Reja: Alkimyogar zodagonlar. Mashhur alkimyogarlar va ularning ishlari

Bu murakkab vazifani amalga oshirish uchun ana shu metallarga iksirdan ozgina qo‘shish kifoya qiladi deb o‘ylaganlar. Jobir ibn Xayyom har qanday taxmin aniq ma’lumotlar bilan tasdiqlangandagina qabul qilinishi mumkin deb yozgan. Kimyoda faqat taj-ribalarga suyanib ish ko‘rish kerakligini ham ta’kidlaganligi ma’lum. O‘rta asrlarda sharqning ikkinchi bir kimyogari Ar-Roziy Aristotel fikrlariga to‘zatish kiritdi. Uning fikricha, metallar murakkab moddalar bo‘lib, o‘ziga xos xossa va xususiyatlarga ega. U ko‘plab tajribalar utkazdi. Ar-Roziy o‘zining 200 dan ortiq ilmiy ishlarida, shu jumladan kimyoga oid mashhur "Sirlar kitobi" asarida o‘sha davr kimyosida qo‘llanilgan barcha moddalar, asbob-an-jomlar va tadbirlarni mufassal bayon etdi.

• Bu murakkab vazifani amalga oshirish uchun ana shu metallarga iksirdan ozgina qo‘shish kifoya qiladi deb o‘ylaganlar. Jobir ibn Xayyom har qanday taxmin aniq ma’lumotlar bilan tasdiqlangandagina qabul qilinishi mumkin deb yozgan. Kimyoda faqat taj-ribalarga suyanib ish ko‘rish kerakligini ham ta’kidlaganligi ma’lum. O‘rta asrlarda sharqning ikkinchi bir kimyogari Ar-Roziy Aristotel fikrlariga to‘zatish kiritdi. Uning fikricha, metallar murakkab moddalar bo‘lib, o‘ziga xos xossa va xususiyatlarga ega. U ko‘plab tajribalar utkazdi. Ar-Roziy o‘zining 200 dan ortiq ilmiy ishlarida, shu jumladan kimyoga oid mashhur "Sirlar kitobi" asarida o‘sha davr kimyosida qo‘llanilgan barcha moddalar, asbob-an-jomlar va tadbirlarni mufassal bayon etdi.

Roziy ham, Jobir singari, iksir yordamida bir metallni ikkinchi me-tallga aylantirish mumkin deb o‘ylardi; bundan tashqari, metallarni turli nis-batda bir-biriga qo‘shish orqali ham oltinga o‘xshash metall hosil qilish ustida ko‘p tajribalar o‘tkazdi. Biroq Roziy shu usudda tayyorlangan metallar ko‘rinish jihatidan oltinga o‘xshasada, hali ular yuqori sifatli oltin emas deb ta’kidladi. Buning isboti uchun u o‘sha qotishmalarni o‘z tarkibiy qismlariga ajratdi.

Xorazmlik ikki olim – Abu Abdullo Muhammad ibn Yusuf Kotibiy Xorazmiy va Abdulhakim ibn Abdulmalik al-Kosiy ham kimyo tarixiga katta hissa qo‘shdilar. O‘rta Osiyoda, umuman, Sharqda kimyo fanining taraqqiyotida buyuk tabib va faylasuf Abu Ali ibn Sinoning roli ham nihoyatda katta. Ibn Sino kimyogarlarning oddiy metallarni oltinga aylantirish to‘g‘risidagi fikrlariga keskin qarshi chiqdi. Metallarning paydo bo‘lishi masalasida u ham Jobir nazariyasiga o‘xshash nazariyani ilgari surdi; ammo Ibn Sinoning fikri-cha, o‘sha davrda ma’lum bo‘lgan har qaysi metall o‘zicha alohida bir moddadir (biror yagona metallning turi emas). Bir metallni ikkinchisiga aylantirish uchun uning tarkibiy qismlari (oltingugurt, simob va boshqa aralashmalar) orasidagi nis-batni o‘zgartirish kerak. Vaholanki biz bu nisbatning qanday ekanligini bil-maymiz, demak, uni o‘zgartirishga qodir emasmiz, deydi Ibn Sino. Ibn Sinoning metallar murakkab tarkibli moddalar ekanligi haqidagi fikri fandan uzoq bo‘lsa ham, uning oddiy metallarni iksir yordamida oltinga aylantirish mum-kin degan nazariyaga qarshi chiqib yozgan mulohazalari o‘rta asr A.sining ilmiy 347kimyoga o‘sib o‘tishida katta rol o‘ynadi. O‘rta asr kimyogarlari oddiy metallarni oltinga aylantirish haqidagi o‘z naza-riyalarini amalga oshirish yo‘lida ko‘p kuch va vaqt sarfladilar. Natijada ular turli moddalar va asboblarni kashf etdilarki, bularning ko‘p qismi hozirgi kimyo ilmida keng qo‘llaniladi.A. sohasida o‘tkazilgan tadqiqotlar tufayli metallurgiyani rivojlantirishga, keramika, shisha, millionlab tonna nitrat kislota ishlab chiqarishga, gazmollarni bo‘yash ishlarini maromiga yetkazishga, novshadil, kinovardan simobni ajratib olish va boshqa ishlarni amalga oshirishga muvaffaq bo‘lindi. Amalgama (oltin suvini yuritish) kabi muhim ishlar ham alkimyogarlar xizmatining samarasidir.Ad.: Karimov U. I., Neizvestnoye sochineniye Abu Bakra ar-Razi "Kniga tayni tayn", T., 1957; Kazakov B., Prevraheniye elementov, M., 1977; Rabinovich V. L., Alximiya kak fenomen srednevekovoy kulturi, M., 1979.Qudrat Axmerov.

