Режа: Геодезия фани ва унинг вазифалари

2.Геодезиянинг халқ хўжалигидаги ва давлат мудофаасисидаги ўрни
Ерни шакли ва катталиги ҳақидаги маълумотлар инсоният учун зарурдир. Бу маълумот ЕСЙини ўчириш, телевидение, геология, радио, география, геофизика учун зарурдир.
Ер юзасини ўрганиш, ўзлаштириш, хамда ер юзасини инженер иншоотларини барпо қилиш билан шуғулланадиган барча мутахассислар учун топографик карта кўз бўлиб хизмат қилади. Бунинг учун ундан фойдаланишни яхши билиш керак.
Геодезик ишлар саноат қурилиши, йўл қурилишида ҳам муҳим аҳамиятга эга янги шахар ва қишлоқларни бунёд этиш, ахоли яшайдиган пунктларини планлаштириш каби мухим ишларни геодезик ишларсиз ва топографик карталарсиз амалга ошириб бўлмайди.
Ҳар қандай бино, уй ва йўл қурилишининг самарадорлиги, қурилиш нархи, улардан фойдаланиш иқтисодий кўрсаткичларига асосан геодезик ишларнинг қанчалик аниқ бажарилганлигига ва геодезик маълумотлардан қанчалик тўғри фойдаланилганлигига боғлиқ.
Янги шахар ва қишлоқларни барпо этиш, аҳоли яшайдиган пунктларни планлаштириш, уларни ободонлаштириш ва қайта қуриш лойихаларини тузиш каби мухим масалаларни геодезик ишларсиз амалга ошириб бўлмаслиги турган гап.
Геодезик ўлчаш ишлари, топографик карталар ва аэрофотосъемка материаллари мамлакатимиз мудофаа қобилиятини ошириш воситаларидан биридир.
Топографик карта ва аэросуратлардан тактик, стратегик масалаларни ҳал қилишда, ҳамда бошқа ҳарбий ишларда кенг фойдаланилади.
Умуман, геодезия мамлакатимиз хўжалигини барча тармоқларини ривожлантиришда ва мудофаа қобилиятини оширишда жуда катта ахамиятга эга.

3. Геодезия фанининг тарихий ривожланиш ҳақида қисқа маълумот
Геодезия грекча сўз бўлиб, гео (гео) –Ер, дезия (дазио) бўлиш, яъни ерни бўлиш дегани. Бу сўз геодезияни келиб чиқишини кўрсатади, лекин унинг ҳозирги вақтдаги мазмун ва моҳиятини ифодаламайди. Ерни кичик бўлакларга бўлиш мақсадида бажарилган ўлчаш ишлари одамларга қадим замонлардан маълум. Қадимги Мисрда, Нил дарёси водийсида деҳқончилик жуда ривожланган, лекин сув тошқини сабабли ер участкаларининг чегараларини ўзгариб турганлигидан мисрликлар чегараларни қайтадан белгилаш, унумдор ерларни қисмларга бўлиш бўйича ер ўлчаш ишлари билан тез-тез шуғулланганлар. Тигр ва Ефрат дарёларини водийларида суғориш ишларини амалга ошириш мақсадида катта ишлар амалга оширилган, бундай ишларни геодезик ишларсиз тасаввур қилиб бўлмайди.
Қадимий улкан иншоотларни қурилиши ҳам геодезик ўлчашларсиз амалга ошириб бўлмаслиги аниқ. Ҳарбий масалаларни ечишда ҳам қадимдан геодезик ўлчашлардан фойдаланилган. Эрамизгача бўлган учунчи асрлардан бошлаб геодезия олдида Ер ўлчамлари (катталиклари) ва шаклини аниқлаш бўйича илмий масалалар қўйилди.
Қадимги грек олими Пифагор (эрамиздан олдинги 580-500 йиллар) Ер шарсимонлигини тахмин қилган. Философ Аристотель (эрамиздан олдинги 384-322 йиллар) Ер шарсимон ва ўлчамлари катта эмас деган фикрни билдирган. Ер шарининг катталигини александриялик (Миср) олим Эрастосфен (эрамиздан олдинги 276-195 йиллар) аниқлаган.

