Reja: Genetik kod haqida umumiy ma`lumot


Jadvalda har biri uchun 64 ta kodon va bitta aminokislota ko'rsatilgan. mRNK ketma-ketligi: 5 '→ 3'



Download 38,59 Kb.
bet2/4
Sana14.07.2022
Hajmi38,59 Kb.
#797967
1   2   3   4
Bog'liq
GENETIK KOD UNIVERSALDIR.

Jadvalda har biri uchun 64 ta kodon va bitta aminokislota ko'rsatilgan.
mRNK ketma-ketligi: 5 '→ 3'.





Ikkinchi kalit

U

C

A

G

Birinchi
kalit


U

UUU (Phe / F) Fenilalanin
UUC (Phe / F) Fenilalanin

UCU (Ser / S) Serin
UCC (Ser / S) Serin

UAU (Tyr / Y) Tirozin
UAC (Tyr / Y) Tirozin

UGU (Cys / C) sistein
UGC (Cys / C) sistein

UUA (Leu / L) Lösin

UCA (Ser / S) Serin

UAA bamya ( dur )

UGA Opal ( Dur )

UUG (Leu / L) Lösin

UCG (Ser / S) Serin

UAG Amber ( Dur )

UGG (Trp / Vt) Triptofan

C

CUU (Leu / L) Lösin
CUC (Leu / L) Lösin

CCU (Pro / P) Prolin
CCC (Pro / P) Prolin

CAU (Uning / H) Histidin
CAC (His / H) Histidin

CGU (Arg / R) arginin
CGC (Arg / R) arginin

CUA (Leu / L) Lösin
CUG (Leu / L) Lösin

CCA (Pro / P) Prolin
CCG (Pro / P) Prolin

CAA (Gln / Q) Glutamin
CAG (Gln/Q) Glutamin

CGA (Arg / R) arginin
CGG (Arg / R) arginin

A

AUU (Ile / I) Izolyatsiya
AUC (Ile / I) ajrating

ACU (Thr / T) Treonin
ACC (Thr / T) Treonin

AAU (Asn / N) Asparagin
AAC (Asn / N) Asparagin

AGU (Ser / S) Serin
AGC (Ser / S) Serin

AUA (Ile / I) izolyatsiyasi

ACA (Thr / T) Treonin

AAA (Lys / KLizin

AGA (Arg / R) arginin

AUG (Met / M) metionin

ACG (Thr / T) Treonin

AAG (Lys / K) Lizin

AGG (Arg / R) arginin

G

GUU (Val / VValin
GUC (Val / V) Valin

GCU (Ala / A) Alanin
GCC (Ala / A) Alanin

GAU (Asp / D) Aspartik kislota
GAC (Asp / D) Aspartik kislota

GGU (Gly / G) Glitsin
GGC (Gly/G) Glitsin

GUA (Val / V) Valin
GUG (Val / V) Valin

GCA (Ala / A) Alanin
GCG (Ala / A) Alanin

GAA (Glu / E) Glutamik kislota
GAG (Glu / E) Glutamik kislota

GGA (Gly/G) Glitsin
GGG (Gly / G) Glitsin




Teskari jadval

Ala / A

GCU, GCC, GCA, GCG

Leu / L

UUA, UUG, CUU, CUC, CUA, CUG

Arg / R

CGU, CGC, CGA, CGG, AGA, AGG

Lys / K

AAA, AAG

Asn / N

AAU, AAC

uchrashdi / M

AVG

Asp / D

GAU, GAC

Phe / F

UUU, UUC

Cys / C

UGU, UGC

Pro / P

CCU, CCC, CCA, CCG

Gln / Q

CAA, CAG

Ser / S

UCU, UCC, UCA, UCG, AGU, AGC

Glu / E

GAA, GAG

Thr / T

ACU, ACC, ACA, ACG

Gly / G

GGU, GGC, GGA, GGG

Trp / Vt

UGG

Uning / H

CAU, CAC

Tyr / Y

UAU, UAC

Ile / I

AUU, AUC, AUA

Val / V

GUU, GUC, GUA, GUG

START

AVG

STOP

UAG, UGA, UAA

kodon nuklein kislotalarni tashkil etuvchi to'rttasiga asoslangan uchta nukleotidning mumkin bo'lgan 64 ta kombinatsiyasining har biri. Ya'ni to'rtta nukleotid birikmalaridan uchta "harf" bloklari yoki uchlik quriladi.


