Рeжa: Диншунoслик фaнини ўқитишдaн кўздa тутилгaн aсoсий мaқсaд

Конфуцийчилик

Қадимги Хитойда Лао-Цзи фалсафий таълимоти билан деярли бир даврда Кунцзи (Конфуций - милоддан аввалги 551-479)нинг фалсафий таълимоти ҳам пайдо бўлди. Конфуций - Қадимги Хитой файласуфи ва педагоги, Конфуцийчиликнинг асосчиси. Конфуций, гарчи, самони олий руҳий қудрат, аждодларга қурбонлик келтиришни уларни эъзозлашнинг асосий ифодаси деб билса ҳам, ўз таълимотида осмон сирлари муаммоларини деярли тилга олмаган ҳамда руҳлар ва нариги дунё каби тушунчаларга кам эътибор берган. Конфуцийнинг фалсафий ва аҳлоқий ғоялари марказида инсон, унинг ақлий ва маънавий қиёфаси, оламдаги ҳамда жамиятдаги ўрни, вазифаси муаммолари туради.
Конфуций фикрича оламдаги барча мавжудот сингари инсоннинг тақдири ҳам самовий қудратга боғлиқ. Шунинг учун одамларнинг олийжаноблиги ёки тубанлиги, олий ёки паст табақага мансублигини ўзгартириб бўлмайди.
Бинобарин, подшоҳ - подшоҳлигича, фуқаро - фуқаролигича, ота - оталигича, фарзанд - фарзандлигича қолиши керак. Бундай ғоя, кўрамизки, мавжуд тузумни сақлаб қолишни назарда тутар эди. Шу билан бирга, Конфуций идеал, олий инсон, асл, мард киши концепциясини ишлаб чиққан. Бу коцепцияга кўра, одамлар ижтимоий келиб чиқиши ёки жамиятдаги мавқеи орқали eмас, балки одамийлик, адолатгўйлик, ҳақгўйлик, самимият, фарзандлик иззат-ҳурмати каби юксак маънавий фазилатларга эришиш туфайли юксак камолотга етишуви мумкин.
Конфуцийнинг фалсафий таълимоти кейинчалик Хитойда ҳукмрон динларнинг бирига айланган ва Конфуцийчилик деб ном олган диннинг асоси бўлди. (милоднинг бошларида). Конфуцийчилик манбаи - Конфуций издошлари ёзган «Лунг-Юй» (Суҳбатлар ва мулоҳазалар, милоддан олдинги ВИ аср) китобидир. Конфуцийчилик Лаоцзи таълимотидан тубдан фарқ қилади. У жамиятни ижтимоий ларзалардан асраб қолишга интилган феодал амалдорларнинг қарашлари ва манфаатларини ҳимоя қилган. Конфуцийчиликнинг мақсади - халқни мавжуд тартиб-қоидаларни ҳурмат қилиш руҳида тарбиялашдир. Бу дин ақидасига кўра, жамиятда осмондан юборилган «Женг» (Инсонпарварлик) қонуни амал қилади. Бу қонунни ўрганиб олиш учун инсон «Ли»га, яъни ижтимоий ахлоқ нормаларига, қоидаларига, анъанавий маросимларга амал қилиши, ўзининг жамиятдаги даражасига қараб иш тутиши зарур.
Конфуцийчилик белгиланган диний тартибларга қаттиқ амал қилишни талаб этади. Конфуцийнинг ўзи ҳаётлигида диний тартибларни сидқидилдан бажарган.
Eндиликда, ҳар бир оиланинг ўз ибодатхонаси бўлиши зарур бўлди. ҳар бир оила ўз ибодатхонасига аждодларнинг тимсоли бўлган «Чжу» тасвирини жойлаштиради. Унинг ёнига қурбонликларни қўяди ва диний маросимларни ижро этади.
Конфуцийчиликда ижтимоий-ахлоқий масала алоҳида ўрин эгаллайди. Шу маънода Конфуций таълимотини инсон хатти-ҳаракати ҳаёти меъёрлари ҳақидаги таълимот дейиши ҳам мумкин эди. Инсонлар ўртасидаги ҳаёт тарзи анъанавий беш муносабатдан иборатлиги қайд этилган:

1. 
   давлат бошлиғи билан амалдорлар ўртасидаги муносабат;
   
2. 
   ота-оналар билан фарзандлар ўртасидаги муносабат;
   
3. 
   эр билан хотин ўртасидаги муносабат;
   
4. 
   катта ва кичик ака-укалар ўртасидаги муносабат;
   
5. 
   дўст-биродарлар ўртасидаги муносабат.
   

