Reja: Energiyani hisobga olish – energiya tejamkorligining asosiy quroli

Energiya tejamkorligi siyosatining umumiy yo’nalishlari va ustunliklari.
REJA:
1.Energiyani hisobga olish – energiya tejamkorligining asosiy
quroli
2.Elektr ta’minoti sistemasi
3.Issiqlik relesi motor bilan bir xonada joylashuvi



Energiya resurslari narxining o‘sib borishi ishlab chiqarish
korxonalaridan energiya resurslarining barcha turlari iste’molini qat’iy
nazorat qilish, mahsulot tannarxida ularning ulushini cheklash va
kamaytirishdan iborat energiya tejamkorligi bo‘yicha tadbirlar majmuini
ishlab chiqish va joriy etishni talab qiladi. Zamonaviy MENHAT energiya
tejamkorligi bo‘yicha tadbirlar majmuini iqtisodiy asoslangan ishlab chiqish,
amalga oshirish, o‘zgarib turadigan iqtisodiy muhitlarda energiya resurslariga
harajatlarni dinamik optimalashtirishni ta’minlash bilan o‘z vaqtida uni
tuzatishga imkon beradigan o‘lchov vositasi hisoblanadi. Shunday qilib,
MENHAT ishlab chiqarish korxonalarida energiya tejamkorligining asosi
hisoblanadi.
Bugun bu yo‘nalishda bajarilishi lozim bo‘lgan birinchi va eng zarur
qadam bu butun korxona tuzilmaviy ierarxiyasi bo‘yicha barcha energiya
tashuvchilarni hisobga oladigan, nazorat qilishga imkon beradigan va bu
nazoratni har bir ish joyiga yetkazishli energiya resurslarini
avtomatlashtirilgan hisobga olishni joriy etish hisoblanadi. Shu tufayli
energiya resurslarini ishlab chiqarish va ishlab chiqarish bilan bog‘liq
bo‘lmagan harajatlari minimumga olib kelinadi. Bu esa energiya yetkazib
beruvchilari va iste’molchilari orasidaga baxsli masalalarni qat’iy, direktiv

(ko‘rsatma beradigan) choralar bilan emas, balki ob’ektiv avtomatlashtirilgan
hisobga olish asosida ob’ektiv yechishga imkon beradi
Elektr ta’minoti sistemasi (ETS) kuchlanishi 1000 V gacha va undan yuqori bo‘lgan elektr tarmoqlari hamda transformatorlar va o‘zgartirgichli podstansiyalarni o‘z ichiga oladi. Uning vazifasi xalq xo‘jaligi ob’ektrlaridagi elektr ishlatuvchilarni ko‘rsatkichlariga ega bo’lgan elektr energiyasi bilan ta’minlashdan iboratdir. Elektr ishlatuvchilarga turli mashina va mexanizmlarning elektr dvigatellari, elektr pechlar, elektroliz qurilmalari, payvandlash mashinalari, yoritish tizimi va boshqalar kiradi.
Elektr ishlatuvchilar va elektr iste’molchilari (EI va I) elektr energiyasini energosistemaning rayon podstansiyalaridan oladi. Ba’zi hollarda bir yoki bir necha korxona uchun bir vaqtda elektr energiyasi va issiqlik energiyasi ishlab chiqaruvchi issiqlik elektr markazlari (IEM) xam ko’rilishi mumkin.
