Reja: Erlarni o’zlashtirish mashinalari

R_sk —skreperni yuksiz hol da sudrashga qarshilik kuchi, N;
K_k — kovlanayotgan tuproqning solishtirma qarshiligi,
N/m ²;
V_s — skreper pichoqining kamrov kengligi, m.
Greyder yer yuzasini tekislash maksadida ishlatiladi. Uning oldingi va orqa g’ildiraklari oraligi (bazasi) katta bo’lib, ularning urtasiga o’rnatilgan surgich tuproqning dung joyini kesib olib, chuqurrok joyga yoki yon tomonga sidirib, surib tashlaydi.
Greyderlar tirkalma, uziyurar, mexaniq yoki gidravlik boshkaruvli turlarga bulinadi. Greyderning qismlari (105- rasm): surgich 1, rama 2, surgich ramasi 8, oldingi 7 va orqa 8 Kildiraklar, boshkaruv richaglari, tirkagich 6 lardir. Surgich burish doirasi 9 bo’ylab 180° gacha burilib (105-b rasm), kamrash burchagini o’zgartirish (  q 90° –  ), surgich ung tomonini ko’tarib-tushirish, ya`ni kiyalik burchagi  q 10...15° oraligida o’zgartirish (105- v rasm) hamda surgichni uz-uziga parallel ko’tarib-tushirib, tuproq kirindisini qalinligini o’zgartirish mumkin (105- g rasm). Oldingi hamda orqadagi g’ildiraklarni engashtirib kuyib, kiyalikda ishlayotgan greyderni yetarli turgunligi ta`minlanadi.

105-rasm. Greyder
Surgich tigini kesish burchagi  =35...40° orasida o’rnatilib, kirindini ajratib olishda qarshilikning minimal bo’lishiga erishiladi.
Ekin ekiladigan yerlarni kapital tekislashda ham greyder yaxshi natijalar beradi. Bunday ishni bajarishda greyderni  = 90°, = 40...60°,  = 0...3° rejimida ishlatgan ma`kul.
Ekskavatorlar bir va ko’p chumichli, universal va maxsus, to’liq yoki qisman buriluvchan va boshqa turlarga bulinadi. qishloq xujaligida bir chumichli universal ekskavatorlar ishlatiladi. Universal ekskavator bir necha turdagi ishchi qismlar bilan jixozlanadi. Ular to’g’ri chumich (106- a rasm), teskari chumich (106-b rasm), draglayn va yonlama draglayn (106- v, g rasmlar), greyfer (106- d rasm), kran (106- e rasm)dir.

106-rasm. Eksvatorlar.

107-rasm. Draglayn.
Draglayn osilgan ekskavator kuyidagi tuzilishga ega: chumich 5, hartum 8, yunaltiruvchi moslama 10, tros 2 va ular ilingan polispast; ko’taruvchi 1, tortuvchi 9 va tukdiruvchi 6 troslar. Draglayn chumichi 5 xokandoz shakliga ega bo’lib, uning yon jaglari ham o’tkir yasaladi. Chumich zanjir 4 orqali tros 1 ga ilingan (107- rasm) tortuvchi trosni chumichga har xil balandlikda ulab, uning tuproqqa botish burchagi o’zgartiriladi. Tukdiruvchi tros 6 ning uzunligi shunday tayinlanganki, tortuvchi tros 9 taranglashganida ko’tarilgan chumich to’ntarilib ketmasdan, orqa tomoniga 15...20° ga engashib turishi kerak.
Polispast troslarining uzunligini o’zgartirib, hartumni gorizontga 25...70° burchak ostida o’rnatish mumkin. Yunaltiruvchi moslama 10 ning ikki galtagi orasidan tros 9 o’tkaz ilgan bo’lib, tortuvchi tros 9 ni urovchi barabanga to’g’rilab yunaltiradi.
Draglayn ma`lum ketma-ketlikda kuyidagi jarayonlarni bajaradi: tuproqni kesib chumichni tuldirish, tuproqqa tulgan chumichni ko’tarish, tuproqni kerakli joyga tukish uchun butun platformani burish, tuproqni tukish, platformani oldingi joyiga kaytarish, chumichni tuproq oladigan joyga tushirish.
Agar ko’taruvchi tros 1 salki qilinsa, chumich uz ogirligining ta`sirida 1- holatdan pastga, kovlanadigan joyga tushadi, tuproqqa tishlari bilan botadi, tortuvchi tros chumichni tulgunicha tortadi. Tulgan chumichni ko’tarayotib platforma tuproq tukiladigan joygacha buriladi. Tortuvchi tros salki qilinadi, chumich uz ogirligi bilan pastga qarab burilib, tuprogini tukadi. Chumich yana 1- holatni eg’alla ydi.
Teskari chumich qisman buriluvchan g’ildirakli gidravlik ekskavatorning asosiy qismidir. Bunday ekskavator g’ildirakli traktor bazasida tayyorlangan bo’lib, qishloq xujaligida ko’p ishlatiladi. Ekskavatorning asosiy qismlari: rama 2, buriluvchan platforma, hartum 5, dastak 6, chumich 8, nasos 13, gidrotsilindrlar 4, 7, 10 va 12, tayanch boshmoklar 11 dir. Buriluvchan platforma chumichni 160° ga burilishini ta`minlaydi (108- rasm).