• Xorazmlik ikki olim – Abu Abdullo Muhammad ibn Yusuf Kotibiy Xorazmiy va Abdulhakim ibn Abdulmalik al-Kosiy ham kimyo tarixiga katta hissa qo‘shdilar. O‘rta Osiyoda, umuman, Sharqda kimyo fanining taraqqiyotida buyuk tabib va faylasuf Abu Ali ibn Sinoning roli ham nihoyatda katta. Ibn Sino kimyogarlarning oddiy metallarni oltinga aylantirish to‘g‘risidagi fikrlariga keskin qarshi chiqdi. Metallarning paydo bo‘lishi masalasida u ham Jobir nazariyasiga o‘xshash nazariyani ilgari surdi; ammo Ibn Sinoning fikri-cha, o‘sha davrda ma’lum bo‘lgan har qaysi metall o‘zicha alohida bir moddadir (biror yagona metallning turi emas). Bir metallni ikkinchisiga aylantirish uchun uning tarkibiy qismlari (oltingugurt, simob va boshqa aralashmalar) orasidagi nis-batni o‘zgartirish kerak. Vaholanki biz bu nisbatning qanday ekanligini bil-maymiz, demak, uni o‘zgartirishga qodir emasmiz, deydi Ibn Sino. Ibn Sinoning metallar murakkab tarkibli moddalar ekanligi haqidagi fikri fandan uzoq bo‘lsa ham, uning oddiy metallarni iksir yordamida oltinga aylantirish mum-kin degan nazariyaga qarshi chiqib yozgan mulohazalari o‘rta asr A.sining ilmiy 347kimyoga o‘sib o‘tishida katta rol o‘ynadi. O‘rta asr kimyogarlari oddiy metallarni oltinga aylantirish haqidagi o‘z naza-riyalarini amalga oshirish yo‘lida ko‘p kuch va vaqt sarfladilar. Natijada ular turli moddalar va asboblarni kashf etdilarki, bularning ko‘p qismi hozirgi kimyo ilmida keng qo‘llaniladi.A. sohasida o‘tkazilgan tadqiqotlar tufayli metallurgiyani rivojlantirishga, keramika, shisha, millionlab tonna nitrat kislota ishlab chiqarishga, gazmollarni bo‘yash ishlarini maromiga yetkazishga, novshadil, kinovardan simobni ajratib olish va boshqa ishlarni amalga oshirishga muvaffaq bo‘lindi. Amalgama (oltin suvini yuritish) kabi muhim ishlar ham alkimyogarlar xizmatining samarasidir.Ad.: Karimov U. I., Neizvestnoye sochineniye Abu Bakra ar-Razi "Kniga tayni tayn", T., 1957; Kazakov B., Prevraheniye elementov, M., 1977; Rabinovich V. L., Alximiya kak fenomen srednevekovoy kulturi, M., 1979.Qudrat Axmerov.

KIMYONING ALKIMYODAN AVVALGI DAVRI Bu davr dunyoda madaniyat boshlanishidan tortib to IV asrga qadar davom etgan. Bu davrda tajribada qo’lga kiritilgan bilimlar avloddan avlodga o’tib kelgan. Insonlar juda qadim zamonlardan beri oltin, simob, kumush, oltingugurt kabi elementlarni, osh tuzi, achchiqtosh kabi murakkab moddalarni yaxshi bilganlar. Miloddan Amaliy kimyo qariyb 4000 yil ilgari Misr, Mesopotamiya, Hindiston, Xitoy mamlakatlarida rivojlangan. Yunon olimlari materiya qayerdan kelib chiqqan degan savolga javob izlay boshlaydilar. Yunon olimi Falesning fikricha dastlabki materiya suv bo’lib, barcha narsalar suvdan hosil bo’ladi. Undan qariyib bir asr keyin boshqa bir yunon olimi Anaksimen barcha narsalar havodan hosil bo’lgan deb taxmin qilgan. Miloddan V asr ilgari o’tgan Geraklit hamma narsa olovdan kelib chiqqan deb aytgan. Shu davrda yashab ijod etgan Levkipp va uning shogirdi Demokrit barcha moddalar ko’zga ko’rinmaydigan darajada mayda zarrachalardan – atomlardan tashkil topgan degan fikrni ilgari surganlar.

• KIMYONING ALKIMYODAN AVVALGI DAVRI Bu davr dunyoda madaniyat boshlanishidan tortib to IV asrga qadar davom etgan. Bu davrda tajribada qo’lga kiritilgan bilimlar avloddan avlodga o’tib kelgan. Insonlar juda qadim zamonlardan beri oltin, simob, kumush, oltingugurt kabi elementlarni, osh tuzi, achchiqtosh kabi murakkab moddalarni yaxshi bilganlar. Miloddan Amaliy kimyo qariyb 4000 yil ilgari Misr, Mesopotamiya, Hindiston, Xitoy mamlakatlarida rivojlangan. Yunon olimlari materiya qayerdan kelib chiqqan degan savolga javob izlay boshlaydilar. Yunon olimi Falesning fikricha dastlabki materiya suv bo’lib, barcha narsalar suvdan hosil bo’ladi. Undan qariyib bir asr keyin boshqa bir yunon olimi Anaksimen barcha narsalar havodan hosil bo’lgan deb taxmin qilgan. Miloddan V asr ilgari o’tgan Geraklit hamma narsa olovdan kelib chiqqan deb aytgan. Shu davrda yashab ijod etgan Levkipp va uning shogirdi Demokrit barcha moddalar ko’zga ko’rinmaydigan darajada mayda zarrachalardan – atomlardan tashkil topgan degan fikrni ilgari surganlar.

Misrliklarning amaliy kimyosi va Yunon olimlarining falsafiy tasavvurlari asosida miloddan 300 yil avval qadimiy dunyoning madaniy markazi Aleksandriyada akademiya va kutubxonalar tashkil topdi.
Misrni arablar zab etganidan keyin, Aleksandriya akademiyasining qolgan boyliklari VII asrdan boshlab arablar qo’liga o’tadi. Arablar “kimyo” so’zi oldiga, arab tiliga xos “al” qo’shimchasini qo’shib kimyoni “alkimyo” deb ataydilar. Arablar faoliyati natijasida kimyoviy ma'lumotlar birmuncha rivojlanib yangi – yangi moddalar kashf qilindi. VIII asrda kimyoviy bilimlar arablardan Ispaniyaga va undan Yevropaga o’ta boshlaydi. Qadimgi Markaziy Osiyo, jumladan o’zbek olimlari ham kimyo fani tarixiga arab olimlari qatoriga kiritilganlar.