ETS ning ish rejimi va uning parametrlari elektr energiya manbasi bo‘lgan energosistemaning hamda ishlab chiqarish jarayoni rejimlariga bog‘liq. Bu parametrlarga kuchlanish, elektr yuklamalari, chastota va boshqa o‘zgaruvchan fizik ko‘rsatkichlarining qiymatlari kiradi. Energnosistema tomonidan ETS parametrlariga quyidagilar ta’sir ko‘rsatadi: energosistemada aktiv quvvat balansi va chastota og‘ishi bilan bog‘liq bo‘lgan elektr manbalarining quvvatlari o‘zgarishi, reaktiv quvvat balansiga bog‘ liq bo‘lgan kuchlanish satki, qisqa tutashuvlar va muvozanatning buzilishi. Korxonalardagi texnologik jarayonlar yuklamalar rejimini aniqlaydi.
ETS ni shartli ravishda 2 qismdan iborat deb qarash mumkin:
1) Tashqi elektr ta’minoti;
2) Ichki elektr ta’minoti sistemasi.
Tashqi elektr ta’minotiga elektr manbasidan korxonaga o‘tkazilgan ta’minlovchi havo va kabel liniyalari hamda ETS ning asosiy elementi bo‘lgan bosh pasaytiruvchi podstansiya (BPP) ning yuqori kuchlanishli cho‘lg‘ami tomoni kiradi.
Ichki elektr ta’minotiga BPP ning 6-10 kVli tarqatish qurilmasi (TK) dan elektr ishlatuvchi va iste’molchilargacha bo‘lgan elektr tarmoqlari kiradi.
«Elektr ta’minoti» fani ichki va tashqi elektr ta’minoti tizimlaridagi asosiy elementlar bo‘lgan transformatorli va o‘zgartkichli podstansiyalarni, kabel va havo liniyalarini, tokoprovodlarini reaktiv quvvatinning o‘rnini qoplovchi qurilmalarini, kuchlanishni rostlovchi qurilma va usullarini tanlash masalalari, ETS ning asosiy parametrlari hisoblangan elektr yuklamalari, kuchlanish qiymati, ichki elektr ta’minoti sxemasi, kerak bo‘lgan ishonchligi darajasi va boshqa ko‘rsatmalarini aniqlash ko‘rib chiqiladi.
Yuqoridagi asosiy elementar va parametrlarning texnik talablariga javob beruvchi 2 va undan ortiq variantlari ichidan texnik - iqtisodiy hisoblar asosida yuqoriroq iqtisodiy ko‘rsatkichni ta’minlovchi varianti tanlab olinadi.
Motorlar uchun quyidagi himoyalar ishlatiladi:
1).O’ta yuklanishdan-issiqlik relesi va tok qiymatiga teskari boьliq xarakteristikali maksimal rele bilan;
2).Ichki qisqa tutashuvlardan-saqlagichlar yoki avtomatlarning bir lahzada ishlovchi uzuvchisi bilan;
3).Tarmoq kuchlanishining pasayishidan-magnit yurgizgichlar yoki kontaktorlarning ushlab turuvchi ьaltaklari bilan.
Sinxron motorlar uchun qo’shimcha ravishda sinxronizmdan tushishdan himoya ishlatiladi. Bu himoya tarkibiga kuchlanish 0.85 U_n gacha pasayganda qo’zьatish forsirovkasini ulovchi va kuchlanish pasayganda motorni sinxronizmda ushlab turuvchi kuchlanish relesi hamda sinxronizmdan tushganda motorni o’chiruvchi maksimal tok relesidan iborat.
O’ta yuklanish (O’Yu) dan himoya issiqlik relesi bilan amalga oshirilib, uning ishlash printsipi quyidagi hodisalarga boьliq :