108-rasm. Traktor bazasidagi eksvator.
Kerakli vaziyatda teskari chumich to’g’ri chumichga aylantirilishi mumkin. Bunday ekskavatorlar almashuvchan greyferli chumich, kran yuk ko’targich, somon ortish uchun xaskashli chumich va boshqa ishchi qismlar bilan jixozlanadi. Bundan tashqari, bul dozer surgichi bilan ham jixozlanadi.
Dalani sug’orishga tayyorlash mashinalari
Yuzalatib sugoriladigan yerlar yaxshi tekislangan bo’lishi kerak. Shu sababli sugorilib ekiladigan yerlar har yili urug’ ekishdan oldin joriy tekislanib, bir necha yildan keyin esa kapital tekislanadi. Shu maksadda, turli molalar, uzun bazali tekislagichlar, arik kovlagich-kumgichlar ishlatiladi.
Tekislagichlar dalani kapital va joriy tekislash maksadida ishlatiladi. Kapital tekislashda greyder, skreper va bul dozerlardan, joriy tekislashda — uzun bazali tekislagich, greydersimon tekis­­-l­agich, universal ukarik kovlagich-kumgichlardan foydalaniladi.
Uzun bazali tekislagich (109- rasm) sugoriladigan yerlarni tekislash uchun xizmat kiladi. Uning asosiy qismlari: tubsiz chumich 9, yumshatkich 10, rama 4, g’ildirak 8 lar, gidrotsilindr 2, 5 va 6 lar. Chumich 9 tubsiz bo’lib, surgich, almashuvchan pichoq va ikkita yon kanotlardan iborat. Yumshatkich 10 ning tishlariga saklagich o’rnatilgan. Mashinaning bazasi (old va orqa g’ildiraklari orasi) 12 m bo’lganligi sababli, u dungchalarni yaxshi sezadi. Ramaning deyarli urtasida bo’lgan chumich vertikal yunalishda kam siljishi sababli, deyarli bir satxda yuradi. Yumshatkich 10 yumshatgan dungcha tuproqini chumich kesib olib, chuqur joylarga borib tukadi.

109-rasm. Uzun bazali tekislagich
Ramaning old qismi gidrotsilindr 2 va tortki 3 orqali tort­kich 1 bilan, orqa qismi esa N shaklidagi ustun 7 bilan gidrotsilindr 2 va 6 yordamida ulangan. Gidrotsilindrlar yordamida rama transport holatiga ko’tarilsa, orqa g’ildiraklar ustun 7 bilan birgalikda oldi tomonga burilib, mashina bazasini 8 metrgacha kiskartirib, uni ixcham kiladi.
Ag’dargichli arik kovlagich ung va chap tomonga tuproqni ag’daradigan, bir-biriga teng bo’lgan ikki korpusdan tuzilgan arik olgich 6 va ukarik kovlagich 7 dan iboratdir. Tayanch qismi Kildirak yoki chanKi ko’rinishida bo’ladi. 110- rasmdagi sxemada ko’rsatilgan arik kovlagich sug’orishdan oldin ukarik ham olib ketadi. Mashinaning ishchi qismlariga kush ag’dargichli arik kovlagich, arik kumgich va ikkita ukarik olgichlar kiradi.
Mashinaning arik oluvchi qismi chopik traktorining orqasiga, arikni tekislaydigan kumgichini traktorning oldiga o’rnatib ishlatiladi. Olinadigan arik chuqurligi vintli tortkichlar bilan sozlanadi. Ramaga kundalang kuyilgan brusga gryadil 8 lar o’rnatilib, ularga ukarik olgich biriktiriladi. Gryadilning orqa qismi g’ildirakka tayanib turadi. Ukarik olgich kundalang brus buyicha siljitilib, arik bilan ukarik orasidagi masofa 110 sm gacha o’zgartiriladi. Ukariklarni arikni kovlash bilan bir vaqtda yoki aloxida olish mumkin.
Kumgich ikkita, bir-biriga teskari karatilib o’rnatilgan surgichlardan va ularning urtasiga maxkamlangan yoyish taxtasidan ibo-rat. Kumgichni traktorga nisbatan o’rnatish balandligi vintlar hamda ko’tarib-tushirish esa gidrotsilindr 3 yordamida bajariladi. Kumgich surgichlarini bul dozer surgichidek o’rnatib foydalanish mumkin.