IX–XI asrlarda yashab ijod qilgan O’rta Osiyolik allomalardan Abu Nasr Farobiy, Ahmad al-Farg’oniy, Abu Rayhon Beruniy va Abu Ali ibn Sino o’z davrlarida kimyoning ham amaliy, ham nazariy jihatdan rivojlanishiga o’z hissalarini qo’shganlar. Abu Nasr Forobiy (870-950-yillar) tasavvurida jamiki moddiy dunyoning asosida birlamchi materiya yotadi. U biz idrok etadigan moddiy dunyo to’rt «ildizdan», ya’ni to’rtta boshlang’ich elementdan – o’t, havo, suv va yerdan tashkil topganligi haqidagi qadimgi dunyo faylasuflarining fikrini tasdiqlaydi. Forobiy mashhur shufokor sifatida amaliy kimyoni rivojlantirishga katta hissa qo’shdi. Al-Farg’oniy (797-861-yillar) buyuk matematik, astronom bo’lishi bilan birga, u astronomik asboblarning mohir ustasi bo’lgan. U Bog’dod va Damashqda rasadxonalar hamda Nil daryosi suvi sathini doim kuzatib turish imkoniyatini beradigan inshoot («Mikiyes-jadid»-nilomer) ni yaratishda maxsus qotishmalardan foydalangan. Nilomerni hozirgi kungacha saqlanib qolganligi suvning 1000 yildan ortiq yemirish kuchiga chidamli, noyob tog’ jinsi va «sement» anganligidan dalolat beradi. Uning kimyoga oid «Kitob amal ar-rahomat» (marmarning xizmati haqidagi kitob) deb ataladigan yirik asari saqlanib qolgan. Abu Ali ibn Sino (980-1037-yillar) amaliy kimyoning rivojlanishiga salmoqli hissa qo’shgan, lekin alkimyogarlarning temirni oltinga aylantirish yo’nalishidagi ishlarini asossiz, amalga oshirib bo’lmaydigan jarayon deb qaragan. Abu Ali ibn Sino bu haqda «Bir xil metallni ikkinchi bir metallga aylantirish imkoniyati menga tushunarli emas. Aksincha men buning imkoniyati yo’q deb hisoblayman, chunki bir metall jismni ikkinchi metall jismga aylantirishning iloji yo’q. Oddiy jism o’zidan boshqa jismni ajratmasligi kerak», deb yozgan edi. Shunday qilib, Abu Ali ibn Sino asarlarida anorganik kimyoning dastlabki kurtaklari paydo bo’lgan. Hozirgi Markaziy Osiyo hududida ijod etgan tabiatshunos olimlardan Buxorolik Abu Ali ibn Sino tibbiyot sohasidagi ishlari bilan olamga mashhurdir. Uning fikricha kimyoviy bilimlar oddiy moddalardan oltin olishga emas, balki dorivor moddalar yaratishga xizmat qilishi kerak

• IX–XI asrlarda yashab ijod qilgan O’rta Osiyolik allomalardan Abu Nasr Farobiy, Ahmad al-Farg’oniy, Abu Rayhon Beruniy va Abu Ali ibn Sino o’z davrlarida kimyoning ham amaliy, ham nazariy jihatdan rivojlanishiga o’z hissalarini qo’shganlar. Abu Nasr Forobiy (870-950-yillar) tasavvurida jamiki moddiy dunyoning asosida birlamchi materiya yotadi. U biz idrok etadigan moddiy dunyo to’rt «ildizdan», ya’ni to’rtta boshlang’ich elementdan – o’t, havo, suv va yerdan tashkil topganligi haqidagi qadimgi dunyo faylasuflarining fikrini tasdiqlaydi. Forobiy mashhur shufokor sifatida amaliy kimyoni rivojlantirishga katta hissa qo’shdi. Al-Farg’oniy (797-861-yillar) buyuk matematik, astronom bo’lishi bilan birga, u astronomik asboblarning mohir ustasi bo’lgan. U Bog’dod va Damashqda rasadxonalar hamda Nil daryosi suvi sathini doim kuzatib turish imkoniyatini beradigan inshoot («Mikiyes-jadid»-nilomer) ni yaratishda maxsus qotishmalardan foydalangan. Nilomerni hozirgi kungacha saqlanib qolganligi suvning 1000 yildan ortiq yemirish kuchiga chidamli, noyob tog’ jinsi va «sement» anganligidan dalolat beradi. Uning kimyoga oid «Kitob amal ar-rahomat» (marmarning xizmati haqidagi kitob) deb ataladigan yirik asari saqlanib qolgan. Abu Ali ibn Sino (980-1037-yillar) amaliy kimyoning rivojlanishiga salmoqli hissa qo’shgan, lekin alkimyogarlarning temirni oltinga aylantirish yo’nalishidagi ishlarini asossiz, amalga oshirib bo’lmaydigan jarayon deb qaragan. Abu Ali ibn Sino bu haqda «Bir xil metallni ikkinchi bir metallga aylantirish imkoniyati menga tushunarli emas. Aksincha men buning imkoniyati yo’q deb hisoblayman, chunki bir metall jismni ikkinchi metall jismga aylantirishning iloji yo’q. Oddiy jism o’zidan boshqa jismni ajratmasligi kerak», deb yozgan edi. Shunday qilib, Abu Ali ibn Sino asarlarida anorganik kimyoning dastlabki kurtaklari paydo bo’lgan. Hozirgi Markaziy Osiyo hududida ijod etgan tabiatshunos olimlardan Buxorolik Abu Ali ibn Sino tibbiyot sohasidagi ishlari bilan olamga mashhurdir. Uning fikricha kimyoviy bilimlar oddiy moddalardan oltin olishga emas, balki dorivor moddalar yaratishga xizmat qilishi kerak