1). Bimetall plastinkaning deformatsiyasi;

2). Metall plastinkani chiziqli uzayishi;
3). Oson eruvchi metallning erib ketishi;

Issiqlik relesi motor bilan bir xonada joylashuvi kerak.

Hozirgi paytda issiqlik himoyasi o’ta yuklanishsiz ishlovchi motorlar uchun yoki doimo kuzatish ostidagi motorlar uchungina ishlatilmaydi. Qolgan hollarda issiqlik himoyasi majburiydir. Bu himoyani aniq to’ьrilash-moslash qiyin bo’lsa ham avariyalarni kamaytiradi. Elektr apparatlari alohida xonalarda o’rnatiladigan portlash havfi bor xonalarda issiqlik himoyasini motorga moslash qiyinlashadi.
Qisqa tutashuv toklaridan eruvchan saqlagichlar va avtomatlarning maksimal uzuvchilari himoya qiladi.
Saqlagichlar bilan himoya qilish

a) Saqlagichlar va ularni tanlash.
Saqlagichlar bilan himoyani ko’rib chiqamiz. Eruvchan saqlagichlar patron va uning ichidagi eruvchan qo’yilmadan iborat. Eruvchan kiritma qo’rьoshin va uning qotishmalaridan yoki ingichka mis simdan qilinadi. 1-holda inertsion saqlagich, 2-holda inertsiyasiz saqlagich bo’ladi.
Saqlagichlar ajralmaydigan (nerazbornqy) va ajraladigan (razbornqy) bo’lib, tegishli ravishda PN va PR bilan belgilanadi. NPN turidagi saqlagichda kvarts qumi to’lьazilgan, bu qum qo’yilma eriganda yoyni tezroq o’chirishga xizmat qiladi.
Saqlagichlarni tanlashni ko’rib chiqamiz.
Tanlash uchta shart bo’yicha kataloglardan tanlanadi.
1-shart. Saqlagichning va eruvchan qo’yilmaning nominal toklari I_n va I_v zanjirning hisoblangan tokidan kichik bo’lmasligi kerak:
I_n  I_h va I_v  I_h (3.4)
2-shart. Motor ishga tushiralayotgan paytda yoki texnologik yuklamaning maksimal qiymatida eruvchan qo’yilma ortiqcha qizib ketmasligi, yuzasini oksidlan-masligi va keraksiz o’chib qolmasligi uchun, uni o’ta yuklanish vaqtida erita oladigan tokning 50 % idan ortiq bo’lgan I_ekiyu toki bilan yuklash mumkin emas. Buni quyidagicha formula bilan ifodalash mumkin :
I_â  (3.5)
bu yerda K = 2,5 - normal yurgizish sharoitida qabul qilinadi; K = 1.6  2 - oьir yurgizish shartlari mavjud bo’lsa hamda yurgizishlar soni ko’p bo’lsa yoki motor tezlanishi 2 sekunddan ortiq bo’lsa (kranlar va inertsiya momenti katta mexanizmlarning motorlari) olinadi.
3-shart. Eruvchan qo’yilmalarni selektiv(tanlab) ishlashi bo’yicha, saqlagichlarning vaqt-tok xarakteristikasi t = f (I) dan foydalanib tanlash.
180250% li o’ta yuklanishda NPN va NPR saqlagichlari uchun RP ga kirishdagi saqlagich toki I_v1 va RP dan ketuvchi liniyadagi saqlagich, toki I_v2 ning orasidagi farq toklar shkalasidagi 1 poьona bo’lsa, selektivlik taominlanadi.
NPN saqlagichlari bilan himoyalashda I_k/I_v2 nisbatining turli qiymatlarida selektiv ishlashni taominlovchi. I_v1/I_v2 nisbat qiymatlari quyida keltirilgan:
I_k / I_v2  ........... 50 100 200
I_v / I_v2 .......... 2.0 2.5 3.3
bu yerda I_k - RP dan ketuvchi liniyadagi qisqa tutashuv toki, A.
Ketma-ket ulangan PN-2 saqlagichlari eruvchan qo’yilmalarining selektivlikni taominlovchi toklari quyidagi 2.2 - jadvalda keltirilgan.

Selektivlikni ta’minlash

2 - jadval.

Kichik Iv2	Katta tokning Ik/Iv2 nisbatga boьliq qiymati, A
tokning qiymati, A	10	20	50	100 va undan ortiq
30 40 50 60 80 100 120 150 200 250 300 400	40 50 60 80 100 120 150 200 250 300 400 500	50 60 80 100 120 120 150 250 250 300 400 600	80 100 120 120 120 150 250 250 300 400 600 -	120 120 120 120 150 150 250 250 300 600 - -