110-rasm. Ag’dargichli arik kovlagich
Universal arik kovlagich-kumgich arik kovlash, uni kumish, uvatni yasash va uni tekislash, urug’ ekishdan oldin yerni tekislash va tuproqni chizellash kabi ishlarni bajara oladi. Ishchi qismlar tuplami uch variantda tayyorlanadi.
Bu mashina (110- rasm) universal rama 3 ga ega bo’lib, bajariladigan ishga qarab, unga yuqoridagi ishchi qismlarning tegishlici o’rnatiladi. Ishchi qismlarning tuproqqa ishlov berish chuqurligi ikkita tayanch g’ildirak yordamida sozlanadi.
o’ildiraklarning balandligi tishli sektor 2 dagi stopor yordamida belgilanadi. Har bir g’ildirak rama uzaytirgichi 10 ga nisbatan uchta holatda o’rnatilishi mumkin.
Arik kovlagich ish vaqtida changi 5 ga tiralib yuradi. Arik chuqurligi 30 sm kovlansa, tubining kengligi 50 sm qilinadi, agar chuqurligi 25 sm kovlansa, tubining kengligi 30 sm bo’lishi mumkin. Arikning yuqoridagi o’lchamlarini ta`minlash uchun kovlagichga tegishli pichoq va lemex o’rnatiladi.
Arikni kumish uchun rama uzaytirgich 10 hamda orqa balkaga surgich 7 larni keng tomoni oldinga karatib o’rnatiladi (110- rasm). Surgich 7 larning oxiriga, harakat yunalishiga perpendikulyar kilib silliklovchi taxta 8 va zichlovchi Kaltak 9 o’rnatiladi. Surgichlarning boshini bir-biriga 210; 250 yoki 280 sm kilib kuyish mumkin.
Tuproqni uvat ko’rinishida uyumlash uchun (110- v rasm), surgich 7 lar arik kumishdagidek o’rnatiladi. Surgichlarga uzaytirgich 12 lar biriktiriladi, taxta 8 va galtak 9 kuyilmaydi. Surgich uchlarining oraligi maksimal, ya`ni 280 sm kilib kuyiladi. Agregat ilgarilab yurganida, 12...20 sm chuqurlikdagi tuproqni surgichlar orqaga siljitib, balandligi 40 sm, asosining kengligi 90 sm bo’lgan uvatni yuzaga keltiradi.
Uvatni tekislash uchun (110- g rasm) surgich uzaytirgichining joyi almashtiriladi, surgichlarning boshini birlashtirib biriktiriladi.
Chizel-kul tivator variantida (110- d rasm) tishlar 12...25 sm chuqurlikda pogonalab o’rnatiladi. Ramada tishlar „shaxmat“ tartibida joylashtiriladi. Chizelning kamrov kengligi 3 m.
Sug’orish mashinalari
Sug’orish usullarini uch turga bulish mumkin: yuzalatib, yomgirlatib va tuproq ostidan. Yuzalatib sug’orishda yer yuzasidagi arikchalar bo’ylab okayotgan suv tuproqqa shimiladi. Yomgirlatishda suv maxsus mashinalar yordamida tomchilarga parchalanib, yerga sepiladi. Tuproq tagidan sug’orish uchun turli naychalar yerga kum ilib, ulardagi teshiklardan bosim ostida chikkan suv namlik hosil kilib, ekin ildizlariga yetib boradi. Bu usullar orasida keng tarkalgani yuzalatib sug’orishdir.
Juyak bo’ylab okayotgan suvning shimilish jarayoni tuproqning tarkibiga bog’liq. yengil tuproqqa suv pastga cho’zilgan ellipsga uxshab (108- a rasm) shimilsa, ogir tuproqda yoniga kengaygan ellips ko’rinishida (108-  rasm) bo’ladi. sug’orish juyaklarining oraligi v ni tayinlashda, 108- rasmdagi epyuralar asosida, v < v kilib qabul qilinadi.
sug’orish shoxobchalariga daladan tashqari joylashgan kanallar va ariklar, dala ichidagi ukarik, arikcha va juyaklar kiradi.
Dehqonchilikda ochiq yoki yopiq sug’orish shoxobchalaridan foydalaniladi. Yopiq sug’orish shoxobchadan sug’oriladigan yerga suvni bosim ostida quvurlar orqali keltiriladi va yomg’irlatish mashinalariga yuborib, uni tomchilarga parchalab, dala yuzasiga sepiladi. Ochiq sug’orish shoxobchasidan esa suv ariqlardan dala chetiga o’zi okib keladi. Undan dalani ariqcha va jo’yaklar yordamida yoki mashinalar bilan sug’orish mumkin.
Yomg’irlatib sug’orishda tomchilar diametri 1...2 mm dan oshmasligi lozim, chunki yirik zarrachalar ekinga mexaniq zarar keltirishi, tuproqni zichlashi, suv tuproqqa shimilib ulgurmasdan, ko’lmak hosil qilishi mumkin. Yomgirlatish jadalligi, tuproqning suvni shimib olish xususiyatiga bog’liq. Qumloq yerlarda yomg’irlatish jadalligi 0,5...0,8 mmG’min, o’rta tuproq uchun 0,2...0,3 mmG’min, og’ir tuproq uchun 0,1...0,2 mmG’min dan oshmasligi kerak, aks holda suv ko’lmaklanib qoladi.
Yomgirlatib sug’orish uchun har xil turdagi tizimlardan foydalaniladi. Har qanday yomgirlatish tizimi nasos stantsiyasi, quvurlar, gidrooziqlantirgich, suvni dala bo’ylab taksimlash tuzilmalaridan iboratdir. Ulardan eng soddasining sxemasi 111- rasmda ko’rsatilgan.
Nasos stantsiyasi 3 suvni manba 1 dan surib olib, magistral kuvur 10 ga uzatadi. U kuzgalmas yoki ish vaqtida ma`lum tezlik bilan harakatlanib turadi. Nasos stantsiyalari past bosimli (0,25 MPa), urta (0,25...0,50 MPa) va yuqori bosimli (0,5 MPa dan ortiqrok) turlarga bulinadi. Gidrooziklantirgich yordamida sepilayotgan suvga o’g’it aralashtirilishi ham mumkin.
Suvni yuzalatib sug’orishda sifonlardan keng foydalaniladi. Sifon egri naycha bo’lib, u plastmassadan yasaladi. Uning teshigi 20,25, 32, 40 va 50 mm bo’lishi sababli, sugorilayotgan dala sharoitida kerakli suv miqdorini ta`minlaydigani tanlab olinadi. Sifondan foydalanilsa, juyakka beriladigan suvning miqdori o’zgarmas bo’ladi.