Abu Rayhon Beruniy (973-1048 yillar) o’zining «Minerologiya» deb nomlangan mashhur asarida o’sha davrda ma’lum bo’lgan metallar, ulardan tayyorlanadigan qotishmalar, metallarni rudalarini kovlab olish va ularga ishlov berish, rangli metallar va qimmatbaho toshlarning xossalarini o’rganish, ayniqsa minerallarning solishtirma massalarini aniqlash yuzasidan olib borgan ishlari kimyo fanini rivojlantirishga katta hissa qo’shdi. «Hindiston» deb nomlangan asarida u «rivojlantirish - bir narsaning ikkinchi boshqa narsaga aylanishidir, butun borliq doimo o’zgarishda va rivojlanishda-tabiatning kuchi aynan shundadir» degan muhim ilmiy xulosaga keladi. Abu Rayhon Beruniy o’zining shu asarida «Har bir narsani o’rganish shu narsani tashkil qilgan tarkibiy qismlarni (elementlarni o’rganishdan boshlanadi)» deb yozgan edi. Xorazmda yashab ijod etgan 2008 yilda 1000 yilligini nishonlagan Mannon akademiyasining rahbari Abu Rayhon Beruniyning “qimmatbaho toshlarni bilib olish bo’yicha ma'lumotlar to’plami” degan risolasi o’sha zamondagi Markaziy Osiyo, Yaqin Sharq, hatto Yevropada ham ma'danshunoslik sohasidagi eng yirik asar hisoblangan. Aytilganlar shundan dalolat beradiki o’rta asrda sharq mamlakatlarida xususan O’zberiston Respublikasi hududida kimyoviy fikr va ilmiy dunyoqarash yuqori darajada bo’lgan, amaliy kimyo ancha rivojlangan. Buning isboti sifatida IX-XII asrlarda O’rta Osiyo hududida mis (Zarafshon, Isfara tog’lari, Soh, Oloy, Navkent, Olmaliq, Oqtosh, Oqsuv atrofida), qo’rg’oshin va kumush (Oltintopgan, qo’rg’oshin koni), simob (Chovoy, Haydarkon, Laylakda), oltin (Oltinqozg’on, Obirahmatda), O’zbekiston dunyoda ulkan oltin resurslariga ega bo’lgan mamlakatlar qatoriga kiradi, 41 ta oltin koni, shu jumladan 33 ta oltin- ma’dan koni qidirib topildi. Yevrosiyo qit’asida eng yirik hisoblangan Muruntov koni jahondagi ulkan konlar qatoriga kiradi.

• Abu Rayhon Beruniy (973-1048 yillar) o’zining «Minerologiya» deb nomlangan mashhur asarida o’sha davrda ma’lum bo’lgan metallar, ulardan tayyorlanadigan qotishmalar, metallarni rudalarini kovlab olish va ularga ishlov berish, rangli metallar va qimmatbaho toshlarning xossalarini o’rganish, ayniqsa minerallarning solishtirma massalarini aniqlash yuzasidan olib borgan ishlari kimyo fanini rivojlantirishga katta hissa qo’shdi. «Hindiston» deb nomlangan asarida u «rivojlantirish - bir narsaning ikkinchi boshqa narsaga aylanishidir, butun borliq doimo o’zgarishda va rivojlanishda-tabiatning kuchi aynan shundadir» degan muhim ilmiy xulosaga keladi. Abu Rayhon Beruniy o’zining shu asarida «Har bir narsani o’rganish shu narsani tashkil qilgan tarkibiy qismlarni (elementlarni o’rganishdan boshlanadi)» deb yozgan edi. Xorazmda yashab ijod etgan 2008 yilda 1000 yilligini nishonlagan Mannon akademiyasining rahbari Abu Rayhon Beruniyning “qimmatbaho toshlarni bilib olish bo’yicha ma'lumotlar to’plami” degan risolasi o’sha zamondagi Markaziy Osiyo, Yaqin Sharq, hatto Yevropada ham ma'danshunoslik sohasidagi eng yirik asar hisoblangan. Aytilganlar shundan dalolat beradiki o’rta asrda sharq mamlakatlarida xususan O’zberiston Respublikasi hududida kimyoviy fikr va ilmiy dunyoqarash yuqori darajada bo’lgan, amaliy kimyo ancha rivojlangan. Buning isboti sifatida IX-XII asrlarda O’rta Osiyo hududida mis (Zarafshon, Isfara tog’lari, Soh, Oloy, Navkent, Olmaliq, Oqtosh, Oqsuv atrofida), qo’rg’oshin va kumush (Oltintopgan, qo’rg’oshin koni), simob (Chovoy, Haydarkon, Laylakda), oltin (Oltinqozg’on, Obirahmatda), O’zbekiston dunyoda ulkan oltin resurslariga ega bo’lgan mamlakatlar qatoriga kiradi, 41 ta oltin koni, shu jumladan 33 ta oltin- ma’dan koni qidirib topildi. Yevrosiyo qit’asida eng yirik hisoblangan Muruntov koni jahondagi ulkan konlar qatoriga kiradi.

Samarqand viloyatida oltin ma’danli Zarmiton va boshqa oltin konlari axtarib topildi. Shu konlarni o’zlashtirishni jadallashtirish bo’yicha o’tkazilayotgan tenderda dunyoda katta nufuzga ega bo’lgan Avstraliya kompaniyasi g’olib deb topildi. Toshkent viloyatining Angren shahri yaqinida infratizimi yuksak darajada rivojlangan Qizilolmasoy va Ko’chbuloq konlari topildi. Endilikda, ushbu konlarda cheklangan hajmda qazib chiqarish ishlari olib borilmoqda. Ana shu konlarni o’zlashtirish bo’yicha o’tkazilgan xalqaro tenderda mashhur Yaponiya kompaniyalari g’olib chiqishdi. Keyingi yillarda jahondagi eng yirik oltin rudali mintaqa Qizilqumda Ajibugut, Bulutkon, Balpantov, Aristantov, To’rboy singari yangi konlar qidirib topilmoqda va o’rganilmoqda. Qalay (Turkiston tog’larida), temir (Chirchiq, Sayram, Shahrisabzda) rudalari topilib, ulardan metall olish yo’lga qo’yilganligini eslatib o’tish yetarlidir.

