|
7. Neolit davridagi diniy tasavvurlar. Neolit revolyusiyasi odamlarning turmushini,
ularning ta’sir etadigan barcha sohalarni tubdan o‘zgartirdi. Odam o‘simliklarni o‘stirish, ozuqa
zahiralarini hosil etishni asta-sekin o‘rgandi. Va bu odamni o‘troq hayot kechirishga majbur etdi,
qadim hayvonlarni qo‘lga o‘rgatgan hamda ular berayotgan mahsulotdan foydalanishni o‘rgandi.
Bu nafaqat go‘sht, balki sut va teridir. Ovqat pishirish bilan tanishishi hamda idishlar yasash
odamga yangi muhim materiallarni uzgartirishga majbur etdi. Odam, ovqat va ichimliklar
saqlash uchun mo‘ljallangan idishlar, uy qurish uchun foydalanadigan loyni tayyorlashga
o‘rgandi. Neolit davri yuqori poleolitdan keskin farq qiladi. SHu jumladan, tosh buyumlarni
silliqlash va sayqal berish - bu esa muhim farq va shu farq davrga nom berdi (Neolit - yangi tosh
davri, yangi tosh ishlash yangi usullar davri).
Neolit davri dehqonlarga yangi ishlab chiqarish imkonini berdi. Dehqonlar zich va ko‘pchilik
guruhlar bilan o‘rnashardi. Dushmandan hamda yovvoyi hayvonlardan himoyalangan qishloqlar
kengayib, atroflarida kichik qishloqchalar o‘rnashar edi. Tinchlik va ovqat bilan ta’minlash, tug‘ilish
va bolalarni tirik qolishi va o‘sishiga imkon berar edi. Aholining keskin ko‘payishi yangi erlarni
o‘zlashtirishga, hayot tarzini o‘zgarishi diniy tasavvurlarning rivojlanishiga yangi imkoniyatlar
yaratdi.
Dehqonchilikning ehtiyojlari hosilni uzoq vaqt sabrsizlik bilan kutish kerakligi, hamda
aniq vaqtni hisoblash muhimligi, er fasllarining sikllarini bilish - bularning hammasi dehqon
qabilalarining osmonu erga, quyoshu oyga, yomg‘iru shamolga yangi qiziqishini paydo
bo‘lishiga sabab bo‘ldi. Bu degani qudratli ruhlarga bog‘liqlik sezilarli va ko‘zga tashlanadigan
bo‘lib qoldi. Iltijo va qurbonlik ularga atala boshlandi. Ammo tabiiy imkoniyatlar to‘g‘risidagi
tasavvurlar keskin o‘zgardi. Natijada qadimgi ruhlar -animistik sig‘inish ob’ekti asta-sekin o‘ta
qudratli xudolarga aylandilar. Ular uchun mehrob hamda cherkovlar tashkil etilardi va ularda
kecha va kunduz, dehqonlar jamoasidan maxsus ajratilgan mutaxassis xizmatkorlar - kelajakdagi
kohinlar xizmat qilardi. Qadimgi totemistik tasavvurlar ham o‘zgardi, dehqonlarni hayoti ov
natijasiga bog‘liq bo‘lmagan holda, hayvonlarni qadrlay boshladi, ammo hayvonlar va totemistik
tasavvurlar avlodlar xotirasida saqlanib qolavergan. Bu esa zoomorfik tashqi qiyofani biron-bir
sig‘inilgan xudoda aks etishiga olib keldi. Aksar xudolarning ko‘rinishi hayvon, qush,
baliqlarning yo boshi, yo tanasi shaklida bo‘lar edi. Bu mifologik qahramonlarning yuqorida
aytib o‘tilgan xudoga qarindoshligi saqlanib qolgan.
Fetishizmning sokin xarakteri o‘zgardi, xudolarning qudratli butlari, mehroblar yoki
cherkovlar yoniga o‘rnatilgan yirik haykallar shakliga aylandi.
Ba’zan butlar o‘rniga ramziy haykalchalar, turli shakldagi toshlar guruhi foydalanildi.
Fetishizmning rivojlanishida bu haykal va qurilmalar ibodatxonalarning ramzi bo‘lib xizmat
qildi.
Afsun ham o‘zgardi. Afsungarlarning dushmanlarga ziyon etkazish va omadli ov bilan
ta’minlash, ruhlar yordamida o‘z maqsadiga etishishning ibtidoiy usullari o‘rniga yangi, puxta
o‘ylangan ilohlar bilan aloqa marosimlari, boshqa diniy marosimlar, ibodat va qurbonlik qilish
tartiblari yuzaga keldi. Bular asosida qadimgi afsunlar yotar edi. Ammo bir qancha yangiliklar
yuzaga keldi. Bunday yangiliklardan biri - fol va bashorat edi. Bular afsunga yaqin bo‘lgan, hamda
unga asoslangan afsun prinsiplari va usullari edi. Ammo uning maqsadi boshqa edi: bu istakni
amalga oshirish emas, balki uni bilishdir. Folbinlikning ilk shakllari neolit davridan ilgari ham
amal qilardi. Ammo tizim sifatida neolit davrida yakunlandi. Neolit davridagi dehqonlar qudratli
tangridan qo‘rqqan holda uning yaxshi niyat munosabatlariga juda qiziqar edi. Buning uchun
(qurbonlik) tabiat kuchlari ilohlariga yoki ilohiylashtirilgan ajdodlarga ibodat qilishar edi. Ularning
hayolida keltirilgan qurbonliklar hamda ilohiylashtirishga ibodat qilishlari ularga yordam keltiradi
va iltimosini rad etmaydi. Ammo buni qanday bilish mumkin? Mana shu erda barcha usul va
prinsiplari bilan fol ochish yordamga kelar edi. Har bir shamanga munsub bo‘lgan ibtidoiy afsun
marosimlaridan farqli o‘laroq, folbinlik yuqori saviyali madaniyatni talab etardi. Marosimlarni olib
boruvchi folbin kiyim shartli belgilar tizimiga rioya qilishi shart edi. Bu shartli belgilar ilohini
qoniqtirganligini hamda ularning iltijolariga aniq javob berishga tayyorligini anglatardi. Belgilar
tizimi har xil - elementar qur’a tashlashdan to murakkab chiziq, yorug‘ nuqta va chiziqlarni
qo‘shilishigacha bo‘lar edi.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
