Режа: Фалсафанинг билимлар тизимида тутган урни. Фалсафанинг предмети

Сўфизмда Аллоҳни билиш

Ваҳий

Илҳом


4. Бир юз эллик йилдан ортиқ мўғил мустамлакачилиги XIV асрнинг 70 йилларига келиб соҳибқирон Амир Темур бошчилигидаги мустақиллик учун олиб борилган курашлар туфайли барҳам топди. Қадимий Турон ва Туркистонда Амир Темур бошчилигидаги давлат-қудратли ва буюк империя вужудга келди. Амир Темур фақат Мовороуннаҳрнинггина ҳукумдори бўлиб қолмасдан, у Олтин Ўрда, Эрон, Ҳиндистон, Кавказ орти, Кичик Осиё, Қора денгиз соҳиллари, Сурия ва Мисргача - жами 27 мамлакатни истило қилиб, жуда катта ва кенг ҳудудни ўз ичига олган буюк империяни ташкил қилди. Амир Темур туфайли Марказий Осиё халқларининг миллий мустақилликка эришуви нафақат Мовароуннаҳрнинг ўзида балки шу минтақадаги бошқа мамлакатларнинг ҳам ижтимоий-сиёсий, иқтисодий ва маданий ҳаётида туб ўзгаришларга олиб келди. Амир Темур нафақат Мовароуннаҳр халқларини мўғил мустамлакачилигидан холос қилди, балки у шу билан бирга, ўзи истило қилган мамлакатларда феодал парокандалигига ҳам барҳам бериб, бутун малакатда нисбатан тинчилик ва осойишталикни тартиб-интизомни қарор топдирди. Бу нарса ўз навбатида, мамлакатнинг сиёсий, иқтисодий ва маданий ҳаётининг кенг ривож топишига олиб келди. Амир Темур давлати тасарруфига кирган шаҳарларда қайта тиклаш, таъмирлаш ишлари, янги бинолар барпо этиш авж олдирилди, уларда ҳунармандчилик, шаҳарлар атрофида боғ-роғлар қишлоқ жойларида эса ирригация ишлари кенг йўлга қўйилиб, экин майдонлари кенгайтирилди, деҳқончилик ишлари яхшилана борди. Ташландиқ, хорабозор ерлар обод қилина бошланди. Айниқса, шаҳарлар қуриш гуркираб ривожлана бошлади, уларда эса илм-фан, маданият ва санъат гуллай бошлади. Бу жиҳатдан Амир Темур империясининг пойтахти бўлмиш Самарқанд ғоят обод ва кўркам шаҳарга, яъни шоир мадҳ қилгандай, «ер юзининг сайқали»га айланди. Амир Темур ҳокимият тепасига келгач, у фақат давлат аппаратини мустаҳкамлашга, мамлакатдаги майда ва йирик, лекин тарқоқ феодалларни бирлаштиришга ҳаракат қилибгина қолмасдан шу билан бирга мамлакатнинг сиёсий қудратини ошириш учун иқтисодий қудратини ҳам оширишга, кенг халқ оммасининг маънавиятини ҳам юксалтиришга катта эътибор берди. У ўзи ишғол қилган хорижий мамлакатларда қўлга киритаётган моддий ва маънавий интеллектуал бойликларни ўз халқи моддий ва маънавий-интеллектул бойликларига қўшган ҳолда уларни элу юрт ободончилиги, шаҳар ва қишлоқларнинг гуллаб-яшнашига, халқ фаровонлигига сарф қилди. Амир Темур даврида қишлоқ хўжалиги яхши ривожланди. Мамлакатда қурилиш иншоотлари барпо қилиниб, суғориш шохобчалари кенгайди, чўллар (Муғон чўли) ўзлаштирилди, каналлар ўтказилди, кўприклар, йўллар, карвонсаройлар қурилди. Буюк Ипак йўли тикланди. Айниқса, Амир Темур мамлакатнинг ички ва ташқи савдосига катта аҳамият берди. Шарқда Ҳиндистон, Хитой, Шимолда Россия, Ғарбда Испания, Франция, Англия, Жанубий Ғарб, Ўртаер денгизи қирғоқлари халқлари, араб мамлакатлари билан қизғин савдо-сотиқ алоқалари ўрнатилди. Буларнинг бари Амир Темур
давлатининг иқтисодий қудратини мустаҳкамлашга сиёсий ва маънавий мавқеининг ошишига хизмат қилди.