• Samarqand viloyatida oltin ma’danli Zarmiton va boshqa oltin konlari axtarib topildi. Shu konlarni o’zlashtirishni jadallashtirish bo’yicha o’tkazilayotgan tenderda dunyoda katta nufuzga ega bo’lgan Avstraliya kompaniyasi g’olib deb topildi. Toshkent viloyatining Angren shahri yaqinida infratizimi yuksak darajada rivojlangan Qizilolmasoy va Ko’chbuloq konlari topildi. Endilikda, ushbu konlarda cheklangan hajmda qazib chiqarish ishlari olib borilmoqda. Ana shu konlarni o’zlashtirish bo’yicha o’tkazilgan xalqaro tenderda mashhur Yaponiya kompaniyalari g’olib chiqishdi. Keyingi yillarda jahondagi eng yirik oltin rudali mintaqa Qizilqumda Ajibugut, Bulutkon, Balpantov, Aristantov, To’rboy singari yangi konlar qidirib topilmoqda va o’rganilmoqda. Qalay (Turkiston tog’larida), temir (Chirchiq, Sayram, Shahrisabzda) rudalari topilib, ulardan metall olish yo’lga qo’yilganligini eslatib o’tish yetarlidir.

KIMYONING IKKINCHI –ALKIMYO DAVRI Kimyoning ikkinchi - alkimyo davri VI asrdan XVI asrgacha qadar davom etadi. Bu davrda yashagan kimyogarlar falsafa toshining sehrli kuchlariga ishonib, uni izlaganlar. Yevropada VIII asrda “alkimyo” davri boshlanadi. O’sha zamondagi ishlab chiqarish toqazosiga ko’ra Yevropa uchun kerakli mahsulotlarni Osiyo mamlakatlaridan sotib olish uchun oltin zarur edi. Shu sababli Alkimyogarlar o’z faoliyatlarini “falsafa toshi” yaratishga qaratganlar. Ularning fikricha “Falsafa toshi”ajoyib xossalarga ega - temir kabi noasl metallarga tegsa uni oltinga, hech bo’lmaganda kumushga aylantirishi kerak edi. Biroq ularning hech biri ham “Falsafa toshini” yarata olmadi. Lekin ko’rinishi oltinga o’xshagan qotishmalar olib, odamlarni “oltin” deb ishontirishga urinishlar tarix sahifalarida yozib qoldirilgan.

• KIMYONING IKKINCHI –ALKIMYO DAVRI Kimyoning ikkinchi - alkimyo davri VI asrdan XVI asrgacha qadar davom etadi. Bu davrda yashagan kimyogarlar falsafa toshining sehrli kuchlariga ishonib, uni izlaganlar. Yevropada VIII asrda “alkimyo” davri boshlanadi. O’sha zamondagi ishlab chiqarish toqazosiga ko’ra Yevropa uchun kerakli mahsulotlarni Osiyo mamlakatlaridan sotib olish uchun oltin zarur edi. Shu sababli Alkimyogarlar o’z faoliyatlarini “falsafa toshi” yaratishga qaratganlar. Ularning fikricha “Falsafa toshi”ajoyib xossalarga ega - temir kabi noasl metallarga tegsa uni oltinga, hech bo’lmaganda kumushga aylantirishi kerak edi. Biroq ularning hech biri ham “Falsafa toshini” yarata olmadi. Lekin ko’rinishi oltinga o’xshagan qotishmalar olib, odamlarni “oltin” deb ishontirishga urinishlar tarix sahifalarida yozib qoldirilgan.

Alkimyo davrining salbiy tomonlari bilan bir qatorda uning ijobiy tomonlari ham bo’ldi. Bu davrda moddani tozalash usullari - filtrlash, bug’latish, cho’ktirish, eritish, bir erituvchidan boshqa erituvchiga o’tkazish kabi amaliy usullar topildi. Shu bilan birga nitrat, xlorid, sulfat, fosfat kislotalar va boshqa moddalar kashf etildi. Alkimyogarlar asosan Arastu tasavvuriga asoslangan edilar. Ular Arastuning 4 elemyenti qatoriga yana uch elementni qo’shdilar, ya'ni 1) havo, 2) olov, 3) suv 4) tuproq, 5) oltingugurt, 6) simob, 7) tuz.

KIMYOVIY BILIMLARNING -BIRLASHISH DAVRI Kimyoviy bilimlarning birlashish davri uchinci davr bo’lib u XVI-XVIII asrlarda faoliyat olib boradi. Bu vaqtda kimyoda tibbiyot kimyosi, pnevmatik kimyo (gazlar kimyosi), flogiston nazariyasi, M.V.Lomonosov va A.L. Lavuazening flogistonni rad etuvchi sistemalari yaratilgan. 1661 yilda ingliz olimi R. Boyl (1627-1691) alkimyogarlarning elementlarini o’zining «Ximik - skeptik» degan asarida qattiq tanqid qildi. U «Element» tushunchasiga deyarli to’g’ri ta'rif berdi. U murakkab moddalar parchalanganda hosil bo’ladigan oddiy moddalarni element deb atadi. Lekin R. Boyl o’sha zamonda to’plangan amaliy ma'lumotlarni izoh qila oladigan umumiy nazariyani yarata olmadi. 1700 yilda G. Shtal (1659-1734) tomonidan yonish, oksidlanish qaytarilish jarayonlarini noto’g’ri izohlovchi flogiston nazariyasi ilgari surildi. Buning natijasida kimyo alkimyo davridan yangi davrga-flogiston nazariyasi davriga o’tdi. Flogiston nazariyasining tarafdorlariga kimyogar - pnevmatiklar deb nom berildi. Ular qatoriga J. Pristli, G. Kavendish, K. Sheeli va boshqalar ham kiradi. Pnevmatiklar juda ko’p gazlarni kashf etishga muvaffaq bo’ldilar. Flogiston nazariyasining asosiy kamchiligi-metall oksidining toza metallga qaraganda og’irroq ekanligida edi, chunki yonuvchi moddadan flogiston chiqib ketgach qolgan modda engilroq bo’lib qolishi kerak edi. Shuning uchun ular «Flogiston-manfiy og’irlikka ega» degan noto’g’ri fikrni ilgari surishdi. Boyl nazariyasiga ko’ra, metallar qattiq qizdirilganda juda nozik «olov materiyasi» metall ichiga kirar va metall bilan birikib, uning og’irligini oshirar emish.

