Reja: Falsafa tarixida rivojlanish haqidagi qarashlar evolyutsiyasi

Barqarorlikning o’zgaruvchanligi. Barqarorlik va beqarorlik nisbati. Ayrim dialektiklar esa, harakatning asosiy ziddiyati sifatida uning uzluksizligi-uzlukliligini qayd etadi. Bahzan harakatning asosiy ziddiyati sifatida barqarorlik va o’zgaruvchanlik jarayonlari ko’rsatiladi. Ammo bunda harakat, o’zgarishning mutlaqligini tan olish obhektlar yoki jarayonlarning abadiy o’zgarmasligi sifatidagi mutlaq harakatsizlik holatini to’la istisno etishini, lekin muqarrar tarzda harakatning tashqi qarama-qarshiligi emas, balki, uning ichki ziddiyatli mohiyatining ifodasi hisoblanuvchi nisbiy harakatsizlik holatini nazarda tutishini tushunish muhimdir. Vaqtinchalik barqarorlik va muvozanat holati sifatida tushuniluvchi nisbiy harakatsizlik materiyaning har qanday muayyan holatiga xos. U materiyaning sifatini namoyon etadi. Nisbiy tinchlik tufayli narsalarning chegaralari mavjud bo’ladi, dunyo sifat va miqdor o’zgarishlarining rang-barangligi sifatida namoyon bo’ladi. Materiya harakati shuning uchun ham mutlaqki, u sirtdan hech narsaga bog’liq emas. SHu mahnoda«Dunyoda abadiy harakatdagi materiyadan boshqa hech narsa yo’q» tarzidagi fikrlar o’rinli va asoslidir.
Rivojlanishning tiplari. Rivojlanish manbai va rivojlanishni harakatlantiruvchi kuchni farqlash lozim. Rivojlanish manbai–ichki hodisa, predmetning ichki ziddiyatlaridir.
Vaholanki, tashqi ziddiyat ham rivojlanishni harakatlantiruvchi kuch bo’lishi mumkin. Masalan, siz shamollab qoldingiz. Ayni holda tashqi muhit sizning holatingiz o’zgarishini harakatlantiruvchi kuch bo’ldi. Dialektik ziddiyat tarkibida asosiy tomon manfiy xususiyatga ega, chunki u mazkur ziddiyatni bartaraf etish, inkor qilishga qaratilgan. Musbat tomon mazkur ziddiyatni saqlashga qaratilgan.
SHaklan rivojlanish bir chiziqli ham, aylanma ham emas, balki rang-barang-roq va murakkabroq, chunonchi: bir chiziqli va ko’p chiziqli, to’g’ri chiziqli va zigzag-simon, umumiy va xususiy, uyg’un va nouyg’undir.
Yo’nalish jihatidan rivojlanish progressiv va regressiv bo’ladi. Rivoj-lanish tizim ayrim elementlarining tanazzuli bilan bog’liq bo’lishi mumkin. Butun tizim tanazzulga uchrashi, uning ayrim elementlari esa taraqqiy etishi mumkin emas. Obhektga nisbatan tashqi kuchlar tahsirida yuz berishi mumkin bo’lgan harakatdan farqli o’laroq, rivojlanish o’z-o’zidan harakat, ichki jarayon bo’lib, ziddiyat, bir-birini istisno etuvchi tomonlar, tendentsiyalar uning man-bai hisoblanadi.
Yuqorida aytib o’tilganidek, Gegelg’ falsafasida rivojlanish tushunchasi inkor va inkorni-inkor kategoriyalarida yoritiladi. Mazkur terminologiya mutafakkirning mantiq tizimi negiziga aylantirilgan obhektiv-idealistik falsafasi kontekstida tasodifiy bir hol emas. Avval«inkor» kategoriyasining mazmunini aniqlaymiz. Inkor nima? Unga ikki xil– metafizik va dialektik munosabat mavjud.
Metafizik«inkor» asosiy ehtiborni eskining yo’q bo’lishiga qaratadi,
yangining saqlanishi va uni yaratish jarayonlarini deyarli ehtiborga olmaydi. SHunday qilib, metafizik inkor– inkor qilish rad etish, yo’q qilishni anglatadi.
Dialektik inkor eski sifatdan yangi sifatga o’tish bo’lib, bunda eski sifatning muayyan tomonlari, mazmuni va funktsiyasining elementlari o’zgargan ko’rinishda yangi sifatga o’tadi. Dialektik inkor– bu narsani butunlay yo’q qilish emas, balki eski sifatning bahzi bir jihatlarini saqlagan va o’zgartirgan holda uni yangi narsaga aylantirishdir. U yangi va eski sifat o’rtasida aloqa mavjudligidan dalolat beradi. Dialektik inkor uch muhim jihat bilan tavsiflanadi:
1) eskini vayron qilish, buzish;
2) eskining elementlarini saqlash(vorisiylik);
3) yangini yaratish, tuzish.