Jadvaldagi I_k - ximoyalanuvchi liniya boshidagi qisqa tutashuv toki, A. Saqlagichlar eng katta o’chirish qobiliyati bilan ham xarakterlanadi. NPN va NPR saqlagichlari tokni cheklash xususiyatiga ega. Ular qisqa tutashuv toklarining nominal tokka nisbati katta bo’lganda, q.t. tokini eng katta qiymatiga erishmasdanoq, uzib qo’yadilar. Agar eruvchan saqlagichlarni aniq tanlansa, ularning yuqori o’chirish qobiliyati ishonchli ishlashini taominlaydi.
2.Avtomatik o’chirgichlar (avtomatlar)
Avtomatik o’chirgichlar motorlarni yurgizish va to’xtatish uchun elektr qurilmalarini o’ta yuklanish va qisqa tutashuv toklaridan himoya qilishga ishlatiladi.
Kuchlanishi 1000 V gacha avtomatlar shartli ravishda 3 ta guruhga bo’linadi:
1). Kichik avtomatlar AP-50, AK-63 va AE-2000;
2). A3100 va A3700 avtomatlari seriyalari;
3). Katta, podstantsiyalar uchun AVM va "Elektron" seriyalari.
Yuqoridagi seriyalardagi avtomatlar tarqatish punktlarida va shitlarda, boshqarish stantsiyalarida, KTP ning tarqatish qurilmalarida o’rnatiladi. AP-50, AK-63 va A3100 avtomatlari hozir ishlab chiqarilmaydi, shunnig uchun ularni loyihalarda qo’llash mumkin emas.
AE 2000 avtomatining AE 2010, AE 2030, AE 2040 va AE 2050 turlari 10A, 25A, 63A va 100A nominal toklarga chiqariladi. Maksimal tokni uzuvchi elementi 0,32A - 100A oraliьida shkalalarga ega. Bu avtomat elektromagnit va kombinatsiyali uzuvchiga ega.
A3700B avtomatlari tokni cheklovchi bo’lib, issiqlik va elektromagnitli maksimal tok uzuvchilarga ega.
Tokni cheklashsiz avtomatlar q.t toklari zonasida ishlashini sekinlashtiruvchi bilan (selektiv avtomatlar), yarim o’tkazgichli, issiqlik va elektromagnitli, faqat maksimal tok uzuvchi elementlar bilan chiqariladi.
Yarim o’tkazgichli uzuvchilar ekspluatatsiya davomida nominal tokni, q.t. zonasida ishlab ketish tokini, o’ta yuklanishlar zonasida ishlab ketish vaqtini, selektiv avtomatlarda esa qisqa tutashuv zonasida ishlab ketish vaqtini rostlash (o’zgartirish) imkoniga ega.
Tok cheklovchi avtomatlarning elektromagnitli va yarim o’tkazgichli uzuvchilari oldindan qo’yilmagan vaqt ichida qisqa tutashuv toklarini o’chiradi, selektiv avtomatlarning yarim o’tkazgichli uzuvchilari q.t. tokiga boьliq bo’lmagan doimiy vaqt ushalmasi (vqderjka vremeni ) bilan uzadi.
A3700 S selektiv avtomatlarning ishlab ketish vaqti uzuvchining 6 marta oshirilgan tokida 4-16 sekundga, q.t. zonasida 0,1 va 0,4 sekundga teng.
A3701B va A3702B avtomatlarida elektromagnit uzuvchi bo’lib, quyidagi turlari bor :
A 3711B, 12B : Nominal toki : I_n.=160 A, uzuvchi elementining nominal toki I_n.uz = 80A va 160A.
A3721B, 22B, I_n. = 250A, I_n.uz = 250A
A3731B, 32B, I_n. = 400A, I_n.uz = 400A
A3741B, 42B, I_n. = 630A, I_n.uz = 630A
A3703S va A3704S avtomatlarida yarim o’tkazgichli uchuvchi bo’lib, quyidagi turlari bor:
A3733 S : I_n.=250 A, I _n.uz = 160, 200, 250 A
A3734 S : I_n.=400 A, I _n.uz = 250, 320, 400 A
A3743 S : I_n.=400 A, I _n.uz = 250, 320, 400 A
A3744 S : I_n.=630 A, I _n.uz = 400, 500, 630 A
A3705B va A3706B avtomatlari issiqlik va elektromagnit uzuvchili bo’lib, quyidagi turlari bor:
A3715B;A3716B: I_n=I_n.uz=160A, I_n.uz= 16, 20, 25, 32, 40, 50, 63, 80,100,125,160 A,
A3725B; 26B : I_n = I_n.uz = 250 A, I_n = 160, 200, 250 A
A3735B; 36B : I_n = I_n.uz = 400 A, I_n = 250, 320, 400 A
A3745B; 46B : I_n = I_n.uz = 630 A, I_n = 400, 500, 630 A
AVM avtomatlari elektromagnit uzuvchili bo’lib, selektiv va noselektiv maksimal himoyaga ega va quyidagi turlari bor:
AVM-4 : I_n = 400 A
AVM-10 : I_n = 750 A, 1000 A
AVM-15 : I_n = 1150 A, 1500 A
AVM-20 : I_n = 2000 A, 2500 A
AVM avtomatlari statsionar va chiqariluvchi aravachada joylashgan bo’lishi mumkin.
“Elektron” avtomatida masofadan o’chiruvchi mustaqil uzuvchi; minimal uzuvchi - U_n dan 70-35 % kuchlanishda uzadi; maksimal tok himoyasi tok datchiklaridan, qarshiliklar blokidan, yarim o’tkazgichli blokdan va elektromagnit uzuvchidan iborat. Tok datchigi tok transformatorlaridir. Maksimal tok himoyasi vaqt ushalmasi va vaqt-tok xarakteristikasini tanlash old paneldagi ruchkalar bilan amalga oshiriladi.
”Elektron” ning turlari quyidagilar:
E06, I_n = 630 A; I_n.mth = 250, 400, 630A
E16, I_n = 1600A; I_n.mth = 630, 1000, 1250, 1600A
E25, I_n = 2500A; I_n.mth = 1600, 2000, 2500A
E40, I_n = 4000A; I_n.mth = 2500, 3200, 4000, 5000A
Foydalaniayetgan adabiyotlar:

• 
  Moskalenko V.V. Avtomatizirovanniy elektroprivod. M.: Energoatomizdat, 1986 g.
  
• 
  Spravochnik po avtomatizirovannomu elektroprivodu. M.: Energoatomizdat, 1980 g.
  
• 
  Chilikin M.G., Sandler A.S. Obshiy kurs elektroprivoda. M.: Energiya 1986