111-rasm. Yomg’irlatib sug’orish
O’qariq o’rniga uzunligi 100...120 m keladigan plastmassa quvurlar bir-biriga ulanib, kuvurdagi teshiklardan suvni juyaklarga yetkazish mumkin. Bunday quvurlar 0,04...0,06 MPa bosim ostida ishlaydi. Quvurdagi teshiklar orasi sugorilayotgan daladagi qator oralig’iga moslanadi. Ish tugaganidan sung, quvurni barabanga o’rab quyiladi. Bunday tartibda ishlaydigan traktorga osilgan mashinaning sxemasi 112- rasmda ko’rsatilgan. Uning qismlari: nasos 7, reduktor 6, suruvchi 8 va xaydovchi 9 kuvurlar, egiluvchan kuvur 10 lardir. Suruvchi kuvur 8 ning uchiga fil tr kiydiriladi. Haydovchi quvurga suvni teskari tomonga okmasligi uchun klapan o’rnatilgan. Traktorning tutun chiqaruvchi murisi suruvchi kuvur bilan ejektor orqali ulangan.
Traktor lonjeroniga o’rnatilgan ramada baraban — konteyner 3, chigirik 1 va ishga tushirish mexanizmi joylashgan. Trosni chiuirik 1 uziga urab, baraban 3 ni aylantiradi va egiluvchan kuvurni unga uraydi. Harakat gidromotor 2 dan olinadi. Har birining uzunligi 120 m, diametri 350 mm bo’lgan 4 ta kuvur bitta mashinaga o’rnatiladi. Quvurda har 60 yoki 90 sm oralikdagi teshiklardan sekundiga 0,2 dan 2,0 litrgacha suv chiqadi.
Mazkur mashinaning ish jarayoni uchta operatsiyadan iboratdir: egiluvchan kuvurni yoyish (112- a rasm); sug’orish (112- rasm) va kuvurni yigishtirib olish (112-v rasm). Nasos stantsiyasini ishga tushirish uchun teskari klapan bilan xaydovchi kuvur mutlaq yopiladi va ejektor 4 ishga tushiriladi. Traktor motoridan yonib chikkan gazning katta tezligi ta`sirida ejektor arikdan suvni surib, suruvchi kuvur va nasosning ichki bushligini tuldiradi, keyin ejektor uchirilib, nasos ishga qo’shiladi. Suv sarfi sekundiga 150...200 litrga yetadi, bosimi 0,04...0,05 MPa, kamrov kengligi 300 m.

112- rasm
Sug’orish tugagandan sung, traktor dala chetida turib, tros bilan kuvurlarni tortib oladi va uni barabanga uraydi.