Бу таълимотда шундай қадриятлар ҳам борки, унга қойил қолмай илож ё`қ. Биргина мисол келтирамиз:
- Ўғил ота-онаси олдида қуйидаги бешта вазифани бажариш шарт эди:
- ҳар доим ота-онани тўла ҳурмат қилиш;
- уларга энг суюкли таомни келтириш;
- улар бетоб бўлиб қолганларида чуқур қайғуриш;
- улар вафот этганларида юрак-юракдан ачиниш;
- улар хотирасига тантанали равишда қурбонликлар қилиш.
Конфуцийчиликда диний маросимларнинг асосий мазмуни - Конфуцийчиликка қадар мавжуд бўлган анъаналарни, уруғ-қабилавий маросимларни мустаҳкамлаш, қонунлаштиришни ташкил этарди. Чунки конфуций ўзининг ҳеч қандай янги таълимот яратмаганлигини фақат eски маросимларга, тартиб-қоидаларга қаттиқ риоя этишни талаб қиларди. Бу ўринда унинг қуйидаги сўзларини келтиришни мақсадга мувофиқ деб билдик: «Қадимдан жорий этилган маросимлар сақланмас ёки улар бекор қилинар эди, унда ҳамма нарса аралашиб кетади, издан чиқади. Никоҳ маросимини ё`қ қилинг-чи, унда эр-хотинлик бўлмайди, бу билан боғлиқ катта-катта жиноятларга ё`л очилади ёки дафн этиш ва қурбонлик қилиш маросимини ё`қ қилингчи, унда болалар вафот этган ота-оналари хотираси тўғрисида ўйламай, тирикларга eса хизмат қилмай қўядилар; Пин-Цзин маросимини ё`қ қилингчи - унда подшоҳ билан амалдор ўртасидаги фарқ ё`қ бўлиб кетади, кичик-кичик князчалар ўз бошимчалик қила бошлайдилар, натижада таъқиб этиш ва зўравонлик бошланади».
Хитой халқи тарихида қадимги маросимлар катта ўрин тутганлигини Конфуций яхши билар эди. Шунинг учун ҳам Хитой халқ анъаналарини, маросимларини ўзининг таълимотида асосий мазмунга айлантирган. Хитойликлар учун энг ёмон фожеа - эркак томонидан авлоднинг қолмаслигидир. Улар авлодлари қолмаса, биз ўлганимиздан сўнг ким бизларни ёд этади деб қаттиқ қайғуга тушадилар.
Конфуцийчиликнинг бош Худоси - осмон Худоси эди. Кейинчалик Конфуцийнинг ўзи ҳам илоҳийлаштирилган. Унинг шарафига, ҳатто императорнинг ўзи ҳам диний маросимларни бажо келтирар эди. Бу бежиз эмас эди, албатта. Чунки, Конфуцийчилик оддий халқ устидан «аслзодалар»нинг ҳукмронлигини оқларди. Бу динга кўра айни пайтда императорнинг ўзи олий Худонинг ердаги вакили эди. Конфуцийчиликда императорга қарата ёзилган қуйидаги маслаҳат ҳам бор эди: «Агар император бирор катта мақсадни амалга оширмоқчи бўлса, у албатта аждодлари ибодатхонасига бориши лозим. Қилмоқчи бўлган ишидан, ўзининг мақсадидан авлодларини хабардор этмоғи керак. Шу пайтда у осмонда юлдузларнинг ҳолатига қарамоғи, улар қулай жойлашганлигига ишонч ҳосил қилганидан сўнг ўзининг мақсадини амалга оширмоғи мумкин».
Даосизм
Даосизм - аслида фалсафий таълимот бўлиб, у милоддан аввалги ИВ-ИИИ асрларда Хитойда пайдо бўлган. Унинг асосида милоддан аввалги ИИ асрда даосизм дини шаклланди.
Даосизмнинг фалсафий принциплари «Дао-Дэцзин» китобида баён этилган. Бу асар ўтмишдаги Хитой донишманди Лао-Цзи қаламига мансубдир. Лао-Цзининг тарихийлиги хусусидаги масалага синологлар шубҳа билан қарайдилар.
Асарнинг асосий тушунчаси «дао» (ё`л) бўлиб, у оламнинг моҳияти ва бош сабаби, дунёнинг турли-туманлиги манбаи, барча нарсаларнинг онаси деб тушунилган. Бу, гўё қандайдир ё`л бўлиб, атрофни ўраб олган олам ва барча кишилар шу ё`л билан бориши лозим. «Дао» диний мазмун касб этган ё`лгина бўлиб қолмай, айни пайтда у ҳаёт тарзи, усули, принциплари ҳам эди.
Даосизм динининг асосий рамзи Дао бўлиб, у осмон худоси рамзига яқин эди. Унга кўра, ҳар бир бахтиёр бўлишни истаган одам Даони таний олиши ва у билан бирлашиб кетиши зарур. Чунки, одам микрокосм (кичик дунё) бўлиб, у ҳам микрокосмдек абадийдир. Инсоннинг вафоти билан руҳ танадан ажралиб чиқиб, микрокосм билан бирлашиб кетади. Инсоннинг вазифаси у ўлмай туриб, руҳи Даога қўшилиб кетишига интилишдир. Бу нарсага қандай эришиш мумкин деган саволга Дао таълимотида жавоб берилган.
Лао-Цзининг таълимотига кўра, Дао ё`ли «Де» кучига мосдир. Фақатгина шу кучда Дао шахси намоён бўлади. «Де»нинг маъноси фаолияцизлик бўлиб, тўлақонли фаолиятни инкор этишдир. Демак, илоҳий мукофотга Даонинг мақомига яхши ишлар билан эришишга тиришган одам eмас, балки медитация ва ўзининг ички дунёсига ғарқ бўлиш жараёнида ўзини тинглашга ҳаракат қилган ва ўзи орқали дунё тузилиши маромини тинглаш ва унга эришишга ҳаракат қилган одам етишади.
Шундай қилиб Даосизмда ҳаёт моҳияти абадийликка, ўз илдизларига қайтиш деб тушунилади.