Амир Темур ва темурийлар даври маданиятининг риволаниши ва янги босқичга кўтарилишидаги асосий омил-мовороуннаҳр халқларининг IX-XII асрларда эришган маданий ютуқлари (маданий мерос) бўлса ҳам, шу билан бирга, шу даврдаги қўшни мамлакатлар билан ўзаро маданий алоқалар ҳам муҳим рол ўйнайди. Лекин Марказий Осиё халқларининг XIV-XV асрларда маданият ва илм-фан тараққиётида, хусусан, фалсафий қарашларининг ривожланишида IX-XII асрлардаги ўзимизнинг аждодларимиз томонидан юзага келтирилган маданий-маърифий меросни ўрганиш ва эгаллаш алоҳида ўрин тутади. Бу давр буюк мутаффакирлари: Навоий, Жомий, Биноий, Қозизода Румий, Али Қушчи, Жалолиддин Давоний, Саъдиддин Тафтазоний, Мир Саид Шариф Журжонийлар хусусан Амир Темур ва темурийзодалар дунёқарашларининг шаклланиши ва такомил топишида қадимги юнон мутафаккирларидан тортиб, Ўрта асрлардаги Шарқ Марказий Осиёлик буюк олимларнинг илмий мероси, ислом дини таълимоти муҳим ғоявий манбаъ бўлиб хизмат қилади. Шу манбаълар асосида XIV-XV асрларда Амир Темур ва темурийлар даври маданияти, илм-фани, санъат ва адабиёти, ижтимоий фалсафий қарашлари вужудга келади ва ривожланади. Амир Темур ва темурийлар даврида заргарлик санъати, меъморчилик санъати, мусаввирлик, ҳаттотлик ва муқовасозлик санъатлари юксак тараққий этади, олтин, кумуш ва бронза эритадиган моҳир усталар, буюк меъморлар, дунёга машҳур наққош ва рассомлар, минатюра санъати вакиллари етишиб чиқади. Амир Темур ва темурийлар даврида, айниқса фалакиёт, риёзиёт, ҳандаса, география, тиббиёт каби табиий-илмий билимлар; тарих, педагогика, мантиқ, ахлоқшунослик, фалсафа каби ижтимоий-гуманитар билимлар яхши ривожланади. Айниқса, адабиётшунослик, шеърият ва наср тез ва кучли ривожланади. Натижада, машҳур шоирлар ёзувчилар ҳаттотлар етишиб чиқади.
XV асрнинг бошларига келганда Самарқандда фалакиёт ва риёзиёт фанлари кучли тараққий этади. Мирзо Улуғбек асос солган фалакиёт мактаби, фалакиёт расадхонаси ва у қурдирган обсерватория ўша даврда табиий-илмий билимлар тараққиётида муҳим рол ўйнайди.
Ниҳоят, бу даврда фалсафа ва мантиқ илмлари билан шуғулланган йирик олимлар пайдо бўлиб, бу соҳаларга оид махсус рисолалар ҳам яратилади. Бунга мисол қилиб Саъдиддин Тафтазоний ва Мир Саид Журжоний яратган асарларни кўрсатиш мумкин. Мирзо Улуғбек асос солган фалакиёт мактаби вакиллари: Мансур Коший, Қозизода Румий, Али Қушчи, Ғиёсиддин Жамшид ва бошқалар эса табиатшуносликнинг фалсафий масалаларига оид ўзларининг қимматли фикрларини илгари суришади.
Амир Темур ва темурийлар даврида Мовороуннаҳрда тасаввуфнинг янги оқими – нақшбандия вужудга келади ва у яссавий тариқати билан бир қаторда бу давр маънавиятининг ғоявий асоси бўлиб хизмат қилади. Ислом дини эса бу даврда Амир Темур ва темурийлар сиёсатида мамлакатдаги маънавий бирлик, маданий юксалиш, адолатни ўрнатиш, ҳуқуқ ва тартиботни сақлаш ишига қаратилади. Нақшбандия ва яссавия тариқатлари исломга таянган ҳолда кишиларни аҳлоқий покликка, меҳнатга, илм-фанни эгаллашга чорлаб, улар ғояларини тарғиб қилиб, жамиятнинг маънавий-ижтимоий ҳаётида муҳим рол ўйнайди.
Умуман олганда, Амир Темур ва темурийлар даврида фалсафага оид махсус асарлар кам яратилади. Лекин илғор ижтимоий-фалсафий фикрлар бадиий адабиёт асарларида ўзларининг чуқур ифодасини топади. Хусусан, бу даврдаги адиб ва шоирлар Абдураҳмон Жомий, Убайд Законий, Лутфий, Саккокий, Биноий ва айниқса, Алишер Навоиийнинг бадиий асарлари бой фалсафий мазмун касб этишади.
Хулоса қилиб айтганда, Амир Темур ва темурийлар даври Марказий Осиё халқлари ҳаётида юзага келган лекин мўғиллар истилоси натижасида Уйғониш даврининг қайта тикланиши ва унинг янги чўққисига кўтарилиши даври бўлди. Бу давр маданияти ва илм-фани жаҳон маданияти ва илм-фанига улкан ҳисса бўлиб қўшилиб, унинг ютуқлари жаҳон халқлари маданияти ва илм-фанининг кейинги ривожланишига замин бўлиб хизмат қилди.
Амир Темур шахси ва фаолияти ҳақида гапирар эканмиз, дастлаб унинг сиёсий саҳнага қадам қўйган даврдаги тарихий вазият тўғрисида тўхталиш лозим. Амир Темур сиёсат майдонига 24 ёшида кириб келди. Бу даврда бутун Мовороуннаҳрда бошбошдоқлик маҳаллий феодаллар ўртасидаги ўзаро қарама-қаршилик авжга чиққан, бунинг устига мўғил мустамлакачилиги маҳаллий халққа хаддан ташқари кучайган бир ҳолат кечмоқда эди. Бир ярим асрга яқин муддат давомида мўғил мустамлакачилиги жабри-жафосини ҳар томонлама чекиб келган оддий фуқаролардан тортиб, барча сиёсий арбоблар ва дин пешволаригача ниҳоятда оғир давр эди. Жамиятдаги озодлик ва тараққиётга бўлган манфаатларни ўзида мужассам этган Амир Темур ана шундай холоскор ва етакчи сифатида майдонга чиқди. Демак, Амир Темур қадимий Турон ва Туркистон заминида тасодифан пайдо бўлган шахс эмас, унга жамиятда ижтимоий эҳтиёж мавжуд бўлган. Қадимий Турон ва Туркистон замини жуда узоқ даврлардан озиқланиш жиҳатдан ривожланган, маданий мероси бой, маданий, қатламга эга бўлган жой бўлган. Бу даврда ўзбек давлатчилигининг тарихий асослари қарор топганига Амир Темур замонасида икки минг йилдан ошган эди.
Амир Темур шахси ҳақида Президентимиз шундай деган эди: «Халқимизнинг узоқ ўтмиш тарихида инсоний камолоти ва ижтимоий фаолияти билан довруғ қозонган, ном таратган, миллатимиз фахри бўлмиш улуғ зотлар бениҳоя кўп ўтган. Аммо улар қаторида юлдузлараро қуёшдай чарақлаб турган бир буюк зот борки, у Ватанимз кечмиши, бугуни ва эртасида беҳад юксак ўрин тутади. Ул муҳтарам инсон соҳибқирон Амир Темур ҳазратларидир».
Ҳазрат соҳибқирон шахсига тўхталадиган бўлсак, Амир Темур ёшлик чоғидан мард, довюрак, ғурурли, ўткир зеҳн ва ақлу идрок соҳиби бўлиб ўсади. У турли дунёвий ва диний илмларни, харбий санъатини чуқур эгаллайди. 12 ёшда Қуръони Каримни ёд олади, ҳадис илмини чуқур ўрганади. Оқибатда иймон-эътиқодли, ҳалол-пок, инсон бўлиб етишади.
У ёшлигидан ўз олдига она юртини мўғил босқинчиларидан озод қилиш мақсадини қўяди ва бу йўлда кураш олиб бориб босқинчилар зулмидан жафо чеккан эл ва элатларнинг бошини қовуштиради. Натижада 24 ёшда ҳокимиятни қўлга олиб, ўз давлатини тузади. Унинг бу давлати бир юз эллик йиллик мустамлакачиликдан қутилган Туркистон халқларининг мустақил давлати эди. Амир Темур мамлакат қудратини ҳар соҳада юксакликка кўтариб уни бутун дунёга машҳур қилади. У ўзининг бутун ҳаётининг мазмуни бетакрор фаолиятининг асосий маъноси деб Ватан озодлигини унинг мустақиллигини таъминлашни тушунди.