• KIMYOVIY BILIMLARNING -BIRLASHISH DAVRI Kimyoviy bilimlarning birlashish davri uchinci davr bo’lib u XVI-XVIII asrlarda faoliyat olib boradi. Bu vaqtda kimyoda tibbiyot kimyosi, pnevmatik kimyo (gazlar kimyosi), flogiston nazariyasi, M.V.Lomonosov va A.L. Lavuazening flogistonni rad etuvchi sistemalari yaratilgan. 1661 yilda ingliz olimi R. Boyl (1627-1691) alkimyogarlarning elementlarini o’zining «Ximik - skeptik» degan asarida qattiq tanqid qildi. U «Element» tushunchasiga deyarli to’g’ri ta'rif berdi. U murakkab moddalar parchalanganda hosil bo’ladigan oddiy moddalarni element deb atadi. Lekin R. Boyl o’sha zamonda to’plangan amaliy ma'lumotlarni izoh qila oladigan umumiy nazariyani yarata olmadi. 1700 yilda G. Shtal (1659-1734) tomonidan yonish, oksidlanish qaytarilish jarayonlarini noto’g’ri izohlovchi flogiston nazariyasi ilgari surildi. Buning natijasida kimyo alkimyo davridan yangi davrga-flogiston nazariyasi davriga o’tdi. Flogiston nazariyasining tarafdorlariga kimyogar - pnevmatiklar deb nom berildi. Ular qatoriga J. Pristli, G. Kavendish, K. Sheeli va boshqalar ham kiradi. Pnevmatiklar juda ko’p gazlarni kashf etishga muvaffaq bo’ldilar. Flogiston nazariyasining asosiy kamchiligi-metall oksidining toza metallga qaraganda og’irroq ekanligida edi, chunki yonuvchi moddadan flogiston chiqib ketgach qolgan modda engilroq bo’lib qolishi kerak edi. Shuning uchun ular «Flogiston-manfiy og’irlikka ega» degan noto’g’ri fikrni ilgari surishdi. Boyl nazariyasiga ko’ra, metallar qattiq qizdirilganda juda nozik «olov materiyasi» metall ichiga kirar va metall bilan birikib, uning og’irligini oshirar emish.

Rus olimi M.V.Lomonosov og’irlikka ega bo’lmagan har qanday «materiyalar»ga shubha bilan qaradi. Lomonosov o’zining 1745 yilda Akademiyada bajargan «issiqlik va sovuqlikning siri to’g’risidagi mulohazalar» nomli dissertatsiyasida «issiqlik tug’diruvchi materiya» nazariyasini tanqid qilib, bunday materiyaning bo’lishi mumkin emasligini isbot qildi va issiqlik to’g’risida o’zi ishlab chiqqan mexanik nazariyani bayon etdi, bu nazariya issiqlik hodisalarining sababi hamma jismlarni hosil qiluvchi nihoyatda mayda zarrachalarning harakatidir deb tushuntiradi. Bu davr eksperimental kimyo deb atalib, ular kimyoni moddalar tarkibi haqidagi fan ekanligiga asos soldi. Sintez o’tkazdi, moddalar tarkibini tekshirish natijasida ularning bir - biriga o’tishini o’rganib qoida, qonun, nazariyalarni vujudga keltirdi, analitik kimyo - sifat fani sifatida paydo bo’ldi. M.V.Lomonosov (1711-1756) flogiston nazariyasini noto’g’ri ekanligini isbotlab berdi. U 1756 yilda o’zining tajribalari asosida metall (masalan qalay) yopiq idishda qattiq qizdirilganda uning og’irligi o’zgarmay qolishini ko’rsatdi, u metall yonganida og’irligining ortishiga sabab metallning havo bilan birikishidir deb isbot qildi. M.V.Lomonosov ishlaridan bir necha yil keyin mashhur fransuz olimi A. Lavuaze (1743-1794) ham metallarni (mis, simob) uzoq vaqt qizdirish natijasida hech qanday flogiston yo’qligi va metall yonganda u havoning 1/5 qismi (kislorod) bilan birikishini ko’rsatadi. M.V.Lomonosov biror moddani xarakterlash uchun uning zichligi, yorug’likni sindirishi, qaynash harorati kabi shu modda uchun doimiy bo’lgan xossalarni aniqlash zarurligini uqtirdi. Bu bilan M.V.Lomonosov fizik kimyoga asos soldi. A.Lavuazye flogiston nazariyasi o’rniga yonish haqidagi kislorod nazariyasini yaratdi va moddalar massasining saqlanish qonunini ta'riflashga muvaffaq bo’ldi.

• Rus olimi M.V.Lomonosov og’irlikka ega bo’lmagan har qanday «materiyalar»ga shubha bilan qaradi. Lomonosov o’zining 1745 yilda Akademiyada bajargan «issiqlik va sovuqlikning siri to’g’risidagi mulohazalar» nomli dissertatsiyasida «issiqlik tug’diruvchi materiya» nazariyasini tanqid qilib, bunday materiyaning bo’lishi mumkin emasligini isbot qildi va issiqlik to’g’risida o’zi ishlab chiqqan mexanik nazariyani bayon etdi, bu nazariya issiqlik hodisalarining sababi hamma jismlarni hosil qiluvchi nihoyatda mayda zarrachalarning harakatidir deb tushuntiradi. Bu davr eksperimental kimyo deb atalib, ular kimyoni moddalar tarkibi haqidagi fan ekanligiga asos soldi. Sintez o’tkazdi, moddalar tarkibini tekshirish natijasida ularning bir - biriga o’tishini o’rganib qoida, qonun, nazariyalarni vujudga keltirdi, analitik kimyo - sifat fani sifatida paydo bo’ldi. M.V.Lomonosov (1711-1756) flogiston nazariyasini noto’g’ri ekanligini isbotlab berdi. U 1756 yilda o’zining tajribalari asosida metall (masalan qalay) yopiq idishda qattiq qizdirilganda uning og’irligi o’zgarmay qolishini ko’rsatdi, u metall yonganida og’irligining ortishiga sabab metallning havo bilan birikishidir deb isbot qildi. M.V.Lomonosov ishlaridan bir necha yil keyin mashhur fransuz olimi A. Lavuaze (1743-1794) ham metallarni (mis, simob) uzoq vaqt qizdirish natijasida hech qanday flogiston yo’qligi va metall yonganda u havoning 1/5 qismi (kislorod) bilan birikishini ko’rsatadi. M.V.Lomonosov biror moddani xarakterlash uchun uning zichligi, yorug’likni sindirishi, qaynash harorati kabi shu modda uchun doimiy bo’lgan xossalarni aniqlash zarurligini uqtirdi. Bu bilan M.V.Lomonosov fizik kimyoga asos soldi. A.Lavuazye flogiston nazariyasi o’rniga yonish haqidagi kislorod nazariyasini yaratdi va moddalar massasining saqlanish qonunini ta'riflashga muvaffaq bo’ldi.