Bular DNK tarkibidagi azotli adenin, guanin, timin va sitozinli deoksiribonukleotidlar. RNKda ular adenin, guanin, uratsil va sitozinning azotli asoslari bo'lgan ribonukleotidlardir.
Kodon tushunchasi faqat oqsillarni kodlovchi genlarga taalluqlidir. DNK bilan kodlangan xabar sizning messenjeringizdagi ma'lumotlar qayta ishlangandan so'ng uch harfli bloklarda o'qiladi. Kodon, qisqasi, tarjima qilingan genlar uchun asosiy kodlash birligi.
Agar uchta harfli so'zlarning har bir pozitsiyasi uchun bizda to'rtta imkoniyat mavjud bo'lsa, mahsulot 4 X 4 X 4 bizga 64 ta mumkin bo'lgan kombinatsiyalarni beradi. Ushbu kodonlarning har biri ma'lum bir aminokislotaga to'g'ri keladi - faqat o'qish tugaydigan kodon vazifasini bajaradigan uchtadan tashqari.
Nuklein kislotadagi azotli asoslar bilan kodlangan xabarni peptiddagi aminokislotalarga aylantirish translyatsiya deb ataladi. Xabarni DNKdan tarjima saytiga ko'chiradigan molekula messenjer RNK deb ataladi.
Xabarchi RNKning uchligi - bu kodon bo'lib, uning tarjimasi ribosomalarda sodir bo'ladi. Tilni nukleotidlardan aminokislotalarga, ribosomalar tarkibiga o'zgartiradigan kichik adapter molekulalari - bu RNKlarning o'tkazuvchanligi.
Oqsillarni kodlovchi xabar uchlikning ko'paytmasi bo'lgan nukleotidlarning chiziqli massividan iborat. Xabarni biz xabarchi (mRNA) deb ataydigan RNK olib boradi.
Uyali organizmlarda barcha mRNKlar o'zlarining DNKlarida kodlangan genning transkripsiyasi bilan paydo bo'ladi. Ya'ni, oqsillarni kodlaydigan genlar DNK tilida DNKga yozilgan.
Biroq, bu uchta qoidaga DNKda qat'iy rioya qilinganligini anglatmaydi. Xabar DNKdan ko'chirilgan bo'lib, endi RNK tilida yozilgan.
MRNA gen xabarlari bilan molekuladan iborat bo'lib, ularning ikkala tomonida ham kodlamaydigan mintaqalar joylashgan. Transkripsiyadan keyingi ba'zi bir o'zgartirishlar, masalan, qo'shimchalar, uchta qoidaga mos keladigan xabarni yaratishga imkon beradi. Agar DNKda uch kishidan iborat bu qoida bajarilmagan bo'lsa, splicing uni tiklaydi.
MRNA ribosomalar joylashgan joyga ko'chiriladi va bu erda xabarchi xabarning oqsil tiliga tarjimasini boshqaradi.
Oddiy holatda, oqsilda (yoki peptidda) bir qator aminokislotalar, ularning uchtasi bo'lmagan holda, xabarning harflarining uchdan biriga teng bo'ladi. Ya'ni, tugatilishdan birini olib tashlagan xabarchi kodlari soniga teng.
Oqsillarni kodlovchi gendan genetik xabar odatda metionin aminokislota (kod AUG, RNKda) deb tarjima qilingan kodon bilan boshlanadi.
Kodonlarning xarakterli soni keyinchalik ma'lum bir chiziqli uzunlik va ketma-ketlikda davom etadi va to'xtash kodonida tugaydi. Stop-kod opal (UGA), amber (UAG) yoki oxra (UAA) kodonlaridan biri bo'lishi mumkin.
Ularning aminokislota tilida ekvivalenti yo'q va shuning uchun tegishli RNK o'tkazilmaydi. Ammo ba'zi organizmlarda UGA kodoni o'zgartirilgan selenotsistein aminokislota tarkibiga kirishga imkon beradi. Boshqalarida UAG kodoni aminokislota pirolizinni qo'shilishiga imkon beradi.
Ribozomalar bilan Messenger RNK komplekslari va tarjimaning boshlanishi dastlabki metioninni qo'shilishiga imkon beradi. Agar jarayon muvaffaqiyatli bo'lsa, oqsil uzayadi (uzayadi), chunki har bir tRNK xabarchi tomonidan boshqariladigan tegishli aminokislotani beradi.
Stop-kodonga etib borgach, aminokislotalar qo'shilishi to'xtatiladi, tarjima tugaydi va sintezlangan peptid ajralib chiqadi.
