqari, nükleoplazma, fermentlar va nьkleotidler (DNK va RNK pastki birliklari) kabi materiallar, yadro bo'ylab ko'chirilishi mumkin bo'lgan muhitni ta'minlaydi.
Nukleotoplar va nukleoplazmalar o'rtasida atom yadrosi bilan almashinadi.

Nukleus

Yadro ichida joylashgan RNK va nukleus deb ataladigan oqsillardan tashkil topgan zich, membrana kam tuzilishdir. Nukleol o'z ichiga ribozom sintezi uchun genlar bilan xromosomalarning qismlari bo'lgan nukleolar organizatorlarni o'z ichiga oladi. Nukleol ribosomal RNK bo'linmalarini transkripsiya qilish va montaj qilish orqali ribosomalarni sintez qilishga yordam beradi. Ushbu subunitslar oqsil sintezi vaqtida ribozom hosil qilish uchun birlashadilar.
Xromosomalar (xromo... va yun. soma — tana) — shaklan yadrodan farq qiluvchi, ba'zi bir boyoqlar yordamida boyaladigan yadroning eng muhim tarkibiy qismidir. Hujayrasidagi genlarni oʻzida saqlovchi, hujayra va yaxlit organizm uchun xos xususiyatlarni belgilovchi organoidlar. Oʻzoʻzidan koʻpayish xususiyatiga ega. Organizmlar X.i tuzilishi va funksiyasiga koʻra bir-biridan farq qiladi. "X." terminini nemis anatomi va gistologi V.Valdeyer taklif etgan (1888). X. asosini oqsillar va nukleoproteidlar bilan bogʻlangan 2 zanjirli DNK molekulasi tashkil etadi. X.dagi irsiy axborot DNK molekulasining tuzilishi va uning genetik kodi orqali taʼminlanadi. X.dagi DNKning taxlanishi va RNK sintezini boshkarishda oqsillar ishtirok etadi. X. tuzilishi va funksiyasining oʻzgarishi X. subbirliklari — xromonemalarning spirallanishi bilan bogʻliq. Spirallangan X. hujayra boʻlinishi metafazasida yorug'lik mikroskopda yaxshi koʻrinadi. Har bir xromosoma sentromeralari orqali oʻzaro tutashgan 2 ta xromatiddan iborat. Xromatidlar reduplikatsiya natijasida hosil boʻladi. Somatik hujayrlarda X. diploid (2 tadan), ularning biri ona, 2si ota organizmga tegishli. Jinsiy koʻpayish (meyoz)da gomologik X.dan biri jinsiy hujayralarga oʻtadi. Har xil turga mansub organizmlar birbiridan X. soni va ularning tuzilishi bilan farq qiladi. Hujayradagi barcha X. kariotip (X. toʻplami)ni hosil qiladi. Kariotipda jinsiy X. va autosomalar boʻladi. Ayrim turlarda aynan shu tur uchun xos genlarga ega boʻlmagan qoʻshimcha X. ham uchraydi. Bakteriyalar va viruslar genetik apparata bir chiziqli yoki halqasimon, sitoplazmadan yadro qobigʻi orqali ajralmaganligi va taxlanmaganligi tufayli ularni shartli ravishda X. deyish mumkin. oi