Rus olimi M.V.Lomonosov og’irlikka ega bo’lmagan har qanday «materiyalar»ga shubha bilan qaradi. Lomonosov o’zining 1745 yilda Akademiyada bajargan «issiqlik va sovuqlikning siri to’g’risidagi mulohazalar» nomli dissertatsiyasida «issiqlik tug’diruvchi materiya» nazariyasini tanqid qilib, bunday materiyaning bo’lishi mumkin emasligini isbot qildi va issiqlik to’g’risida o’zi ishlab chiqqan mexanik nazariyani bayon etdi, bu nazariya issiqlik hodisalarining sababi hamma jismlarni hosil qiluvchi nihoyatda mayda zarrachalarning harakatidir deb tushuntiradi. Bu davr eksperimental kimyo deb atalib, ular kimyoni moddalar tarkibi haqidagi fan ekanligiga asos soldi. Sintez o’tkazdi, moddalar tarkibini tekshirish natijasida ularning bir - biriga o’tishini o’rganib qoida, qonun, nazariyalarni vujudga keltirdi, analitik kimyo - sifat fani sifatida paydo bo’ldi. M.V.Lomonosov (1711-1756) flogiston nazariyasini noto’g’ri ekanligini isbotlab berdi. U 1756 yilda o’zining tajribalari asosida metall (masalan qalay) yopiq idishda qattiq qizdirilganda uning og’irligi o’zgarmay qolishini ko’rsatdi, u metall yonganida og’irligining ortishiga sabab metallning havo bilan birikishidir deb isbot qildi. M.V.Lomonosov ishlaridan bir necha yil keyin mashhur fransuz olimi A. Lavuaze (1743-1794) ham metallarni (mis, simob) uzoq vaqt qizdirish natijasida hech qanday flogiston yo’qligi va metall yonganda u havoning 1/5 qismi (kislorod) bilan birikishini ko’rsatadi. M.V.Lomonosov biror moddani xarakterlash uchun uning zichligi, yorug’likni sindirishi, qaynash harorati kabi shu modda uchun doimiy bo’lgan xossalarni aniqlash zarurligini uqtirdi. Bu bilan M.V.Lomonosov fizik kimyoga asos soldi. A.Lavuazye flogiston nazariyasi o’rniga yonish haqidagi kislorod nazariyasini yaratdi va moddalar massasining saqlanish qonunini ta'riflashga muvaffaq bo’ldi.

• Rus olimi M.V.Lomonosov og’irlikka ega bo’lmagan har qanday «materiyalar»ga shubha bilan qaradi. Lomonosov o’zining 1745 yilda Akademiyada bajargan «issiqlik va sovuqlikning siri to’g’risidagi mulohazalar» nomli dissertatsiyasida «issiqlik tug’diruvchi materiya» nazariyasini tanqid qilib, bunday materiyaning bo’lishi mumkin emasligini isbot qildi va issiqlik to’g’risida o’zi ishlab chiqqan mexanik nazariyani bayon etdi, bu nazariya issiqlik hodisalarining sababi hamma jismlarni hosil qiluvchi nihoyatda mayda zarrachalarning harakatidir deb tushuntiradi. Bu davr eksperimental kimyo deb atalib, ular kimyoni moddalar tarkibi haqidagi fan ekanligiga asos soldi. Sintez o’tkazdi, moddalar tarkibini tekshirish natijasida ularning bir - biriga o’tishini o’rganib qoida, qonun, nazariyalarni vujudga keltirdi, analitik kimyo - sifat fani sifatida paydo bo’ldi. M.V.Lomonosov (1711-1756) flogiston nazariyasini noto’g’ri ekanligini isbotlab berdi. U 1756 yilda o’zining tajribalari asosida metall (masalan qalay) yopiq idishda qattiq qizdirilganda uning og’irligi o’zgarmay qolishini ko’rsatdi, u metall yonganida og’irligining ortishiga sabab metallning havo bilan birikishidir deb isbot qildi. M.V.Lomonosov ishlaridan bir necha yil keyin mashhur fransuz olimi A. Lavuaze (1743-1794) ham metallarni (mis, simob) uzoq vaqt qizdirish natijasida hech qanday flogiston yo’qligi va metall yonganda u havoning 1/5 qismi (kislorod) bilan birikishini ko’rsatadi. M.V.Lomonosov biror moddani xarakterlash uchun uning zichligi, yorug’likni sindirishi, qaynash harorati kabi shu modda uchun doimiy bo’lgan xossalarni aniqlash zarurligini uqtirdi. Bu bilan M.V.Lomonosov fizik kimyoga asos soldi. A.Lavuazye flogiston nazariyasi o’rniga yonish haqidagi kislorod nazariyasini yaratdi va moddalar massasining saqlanish qonunini ta'riflashga muvaffaq bo’ldi.