Garchi bu ancha murakkab jarayonni soddalashtirish bo'lsa-da, kodon-antikodonning o'zaro ta'siri tarjima gipotezasini bir-birini to'ldirish bilan qo'llab-quvvatlaydi.
Bunga ko'ra, xabarchi tarkibidagi har bir kodon uchun ma'lum bir tRNK bilan o'zaro aloqani antikodon asoslari bilan to'ldirish belgilaydi. Antikodon - bu odatdagi tRNKning aylana asosida mavjud bo'lgan uchta nukleotid (uchlik) ketma-ketligi. Har bir o'ziga xos tRNKga ma'lum bir aminokislota yuklanishi mumkin, u har doim bir xil bo'ladi.
Shu tarzda, antikodon aniqlanganda, xabarchi ribosomaga ushbu fragmentda bir-birini to'ldiruvchi tRNKni olib boradigan aminokislotani qabul qilishi kerakligini aytmoqda.
Shunday qilib, tRNK ribosoma tomonidan o'tkazilgan tarjimani tekshirishga imkon beruvchi adapter vazifasini bajaradi. Ushbu adapter, uch harfli kodon o'qish bosqichlarida, oxir-oqibat tarjima qilingan xabarni tashkil etadigan aminokislotalarning chiziqli qo'shilishiga imkon beradi.
Kodon: aminokislotalarning yozishmalari biologiyada genetik kod sifatida tanilgan. Ushbu kod uchta tarjimani to'xtatish kodonlarini ham o'z ichiga oladi.
20 ta ajralmas aminokislotalar mavjud; ammo konvertatsiya qilish uchun 64 ta kodon mavjud. Agar uchta to'xtash kodonini olib tashlasak, bizda aminokislotalarni kodlash uchun hali 61 ta qolgan.
Metionin faqat boshlang'ich kodoni bo'lgan AUG-kodon bilan, shuningdek xabarning boshqa biron bir qismida (gen) ushbu aminokislota tomonidan kodlanadi.
Bu bizni qolgan 60 ta kodon tomonidan kodlangan 19 ta aminokislotaga olib keladi. Ko'pgina aminokislotalar bitta kodon bilan kodlanadi. Shu bilan birga, bir nechta kodon tomonidan kodlangan boshqa aminokislotalar mavjud. Kodon va aminokislota o'rtasidagi munosabatlarning etishmasligi biz genetik kodning degeneratsiyasi deb ataymiz.
Va nihoyat, genetik kod qisman universaldir. Eukaryotlarda boshqa organellalar mavjud (evolyutsion tarzda bakteriyalardan kelib chiqadi), bu erda sitoplazmada tekshirilganidan boshqa tarjima tekshiriladi.
O'z genomiga ega bo'lgan ushbu organoidlar (va tarjimasi) xloroplastlar va mitoxondriyalardir. Xloroplastlar, mitoxondriyalar, eukaryotik yadrolar va bakterial nukleoidlarning genetik kodlari bir xil emas.
Biroq, har bir guruh ichida u universaldir. Masalan, hayvon hujayrasida klonlangan va tarjima qilingan o'simlik geni, agar u kelib chiqadigan o'simlikda tarjima qilingan bo'lsa, xuddi shu chiziqli aminokislotalar ketma-ketligiga ega bo'lgan peptidni keltirib chiqaradi.
DNKdan mRNKga oqsilgacha bo'lgan hujayralardagi genetik ma'lumotlarning oqimi Markaziy Dogma tomonidan tasvirlangan (2 -rasm), unda genlar mRNKlar ketma -ketligini, ular esa oqsillar ketma -ketligini bildirishini bildiradi. Bir molekulaning boshqasiga dekodlanishi maxsus oqsillar va RNKlar tomonidan amalga oshiriladi. DNKda saqlanadigan ma'lumotlar hujayra funktsiyasi uchun juda muhim bo'lganligi sababli, hujayra DNKning o'zini buzilmagan va himoyalangan holda oqsil sintezi uchun ushbu ma'lumotlarning mRNK nusxalarini yaratishi intuitiv ma'noga ega. DNKni RNKga nusxalash nisbatan sodda, DNK zanjirida o'qilgan har bir nukleotid uchun mRNK zanjiriga bitta nukleotid qo'shiladi. Proteinga tarjima biroz murakkabroq, chunki polipeptidlar ketma-ketligida uchta mRNK nukleotidlari bitta aminokislotaga to'g'ri keladi. Biroq, oqsilga tarjima hali ham sistematik va chiziqli bo'lib, 1 dan 3 gacha bo'lgan nukleotidlar 1 aminokislotaga, 4 dan 6 gacha bo'lgan nukleotidlar 2 aminokislotaga mos keladi va hokazo.