Шавкатли Амир Темур бобомизнинг тарих олдидаги буюк ҳизматлари бизнинг бугунги кун мустақиллигимиз учун аҳамияти нималардан иборат? деган савол қўйилса, уларга қуйидаги жавобларни бериш мумкин:
1) Амир Темур энг аввало мураккаб тарихий шароитда ўз ҳалқининг бошини қовуштириб, мўғил истилочиларига қақшатқич зарба берди. Оқибатда мўғиллар зулмидан қутулиб, мустақилликни қўлга киритиб Туркистон заминида илк бор истиқлол байроғини баланд кўтарди. Пароканда мамлакатлар, эллар ва элатларни бирлаштириб, марказлашган қудратли салтанат тузди. Натижада: «Адолат кучда эмас, куч адолатдадир»: - деган шиор Амир Темур салтанатининг барча ҳудудларида бирдай амал қилиб, бу тамойил бутун мамлакатнинг аҳлоқий - маънавий меъзонига айланди.
2) Амир Темур ўз даврида қудратли ва буюк давлат қурди. У қудратли давлат қурмаса, унинг даврида бетакрор маънавий мерос ҳам, буюк обидалар ҳам бизгача етиб келган тарихий ёдгорликлар ҳам юзага келмас эди. Шу жиҳатдан мустақил Ўзбекистонимиз мустаҳкамлаётган даврда Амир Темур биз учун буюк давлат асосчиси сифатида жуда ҳам қадрлидир. У ўз даврида буюк ўзбек давлатчилигининг пойдеворини қурган, яратиб берган буюк зотдир. Унинг давлатчилик борасидаги фикрлари нафақат ўз даври балки келгуси авлодлар учун ҳам катта аҳамият касб этди. Шуни айтиш керакки Амир Темур ўз давлатини фақат кучга суяниб бошқарган эмас. Агар давлат фақат кучга таянган ҳолда бошқарилса, у узоқ давр яшамайди. Бунинг мисоллари тарихда жуда кўп. Шу сабабли Амир Темур ўз давлатини, аввало, ақл-идрок, заковот ва ҳуқуқий асосларга таянган ҳолда идора этади. Бунга унинг ўзининг: «Давлат ишларининг тўққиз улушини кенгаш, тадбир ва машварат, қолган бир улушини қилич билан амалга оширдим»-деган фикрлари, ёрқин мисолдир.
3) Амир Темур фаолиятидаги биз учун ибратли жиҳатларидан яна бири шундаки, у савдо-иқтисодий муносабатлар орқали халқлар, мамлакатлар ўртасида ягона иқтисодий макон барпо этиш соҳасида буюк ютуқларга эришиш мумкинлигини ўз даврида тўғри тушуниб етган буюк сиймодир. «Шу сабабли у ўз даврида Европа ва Осиёни боғлашга ҳизмат қилган улкан дипломатик ишларни амалга оширади. Амир Темур бунинг учун бир томондан - Франция ва Англия, яна бир томондан - Рим, Испания, Италия, Миср ва бошқа давлатлар билан алоқалар ўрнатиб бу алоқаларни
мустаҳкамлашга ҳаракат қилган. Бунинг учун у Испания қироли Генрих III Франция қироли Карл VI, Англия қироли Генрих IV саройларига ўзининг элчиларини юбориб, айни чоғда испаниялик, франциялик, англиялик, хитойлик ва бошқа хорижий элчиларни ўз салтанатида доим қабул қилиб борган. Бу ҳақда соҳибқироннинг Франция қироли Карл VI га ёзган хатидаги қуйидаги фикрлари диққатга сазовордир: «Сиз ўз савдогарларингизни менинг салтанатимга юборинг. Биз уларни илиқ қарши олиб, иззат-икром кўрсатамиз. Биз ҳам ўз савдогарларимизни сизнинг юртингизга йўллаймиз. Сиз ҳам уларга ҳурмат кўрсатинг, уларга ортиқча тазйиқлар қилинишига йўл қўйманг. Сизга бундан бўлак талабим йўқ. Зеро дунё савдо аҳли ила обод бўлажак». Демак Амир Темур ўз ташқи сиёсатида халқаро иқтисодий-савдо алоқаларини кенг миқёсда йўлга қўйишни, ундан барча халқларни аввалам бор, ўзининг халқини барҳаманд этишни ўта муҳим иш деб ҳисоблайди.