Улуғ ўзбек олими Абу Райхон Беруний (973-1057 йиллар) Ер шари катталигини аниқлашда IХ асрнинг охирларида яшаган Абу Тойиб Синд Али усули билан баландлиги маълум бўлган тоғ тепасидан туриб қуёшнинг уфқда ботиш (горизонт пасайиш) бурчагини ўлчаш йўли билан Ер шари радиусини ҳисоблади. Беруний томонидан 32^о шимолий кенгликдаги Нанданада текислигида қад кўтариб турган тоғ тепасидан горизонт пасайиш бурчаги ўлчанган, ҳ тоғ баландлиги ҳам аниқланган, у холда 1.1 –шаклидан Ер шари радиуси

га тенг бўлади. Беруний ўлчовларига кўра 32^о шимолий кенгликда Ер шари радиуси Р=6321,5 км, 1^о меридиан ёйининг узунлиги С=110,275 км га тенг. Ҳозирги ҳисобларга кўра 32^о шимолий кенгликда Р=6356,18км, С=110,88 км дир.
Голландиялик олим В. Снеллиус (1580-1626 йиллар) узоқ масофаларни ўлчашда триангуляция усулини қўллади. 1669-1670 йилларда француз олими Эн Пикар (1620-1682 йиллар) Париж ва Амъен шаҳарлари орасида триангуляция ўтказиб, Ер шари радиуси 6371, 62 км эканлигини аниқлади.
1680 йилда И. Ньютон (1643-1727 йиллар) ўзининг бутун дунё тортишиш қонунига асосланиб, Ер шакли шар эмас, сфериод (эллипсоид) шаклида эканлигини назарий жиҳатдан исботлади, амалиётда геодезик ўлчашлар ёрдамида кўп олимлар Ер ўлчамлари ва шаклини аниқлашда Ньютон фикрини тўғрилигини таъкидлайдилар.
ХIХ аср бошларида турли мамлакатларда астрономия, геодезия сохасида олиб борилган ишлар ерни шакли эллипсоиддан бир оз фарқ қилишини кўрсатди. Масалан улуғ олим Лаплас Франция ва бошқа давлатларда олиб борилган градус ўлчашлар натижасини анализ қилиб, меридиан 1° сининг узунлиги экватордан қутбларга томон бир хилда камаймаслигини аниқлади. Шунга асосланиб ер ўзига хос ноаниқ шаклга эга экан, деган хулосага келинди. 1873 йилда немис физиги И. В. Листинг ернинг бундай шаклини геоид деб аталишини таклиф этди.
Ернинг катталигини аниқлашда Россияда бажарилган градус ўлчашнинг ахамияти жуда катта.
Масалан 1816 йилдан бошлаб геодезист К. И. Теннер рахбарлигида Россиянинг ғарбий чегарасидаги губернияларда астроном В. Я. Струве рахбарлигида Болтиқ бўйи губернияларида градус ўлчаш ишлари олиб борилиб, бу ишлар 1850 йилгача давом этган ва Дунай дарёсининг қуйилиш жойидан то Скандинавия ярим оролининг шимолий қирғоғигача бўлган 25°20ў меридиан ёйининг узунлиги хисоблаб чиқарилган.
Геодезия фанини назарий жиҳатдан ривожлантиришда рус олимлари П. Л. Чебўшев, А. П. Болотов, Н. Я. Цингер, А. А. Тилло ва бошқалар салмоқли ҳисса қўшдилар. Россияда Октябрь Социалистик Революциясига қадар олиб борилган геодезик ишлар натижасида Россияни 10% гина топографик жихатдан ўрганилган эди. Совет ҳокимияти дастлабки йилларидаёқ мамлакатимиз территориясини геодезик ва топографик жихатдан ўрганишга катта ахамият берилди. 1928 йилда машхур совет геодезисти Ф. Н. Красовский давлат территориясида геодезик таянч шахобчаларини барпо этиш ва топографик план олиш ишларини программасини тузиб чиқди. 1933 йилда давлат территориясини гравиметрик планини олиш ишлари олиб борилди. 1945 йилда мамлакатимиз территориясини 1:1.000.000 масштабли карталари тузилди. Аэрофототопографик план олиш ишларига Дробишев, Коншин, Лобанов ва бошқа олимлар турли инженерлик иншоотларни барпо этишда геодезик ишларини бажариш методларини яратишга олимлар Н. Г. Видуев, Г. Ф. Глотов, Н. Н. Лебедев ва бошқалар катта ҳисса қўшдилар.
Совет ҳокимияти даврида янгидан-янги, мукаммал оптик ва автоматик асбоблар, аэрофотосъемка аппаратлари, фотограмметрик асбоблар, ҳамда светодальномер, радиодальномер, лазеродальномерлар яратилди ва ўзлаштирилди.
Картография сохасида ҳам катта ютуқларга эришилди ва йирик картографик асарлар яратилди.
Геодезия фани халқ манфаатини кўзлаб, халқ хўжалигини ривожлантириш ва мамлакатимиз мудофаа қобилиятини ошириш учун хизмат қилмоқда.