Режа Х1Х асрнинг 2-ярмида Туркистонда мактаблар тизими. Чор Россиясининг таълим сиёсати

Абдулла Авлоний (1878-1934) «Таржимаи ҳоли»да ёзади: «1900 йилда уйланиб, оила бошлиғи бўлиб қолдим. Шу йилда отам ўлиб, ўгай онам билан бир укам мени қарамоғимда менга боқим бўлиб қолди. Бу вақтда бутун оилани боқмоқ учун қиш кунларида ҳам ишламоққа тўғри келганлигидан қувваи муҳофазам ўрта даражада бўлғон ҳолда мадрасани ташлаб чиқиб кетувға тўғри келди. Шу чоқларда ўзим меҳнат ичида яшағонлиғимдан бойларга ва муллаларга қарши шерлар ёза бошладим. Мадрасадан чиқиб кетсам ҳам маориф ишларидан чиқиб кетмадим. Турли газеталар ўқишга тутндим. Шул замонларда Русиянинг турли шаҳарларида чиққан матбуот – газета ва журналлар билан танишиб, ўқиб, малумотмни орттра бордим. «Таржимон» газетасини ўқиб, замондан хабардор бўлдим. Шул замонда эрли халқлар орасида эскилик — янгилик («жадидқадим») жанжали бошланди. Газет ўқувчилари муллаларни «жадидчи» номи билан атар эдилар. Мен ҳам шул жадидчилар қаторига кирдим. 1904 йилдан жадидчилар тўдасида ишлай бошладим. «Жадид мактаби» очиб, ўқитувчилик ҳам қилдим... Мулла ва бойларға қарашли эски турмуш билан қатий суратда кураша бошладук. Ўз орамиздан муллаларга қарши уюшмамиз ҳам вужудга чиқди...». А.Авлоний нашр этган рўзномалар илғор фикрлар тарғиботчиси бўлгани учун ҳам унинг фаолият чоризм ҳукумат томонидан тез-тез тақиқланар эди. Шундан сўнг у илғор ғояларни марифат ўчоғи – мактаб орқали халққа тарқатшга қарор қилади ва 1903 йилда Тошкентнинг Миробод маҳалласида янги усулда мактаб очади. А. Авлоний ўзи очган мактабда камбағалларнинг фарзандларини, этим-есирларни ўқитди.

1 https://en.wikipedia.org/wiki/Jadid