MRNKdagi "harflar" va oqsil "alifbolari" ning har xil sonini hisobga olgan holda, olimlar nukleotidlarning kombinatsiyasi bitta aminokislotalarga to'g'ri keladi degan nazariyani ilgari surdilar. Nukleotid dubletlari har bir aminokislotalarni aniqlash uchun etarli bo'lmaydi, chunki atigi 16 ta ikkita nukleotid birikmasi mavjud (4).2). Aksincha, 64 ta mumkin bo'lgan nukleotid tripletlari mavjud (43), bu aminokislotalar sonidan ancha ko'p. Olimlar aminokislotalarning nukleotid tripletlari tomonidan kodlanganligini va genetik kodning degenerativ ekanligini nazariya qildilar. Boshqacha aytganda, berilgan aminokislotani bir nechta nukleotid uchlik bilan kodlash mumkin. Bu keyinchalik eksperimental tarzda tasdiqlandi; Frensis Krik va Sidney Brenner virus geniga bir, ikki yoki uch nukleotid kiritish uchun mutagen proflavin kimyoviy vositasidan foydalanganlar. Bir yoki ikkita nukleotid kiritilganda, oqsil sintezi butunlay bekor qilindi. Uch nukleotid kiritilganda, oqsil sintez qilingan va funktsional bo'lgan. Bu shuni ko'rsatdiki, har bir aminokislotani uchta nukleotid aniqlaydi. Ushbu nukleotid tripletlari kodonlar deb ataladi. Bir yoki ikkita nukleotidning kiritilishi uchlik o'qish doirasini butunlay o'zgartirib yubordi va shu bilan har bir keyingi aminokislotaning xabarini o'zgartirdi (3 -rasm). Uch nukleotidning kiritilishi tarjima paytida qo'shimcha aminokislota kiritilishiga olib kelgan bo'lsa-da, qolgan oqsilning yaxlitligi saqlanib qoldi.
Olimlar in vitro sintetik mRNKlarni tarjima qilish va ular ko'rsatgan oqsillarni ketma-ketlashtirish orqali genetik kodni mashaqqat bilan hal qilishdi (3-rasm).
Polipeptid zanjiriga o'ziga xos aminokislotani qo'shishni buyurishdan tashqari, 64 kodonning uchtasi oqsil sintezini to'xtatadi va polipeptidni tarjima mashinasidan chiqaradi. Bu uchliklarga bema'nilik kodonlari yoki to'xtash kodonlari deyiladi. Boshqa kodon AUG ham maxsus funktsiyaga ega. Aminokislota metioninni belgilashdan tashqari, u tarjimani boshlash uchun boshlang'ich kodon sifatida ham xizmat qiladi. Tarjima uchun o'qish doirasi mRNKning 5 'uchiga yaqin AUG boshlanish kodoni bilan o'rnatiladi.
Genetik kod universaldir. Bir nechta istisnolardan tashqari, deyarli barcha turlar oqsil sintezi uchun bir xil genetik koddan foydalanadilar. Kodonlarning saqlanishi otlardagi globin oqsilini kodlaydigan tozalangan mRNK lola hujayrasiga o'tkazilishi va lola ot globinini sintez qilishini anglatadi. Faqat bitta genetik kod mavjudligi Yerdagi barcha hayot umumiy kelib chiqishiga kuchli dalildir, ayniqsa 10 ga yaqin borligini hisobga olsak.84 mumkin bo'lgan 20 ta aminokislotalar va 64 ta uchlik kodonlarning kombinatsiyasi.

Degeneratsiya tasodifiy mutatsiyalarning salbiy ta'sirini kamaytirishning uyali mexanizmi deb ishoniladi. Bir xil aminokislotalarni ko'rsatadigan kodonlar odatda faqat bitta nukleotid bilan farqlanadi. Bundan tashqari, kimyoviy jihatdan o'xshash yon zanjirli aminokislotalar o'xshash kodonlar bilan kodlanadi. Genetik kodning bu nuansi bitta nukleotid o'rnini bosuvchi mutatsion yoki bir xil aminokislotalarni ko'rsatishi mumkin, ammo hech qanday ta'sir ko'rsatmaydi yoki shunga o'xshash aminokislotalarni ko'rsatishi mumkin, bu esa oqsilning to'liq ishlamay qolishiga yo'l qo'ymaydi.

Download 38,59 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish