|
A mare urg`ochi ot ma`nosini anglatadi, shak-shubha yo`qki, otlar inda yashashmaydi. Mare
so`zi esa bir ma`noli so`z hisoblanadi hamda buni bilish uchun hech qanday izohning hojati yo`q.
18
Nest so`zi ko`p ma`noli so`z, uning asosiy ma`nosi hisoblangan qushlar ini ma`nosidan tashqari,
metonimiya sifatida polopon yoki metaforada turar joy, yotoq, o`g`rilarning tez-tez tashrif
buyurib turadigan joyi ma`nolarini ham anglatadi. Bularning hech biri, har qanday holatda ham,
mare so`zi bilan bog`lana olmaydi va ular bitta erkin so`z birikmasida birga ma`no anglatmaydi.
Shunday qilib, har ikki so`z birikma bilan birga o`zlarining har doimgi ma`nolarini saqlab qoladi,
chunki butun birikma alohida ma`noga egalik qiladi.
Yuqoridagi misol professor N.N.Amosova tasniflagan qat`iy kontekstning tarkibiy qismi
bo`lmish so`z birikmalariga tegishlidir, endi e`tiboringizni ikkinchi tarkibiy qism bo`lgan
iboralarga berilgan ta`rif va ularni izohlovchi misollarga qaratishingiz mumkin.
Komponentlar yakkaligi nuqtai nazaridan iboralarning har-xil turlari mavjud. Ularning
ba`zilari hech qayerda uchramaydigan eskirgan so`zlarni yoki eskirgan ma`nodagi elementlarni
o`z ichiga oladi. Bu iboralar hech qachon erkin so`z birikmasiga omonim bo`lmaydi va
shuningdek ular so`zlarni turkumlash jihatidan butunlay mustaqil hisoblanadi. Masalan: to
cudgel one`s brains – katta aqliy urinishni amalga oshirmoq. Iborada “cudgel” eskirgan
so`zining mavjudligi birikmaning ibora ekanligidan darak beradi. Boshqa iboralar erkin so`z
birikmalari bilan o`zaro omonimlik munosabatida bo`la oladi. Masalan: dark horse – (s.s.) tim
qora ot, ibora sifatida esa sirli odam deb tarjima qilinadi. Ibora ba`zi noma`lum sifatlari sababli
poygada tasodifan g`olib bo`lgan otning ko`rinishiga qurilgan.
The day after the fair – juda kech, muammoli vaziyat allaqachon tugab bo`lgandan keyin.
Bu ibora erkin so`z birikmasi sifatida ishlatilishi mumkin. Professor N.N.Amosova iboraning
rasmiy qat`iyligidan ko`ra ko`proq zarurati bo`lgan ifoda komponentlari orasidagi ichki semantik
aloqadorligining muayyan xossasi haqida fikr yuritadi. Shuning uchun qat`iy kontekstning so`z
birikmalari va iboralarga bunday tarzda bo`linishi birinchi, turg`unlik xossasi esa ikkinchi
darajalidir. So`z birikmalari va iboralarning ikkovi ham o`zgaruvchan va o`zgarmas turlarga
bo`linadi. Bu sifatlar ularning tuzilishiga juda bog`liq hisoblanadi. So`z birikmasi uning
o`zgaruvchan qismiga bog`liq ravishda o`zgarishi mumkin. Misol uchun: the apple of (his, her,
mother`s) eye – (uning, onasining) ko`z qorasi. So`z birikmalari akademik Vinogradovning
tasnifida aniqlangan frazeologik chatishmalarga ekvivalent bo`ladi deb fikr yuritishimiz noto`g`ri
bo`lar edi. Professor N.N.Amosova akademik Vinogradov yaratgan atama orqali qamrab olingan
materialni ikki guruhga bo`ladi va frazeologik me`yorlardan holi bo`lgan eng katta qismini
birinchi ko`rib chiqadi. “To pay a visit, to pay call, to pay homage, to pay compliments, to pay
respects, to pay deference, to pay (one`s) devoirs, to pay court, to pay (one`s) address (to
somebody)”ga o`xshash birikmalar biz tadqiq etayotgan sohaga mos bo`la olmaydi, chunki to
pay fe`lining ma`nosini aniqlab kelayotgan so`zlar o`zgaruvchan hisoblanadi. Boshqa tomondan
olib qaraganda, bu bunday birikmalarning ikkala qismi erkin emas, chunki otlar guruhining
19
ikkinchi tarkibiy qism bo`lish ehtimoli ma`no xususiyatiga ko`ra cheklanmaydi, lekin stilistik
qoidaga ko`ra bu cheklangan. Misol uchun: to pay seeing off, to pay celebration, to pay welcome
yoki to pay greetings deb aytish mumkin emas. Bularning ba`zilari morfologik jihatdan qat`iy
hisoblanadi. Masalan: biz to pay address birikmasini to pay an addressga o`zgartira olmaymiz.
Professor N.N.Amosova yarim qat`iy kontekst yoki an`anaviy qat`iy kontekst atamalarini taklif
etadi.
Bu ikki guruh o`rtasidagi chegara chizig`i ozgina sun`iydek tuyuladi. Professor
N.N.Amosova o`zi yaratgan tasnif yagona tasnif bo`lishi kerakligini talab qiladi.
Professor A.V.Kunin ham iboralarning etimologiyasini muhokama qilishga, ham
o`zgacha murakkab holatlarni o`rganib chiqishga qiziqqan. Uning ilmiy asarlari, ayniqsa u
to`plagan lug`at, va uning shogirdlarining dissertatsiyalari ham foydali, chunki ular butun soha
uchun zamonaviy tekshiruv manbai sanaladi.
Professor A.V.Kunin frazeologiyani leksikologiyaning bir bo`limi emas, balki mustaqil
tilshunoslik fani sifatida rivojlanishi shart deb fikr yuritadi. Uning frazeologik birikmalar tasnifi
iboralar nutqda bajaradigan vazifasiga asoslangan. Ular otlashgan (a bull in a china shop),
undovlashgan (a pretty kettle of fish!), so`zlashuvga xos (familiarity breeds contempt) yoki
otlashgan so`zlashuvga xos (pull somebody`s leg) bo`lishi mumkin. Qo`shimcha kichik yoki
ichki guruhlarga tasniflash, birliklar o`zgaruvchan yoki o`zgarmas bo`lishiga yohud bir
elementning ma`nosi erkin qolishiga yoki, odatda ko`proq, elementlarning ma`nosi o`rtasidagi
o`zaro bog`lanishga asoslanadi. Ko`p e`tibor boshqacha ko`rinishning har-xil turlariga ajratilgan.
Masalan, sinonimligiga, otlashganligiga va boshqalarga. Batafsil funksional va semantik tasnif
leksikografiyaning talablariga mos ravishda asosan professor A.V.Kuninning tezislarida
rivojlantirilgan.
Professor A.V.Kunin o`z tasnifini vazifa, ma`no va tuzilish xususiyatlarining
birlashmasiga asoslagan. Uning tizimi o`z ilmiy asarida ravshan aytib o`tilgan.
Frazeologik birikmalar turli ko`rinishga ega bo`lishi va so`z turkumlariga munosib
ekvivalent bo`lishi mumkin. Tuzilishiga ko`ra esa aynan frazeologik birikmalarga (leaky vessel –
inson, apple of one`s eye – juda qadrli, s.s.: ko`z qorachig`i, apple of discord – janjalga sabab
bo`lgan narsa) va fe`lli birikmalarga (to make mountains of molehills – pashshadan fil yasamoq,
Do'stlaringiz bilan baham: | 
