Siz dunyodagi turli mamlakatlarda yashovchi xalqlar tomonidan turli davrlarda yaratilgan asosiy kalendarlar bilan qisqacha tanishib chiqdingiz. Xalqlarga vaqt bо`laklarini hisoblashga yordam beruvchi yagona kalendardan tashqari yana yillar hisobi boshlanadigan dastlabki umumiy boshlangich nuqta ham kerak edi. Qadimgi rimliklar bunday boshlangich nuqtani era deb atashgan. Era (lotincha) biror yil hisobi boshlangan vaqtdir. Har qanday kalendar sistemasi, har qanday yil hisobi о`zining ana shunday boshlangich nuqtasiga ega bо`lishi kerak. Usiz yillar hisobini olib borish umuman mumkin emasdir. Xalqlar yil hisobining bunday boshlangich nuqtasi sifatida odatda biror afsonaviy yoki tarixiy voqeani olishganlar.
Bundan tashqari, har qanday yil hisobining о`zini ham era deb atashadi.
Vaqt hisobidagi yagona boshlangich nuqtaning zarurligi tо`grisidagi tasavvur Kishilarda birdaniga paydo bо`lgan emas. Madaniyat taraqqiyotining dastlabki bosqichlarida va keyingi qator asrlar davomida ham har bir xalqning odatda vaqt hisoblashdagi о`z ma`lum nuqtasi bо`lgan.
www.arxiv.uz
Kо`pchilik xalqlarda biror xukmdorning taxtga chiqishh payti ana shunday vaqt hisobining boshlangich nuqtasi bо`lib xizmat qilgan. Masalan, qadimgi Vaviloniyada yil hisobining boshlanishi qilib Nabonassarning taxtga chiqqan davrini (eramizdan oldingi 747 yil), Hindistonda Boburiylar sulolasidan bо`lgan podsho Akbarning taxtga chiqqan paytini olganlar. Ayrim xollarda xalqlar eraning boshlanishini biror mashxur tarixiy voqea bilan bog`laganlar.
Masalan, qadimgi Yunonistonda yil hisobi birinchi olimpiada о`yinlaridan (eramizdan oldingi 776 yil), qadimgi Rimda Rim shaxrining kurilishidan (eramizdan oldingi 753 yil), islom dini tarqalgan mamlakatlarda esa paygambarimiz Muhammad alayxis-salomning Makkadan Madinaga kо`chib о`tgan yillaridan (eramizdagi 622 yil) boshlanadi.
www.arxiv.uz
Xalqlar tarixida yuzlab eralar mavjud bо`lgan. Ulardan ba`zilari real eralar (ya`ni real faktlarga, tarixiy voqealarga asoslangan eralar), ba`zilari esa afsonaviy faktlarga asoslanmagan eralardir. Real eralardan eng qadimiysi Vaviloniya podshosi Nabonassar erasi (eramizdan oldingi 747 yil 28 fevral) va eng keyingisi Fransuz inqilobi erasi (eramizdagi 1792 yil 22 sentabr) hisoblanadi. Afsonaviy eralarga esa “olamning yaratilishi”dan boshlanadigan era va “Isoning tugilishi”dan boshlanadigan (milodiy) era misol bо`la oladi. Milod arabcha – tug`ilish sо`zidan olingan. Masalan, hozirgi paytda dunyo miqyosida qabul qilingan xalqaro era “xristianlar erasi” (yana shunday nomlar bilan ham ataladi: “bizning era”, “yangi era”, “eramiz”, “milodiy”) deb yuritiladi, chunki u yillar hisobini afsonaviy Isoning (Isus Xristosning) “tug`ilgan” yilidan boshlaydi.
www.arxiv.uz
Deolektian erasi ham aniq voqeadan kelib chiqib, о`rta asrlarda tarqalgan. Deolektian erasi, Deolektianning imperatorlik taxtiga о`tirishi bilan boshlanadi.