Соҳибқироннинг ўз салтанатида бундан 600 йил аввал бош қотирган ва шу йўлда олиб борган ташқи сиёсати, унинг «дунё савдо аҳли ила обод бўлажак!» деган ғояси бизнинг бугунги кунда ҳам қўшни давлатлар билан барпо этаётган «ягона иқтисодий - савдо майдони» яратиш учун буюк ибрат бўлиб хизмат қилади.

4) Соҳибқирон Амир Темурнинг бунёдкорлик фаолиятлари бугунги кунда биз учун ҳам жуда муҳим аҳамиятга эга. Президентимиз Ислом Каримов айтганларидек: «Бу кўҳна дунёда жаҳонгирлар кўп ўтган, Уларнинг аксарияти фақат бузган. Амир Темурнинг улардан фарқи шундаки, у умр бўйи бунёдкорлик билан машғул бўлган. У муборак зот айтганларки: «қай бир жойдан бир ғишт олсам, ўрнига ўн ғишт қўйдирдим, бир дарахт кестирсам, ўрнига ўнта кўчат эктирдим».
Амир Темур ва темурийлар саъй-ҳаракатлари билан ўз даврида қурилган мадрасалар масжидлар хонақоҳлар, саройлар, бозорлар, кўприклар, йўллар, бекатлар, ҳаммомлар, каналлар, қалъалар ва бошқа қатор иморату иншоотларнинг боғ-роғларнинг сон-саноғи йўқ, Масалан, Амир Темурнинг бевосита раҳнамолигида бунёд этилган Бибихоним жомеъ масжиди, Гўри Амир ва Аҳмад Яссавий, Занги ота мақбаралари, Оқсарой ва Шоҳи Зиндадаги меъморий мўжизалар; Боғи, Чинор, Боғи Дилкушо, Боғи Беҳишт, Боғи Баланд сингари ўнлаб гўзал сарой-боғлар ва бошқа иншоотлар шулар жумласидандир. “Энг муҳими - дейди юртбошимиз,- мазкур қурилишлар географияси биргина Туркистон билан чегараланиб қолган эмас. Бунинг исботи сифатида соҳибқирон қадами етган жойлардаги тарихий обидаларни эслашнинг ўзи кифоя.”
Амир Темур Мовароуннаҳр ва Хуросоннинг шаҳар ва қишлоқларида, ҳатто Жанубий Озарбайжон Қобул ва Бағдод каби узоқ шаҳарларда ҳам ободонлик, бунёдкорлик тиклаш ишларини олиб бордирган, суғориш иншоотларини қурдирган» сиймодир.
5) Маълумки, ҳар қандай жамият илм-фани маърифатсиз тараққий этмайди. Буни теран англаган соҳибқирон Амир Темур ҳокимиятга келиши билан чиқарган дастлабки фармонларидаёқ мамлакатда мадрасалар барпо этиш, илм толибларига нафақалар тайинлаш масалаларига катта эътибор беради.
У қайси бир шаҳарга бормасин қайси мамлакатни истило қилмасин, энг аввало, ўша ердаги олимлару фозилларга катта эътибор берар, улар билан учрашув суҳбатлашар ва баҳслар олиб борар эди, ниҳоят камтар улардан ҳақиқий билимдонларини Самарқандга таклиф қиларди ва уларга, оилаларига шарт-шароит яратиб бериб ҳурмат-эҳтиром, меҳр мурувват кўрсатар эди; ўзи эса тарих, тиббиёт, математика, астрономия, меъморчилик соҳаларида юксак салоҳиятга эга эди.
6) Амир Темур жамиятда кишилар иймон, эътиқодсиз яшаши мумкин эмаслигини жуда теран ва тўғри тушунади. Шу сабабли у одамларга дин, иймон, ишонч ва эътиқод кераклигина ҳар доим таъкидлайди. У ўзининг «Тузуклари»да: «ҳар ерда ва ҳар вақт ислом динини қувватладим» - деб ёзади.