MIQDORIY QONUNLAR YARATILISH DAVRI Kimyo tarixidagi to’rtinchi davr miqdoriy qonunlar yaratilish davri hisoblanadi. XVII asrda kimyoning asosiy vazifalaridan biri tabiiy minerallar tarkibi va xossalarini o’rganish bo’ladi. XVIII asrda esa kimyoviy elementlar o’zaro xoxlagan miqdorda birika oladimi degan muammoni hal etishda boshlang’ich moddalar va mahsulotlar orasidagi miqdoriy nisbatlarni o’rganish, olingan ma'lumotlarni qayta ko’rib chiqishga va J. Prust bilan K.Bertole orasidagi ko’p yillik munozarani Prust foydasiga hal etilishiga va tarkibning doimiylik qonunini ta'rif etilishiga olib keldi. A.L.Lavuazening kislorod nazariyasi hamda tarkibning doimiylik qonuni XIX asr boshlanishida taraqqiy etgan kimyoviy tahlil imkoniyatlari boshlang’ich moddalar bilan bir qatorda mahsulotlar tarkibini mukammal o’rganishni, minerallar tarkibini chuqur bilishni, yangi elementlar kashf etishni, ularning xossalarini chuqur o’rganish kabi muhim amaliy ishlarni rivojlantirishga sabab bo’ldi XIX asr boshlarida J.Daltonning kimyoviy atomistikasi, A.Avogadroning molekulyar nazariyasi, atom-molekulyar nazariyaning rivojlanish davri boshlandi. Bu davrda valentlik va kimyoviy bog’lanish haqidagi ta'limot yuzaga keldi. Avogadroning atom-molekulyar farazi yaratildi, atom massalarni aniqlashga qaratilgan tadqiqotlar amalga oshirila boshlandi. Analitik kimyodan sintetikaga o’tib- "strukturnaya ximiya" (tuzilish kimyosi) vujudga keldi, natijada - ranglovchi bo’yoqlar, dorilar va sun’iy ipaklar olindi. Bu davr kimyoviy strukturaning boshlanishiga asos bo’ldi (1860-1880 yillar) va organik kimyo rivojlanishining shuhratli qadamlarini qo’yishiga asos bo’ldi. A.M.Butlerovning (1861y) organik birikmalarning kimyoviy tuzilish nazariyasi va D.I.Mendeleevning (1869y) kimyoviy elementlarning davriy qonuni va davriy sistemasining kashf etilishi kimyoning nazariy asoslarini yaratib berdi.

• MIQDORIY QONUNLAR YARATILISH DAVRI Kimyo tarixidagi to’rtinchi davr miqdoriy qonunlar yaratilish davri hisoblanadi. XVII asrda kimyoning asosiy vazifalaridan biri tabiiy minerallar tarkibi va xossalarini o’rganish bo’ladi. XVIII asrda esa kimyoviy elementlar o’zaro xoxlagan miqdorda birika oladimi degan muammoni hal etishda boshlang’ich moddalar va mahsulotlar orasidagi miqdoriy nisbatlarni o’rganish, olingan ma'lumotlarni qayta ko’rib chiqishga va J. Prust bilan K.Bertole orasidagi ko’p yillik munozarani Prust foydasiga hal etilishiga va tarkibning doimiylik qonunini ta'rif etilishiga olib keldi. A.L.Lavuazening kislorod nazariyasi hamda tarkibning doimiylik qonuni XIX asr boshlanishida taraqqiy etgan kimyoviy tahlil imkoniyatlari boshlang’ich moddalar bilan bir qatorda mahsulotlar tarkibini mukammal o’rganishni, minerallar tarkibini chuqur bilishni, yangi elementlar kashf etishni, ularning xossalarini chuqur o’rganish kabi muhim amaliy ishlarni rivojlantirishga sabab bo’ldi XIX asr boshlarida J.Daltonning kimyoviy atomistikasi, A.Avogadroning molekulyar nazariyasi, atom-molekulyar nazariyaning rivojlanish davri boshlandi. Bu davrda valentlik va kimyoviy bog’lanish haqidagi ta'limot yuzaga keldi. Avogadroning atom-molekulyar farazi yaratildi, atom massalarni aniqlashga qaratilgan tadqiqotlar amalga oshirila boshlandi. Analitik kimyodan sintetikaga o’tib- "strukturnaya ximiya" (tuzilish kimyosi) vujudga keldi, natijada - ranglovchi bo’yoqlar, dorilar va sun’iy ipaklar olindi. Bu davr kimyoviy strukturaning boshlanishiga asos bo’ldi (1860-1880 yillar) va organik kimyo rivojlanishining shuhratli qadamlarini qo’yishiga asos bo’ldi. A.M.Butlerovning (1861y) organik birikmalarning kimyoviy tuzilish nazariyasi va D.I.Mendeleevning (1869y) kimyoviy elementlarning davriy qonuni va davriy sistemasining kashf etilishi kimyoning nazariy asoslarini yaratib berdi.

«ALKIMYOGARLAR» ELEMENTLARI

• «ALKIMYOGARLAR» ELEMENTLARI
• XIII-XVII asrlar mobaynida alkimyogarlar tomonidan 5 ta yangi element kashf etilgan deb hisoblanadi. Albatta, «falsafa toshi», ya’ni, istalgan metallni oltinga aylantirib qo‘yadigan sehrli usulni izlash asnosida bilib-bilmay turli xil kimyoviy tajribalar olib borgan o‘sha alkimyogarlar, shu tajribalar orasida yangi bir kimyoviy element kashf etib qo‘yganliklarini o‘zlari payqashmagan ham. Shu bois, alkimyogarlar kashf etgan elementlarning elementar xossasi, ya’ni, ularning element ekanligi ancha keyin isbotlangan. Aniqroq gapiradigan bo‘lsak, quyidagi etimologik sharhlar – fosfor, mishyak, surma, vismut va rux haqida boradi. Shunisi qiziqki, sanab o‘tilgan beshta elementdan to‘rttasi davriy jadvalda bitta guruhga mansubdir. Adolat yuzasidan shuni aytish kerakki, rux – qadimgi Hindiston va Rimda ham ma’lum bo‘lgan. Faqat qadimgilar ruxni alohida element-metall sifatida tanishmagan. Shu bois, alkimyogarlar ruxni qayta kashf etishgan xolos. Agar, ushbu holatni inobatga olsak, demak, alkimyogarlar faqat davriy jadvaldagi to‘rtinchi guruhga mansub (zamonaviy jadvalda 15-guruh) elementlarni kashf etishgan ekan...

Etiboringiz uchun raxmat!

Etiboringiz uchun raxmat!