Milodning 284 yili (ya`ni bundan 1718 yil avval) Rimda saroy kо`rikchilarining boshlig`i Deolektian ismli shaxs hokimiyatni qо`lga olib imperatorlik taxtiga о`tirdi.
www.arxiv.uz
О`z shaxsiga xudolarga sigingandek siginishni talab qildi. U xristianlarning ashaddiy dushmani bо`lib, ularning bо`ysunmaganlarini kuvgin ostiga soldi va katl qildi. О`zi taxtga о`tirgan yildan boshlab yangi yil hisobini ochishni talab qildi va shunga erishdi. Deolektian erasi ish boshladi. Undan sо`ng taxt uchun kurashda Konstantinning qо`li baland kelib, kurash uning galabasi bilan yakunlandi. Konstantin xristian diniga xayrixoxlik bildirib, 325 yilda Nikey (Turkiya)da xristian cherkovlarining boshliklarini favkulodda kengashini (Sobor) chaqirdi va unga imperatorning о`zi raislik qildi. Ushbu Sobor xristianlar hayotiga tegishli muxim tarixiy voqea bо`ldi. Unga yangi Zavet (Novaya zavet) ning matni uzil-kesil tasdiqlandi. Mazkur kengash barcha xristianlar zimmasiga post (rо`za) majburiyatini yukladi. Shuningdek, unda kо`p yillardan buyon baxsli bо`lib kelayotgan masala – pasxa bayramini (xristosning “tug`ilgan” kunini) nishonlash masalasi xal qilindi.
Pashali tuzish jarayonida uning miyasiga “nega endi pashalini, bir vaqtlar xristianlarni kuvgin qilib, ularga jabr va zulm kо`rsatgan zolim budparast Deolektian erasidan boshlash kerak?” degan fikr keladi.
www.arxiv.uz
www.arxiv.uz
Shu uy sabab bо`lib, u navbatdagi pashaliyni Iso paygambarning tug`ilgan kunidan boshlangan kalendar bо`yicha tuzishga qaror qiladi. Iso paygambarning yerdagi hayotini yoritgan xristianlarning muqaddas Injil kitobi, paygambar 30 yoshida butga qoqilgandan sо`ng 25 martda, yakshanba kuni qayta tug`ilganini va aynan shu kuni “Birinchi bayram” sifatida nishonlanganini ma`lum qiladi. Shuni asos qilib, Dionisiy 25 mart yakshanbag`a tо`gri kelgan yillarni qidirdi va topdi. U Deolektian erasi bо`yicha 279 yilga tо`gri keldi. Haftaning ma`lum kuniga aniq bir kunning tо`gri kelishi (jumladan, yakshanba kuni qaytadan 25 martga tо`gri kelishi) 532 yillik davriga tengligini olimlar о`sha davrlarda aniqlagan edilar. Shu boisdan 532 dan 279 ni ayirsak 253 qoladi. Binobarin, Deolektian erasidan 253 yil oldin yakshanba kuni birinchi pasxa bayrami – Xristosning qayta tug`ilgan kuni nishonlangan.
www.arxiv.uz
www.arxiv.uz
Rimlik monax Dionisiy, Xristos eramizning 31 yili 25 martda qayta tug`ilgan deb xulosa chiqardi va о`sha paytda Xristos 30 yoshda bо`lganligi uchun 31 dan 30 ni ayirdi. Xristosning tugilishi eramizning birinchi yiliga tо`gri keldi. Lekin bu sana 742 yillardan cherkov xujjatlarida ishlatilib XV asr о`rtalaridan keng kо`llanila boshlandi.
Rossiya xristian yil hisobi Pyotr I ning farmoni bilan 1699 yildan joriy etilgan. Biz ham shundan foydalanamiz, chunki bu yil hisobi yer yuzidagi kо`pchilik xalqlar tomonidan qabul qilingan. Birinchi yildan to hozirgacha о`tgan davrni bizning eramiz deb ataymiz, uni qisqartirib b.e. deb yozamiz.
Eramizdan oldingi davrda kо`p voqealar sodir bо`lgan. Biz ularni eramizdan oldin bо`lgan voqealar deymiz, qisqartirib er.av. deb yozamiz. Masalan, misga er.av. taxminan 5 ming yil avval ishlov berilgan. Demak bu voqea 5+2=7 ming yilcha burun sodir bо`lgan.
www.arxiv.uz
Eng kо`p tarqalgan era “Rimning tashkil topishi” erasidir (er.av. 753 yilning 21 aprelidan). Bu era G`arbiy Yevropa tarixchilari tomonidan XVIII asrgacha qо`llanilgan.
Shuni aytish kerakki, har qanday era shartlidir, uning ahamiyati hamma vaqt shartli bо`ladi. Lekin bunday yil hisobining aniqligi va izchilligi, uning tartibi о`zgarmaydi. Eng muximi turli eralarning о`zaro aloqasini bilish va turli tarixiy voqealarni о`rganishda har bir eraning о`ziga xos xususiyatini hisobga olish kerak, xolos.