Амир Темур Қуръони Каримни ёд билгани, Ҳадиси шарифларни яхши эгаллагани учун диний баҳсларда йирик уломолар билан кўпинча баб-баробар сўз юритиб баҳслашади. У ислом дини, мусулмончилик ақидалари жамият осойишталиги, равнақи, ижтимоий адолат иймон бутунлиги, маънавий поклик учун хизмат қилишни яхши тушунади. Лекин шу билан бирга шахсий эътиқодига кўра, давлат давлатлигини дин эса динлигини қилиши керак. Унинг бу ғояси бугунги кунда ҳам ўз аҳамиятини заррача йўқотгани йўқ.
7) Ва ниҳоят, шуни айтиш керакки, бир юз эллик йилдан ортиқ мўғил мустамлакачилиги XIV асрнинг 70 йилларига келиб соҳибқирон Амир Темур бошчилигидаги мустақиллик учун олиб борилган курашлар туфайли барҳам топди. Қадимий Турон ва Туркистонда Амир Темур бошчилигидаги давлат – қудратли ва буюк империя вужудга келди. Амир Темур фақат Мовороуннаҳрнинггина ҳукмдори бўлиб қолмасдан, у Олтин Ўрда, Эрон, Ҳиндистон, Кавказ орти, Кичик Осиё, Қора денгиз соҳиллари, Сурия ва Мисргача - жами 27 мамлакатни истило қилиб, жуда катта ва кенг ҳудудни ўз ичига олган буюк империяни ташкил қилди. Амир Темур туфайли Марказий Осиё халқларининг миллий мустақилликка эришуви нафақат Мовароуннаҳрнинг ўзида балки шу минтақадаги бошқа мамлакатларнинг ҳам ижтимоий-сиёсий, иқтисодий ва маданий ҳаётида туб ўзгаришларга олиб келди. Амир Темур нафақат Мовароуннаҳр халқларини мўғил мустамлакачилигидан холос қилди, балки у шу билан бирга, ўзи истило қилган мамлакатларда феодал парокандалилига ҳам барҳам бериб, бутун малакатда нисбатан тинчилик ва осойишталикни тартиб-интизомни қарор топдирди. Бу нарса ўз навбатида, мамлакатнинг сиёсий, иқтисодий ва маданий ҳаётининг кенг ривож топишига олиб келди. Амир Темур давлати тасарруфига кирган шаҳарларда қайта тиклаш, таъмирлаш ишлари, янги бинолар барпо этиш авж олдирилди, уларда ҳунармандчилик, шаҳарлар атрофида боғ-роғлар қишлоқ жойларида эса ирригация ишлари кенг йўлга қўйилиб, экин майдонлари кенгайтирилди, деҳқончилик ишлари яхшилана борди. Ташландиқ, хорабозор ерлар обод қилина бошланди. Айниқса, шаҳарлар қуриш гуркираб ривожлана бошлади, уларда эса илм-фан, маданият ва санъат гуллай бошлади. Бу жиҳатдан Амир Темур империясининг пойтахти бўлмиш Самарқанд ғоят обод ва кўркам шаҳарга, яъни шоир мадҳ қилгандай, «ер юзининг сайқали»га айланди. Амир Темур ҳокимият тепасига келгач, у фақат давлат аппаратини мустаҳкамлашга, мамлакатдаги майда ва йирик, лекин тарқоқ феодалларни бирлаштиришга ҳаракат қилибгина қолмасдан шу билан бирга мамлакатнинг сиёсий қудратини ошириш учун иқтисодий қудратини ҳам оширишга, кенг халқ оммасининг маънавиятини ҳам юксалтиришга катта эътибор берди. У ўзи ишғол қилган хорижий мамлакатларда қўлга киритаётган моддий ва маънавий интеллектуал бойликларни ўз халқи моддий ва маънавий-интеллектул бойликларига қўшган ҳолда уларни элу юрт ободончилиги, шаҳар ва қишлоқларнинг гуллаб-яшнашига, халқ фаровонлигига сарф қилди. Амир Темур даврида қишлоқ хўжалиги яхши ривожланди. У табиатдаги сабаб-оқибатларни тадқиқ қилиб, уларнинг муайян ҳилма-хил турларини ажратиб кўрсатади. Сабаб – бу шундай нарсаки, нарсанинг вужудга келиши унга боғлиқдир, дейди у. Унингча, сабаб ички ва ташқи кўринишларга эга. Агар сабабнинг муайян белгилари оқибатга ўтса, ички сабаб, агар ўтмаса, бундай сабаблар ташқи сабаблар бўлади.