Reja: Abiotik omillar ta'sirining umumiy qonuniyati Iqlim omillari. Tuproq omillari. Topografik omillar. Abiotik omillar

Reja:

1. 
   Abiotik omillar ta'sirining umumiy qonuniyati
   
2. 
   Iqlim omillari.
   
3. 
   Tuproq omillari.
   
4. 
   Topografik omillar.
   

Abiotik omillar, muhitning abiotik omillari (yun. a – inkor qoʻshimchasi va bios – hayot) – muhitning tirik organizmlarga ta’sir etuvchi no-organik omillari (iqlim, temperatura, namlik, radiatsiya, tuproqning shoʻrxokligi va boshqalar) majmui. Abiotik omillar kimyoviy (havo, suv, tuproq tarkibi), fizikaviy (quyosh va kosmik radiatsiya, yorugʻlik va issiqlikning taqsimlanishi, havo oqimlari gravitasiyasi, suv almashinuvi qonuniyatlari va hokazo) omillarga bulinadi. Tirik organizmlar turi, zoti yoki navining uz are-ali chegarasidagi soni va taqsimlanish darajasi organizmlarning yashashi uchun zarur hisoblangan, ammo eng kam miqdordagi cheklangan Abiotik omillar ga bogʻliq. Tirik organizmlar taraqqiyot jarayoni-da muhitning Abiotik omillar ta’siriga moslashib boradi. Omillardan ayrimlarining ortiqcha yeki kamligi tirik organizmlarning oʻsishi va rivojlanishiga salbiy ta’sir koʻrsatadi. Ekologik sistemalarning abiotik (oʻlik) omillariga quyidagilar kiradi:
1. Iqlim omillari.
2. Tuproq omillari.
3. Topografik omillar.
Iqlim omillariga harorat, yorugʻlik, suv kiradi. Quyosh radiatsiyasi Yerda sodir bo'ladigan barcha jarayonlar uchun asosiy energiya manbai bo'lib xizmat qiladi. Yorug'likning biologik ta'siri xilma-xil bo'lib, uning spektral tarkibi, intensivligi va yorug'likning davriyligi bilan belgilanadi. Quyosh nurlanishining spektri ultrabinafsha, ko'rinadigan va infraqizil nurlarni o'z ichiga oladi.
To'lqin uzunligi 0,29 mikron bo'lgan ultrabinafsha nurlar barcha tirik mavjudotlar uchun zararli, ular atmosferaning ozon qatlami tomonidan kechiktiriladi. Uzunroq ultrabinafsha nurlar (0,3-0,4 mikron) yuqori kimyoviy faollikka ega. Kichik dozalarda ultrabinafsha nurlar foydalidir.
Ko'rinadigan nurlar (to'lqin uzunligi 0,4-0,75 mikron) organizmlar uchun alohida ahamiyatga ega. Yashil o'simliklar organik moddalarni sintez qiladi. Ko'pgina hayvonlar uchun ko'rinadigan yorug'lik muhim ekologik omillardan biridir.
Infraqizil nurlar (to'lqin uzunligi 0,75 mikrondan ortiq) issiqlik energiyasining muhim manbai hisoblanadi.
Harorat- organizmlarning hayotiy jarayonlariga ta'sir qiluvchi muhim omil: o'sish, rivojlanish, ko'payish, nafas olish, organik moddalar sintezi va boshqalar Optimal harorat turlarning yashash sharoitlariga bog'liq; ko'pgina quruqlikdagi hayvonlar va o'simliklar uchun u juda tor chegaralarda (15-30 ° C) o'zgaradi. O'zgaruvchan tana haroratiga ega bo'lgan organizmlar deyiladi sovuq qonli. Ularda haroratning oshishi fiziologik jarayonlarning tezlashishiga olib keladi. Biroq, bu organizmlar haddan tashqari qizib ketishdan (o'simliklarda stomatlarning mavjudligi, hayvonlarda teri orqali bug'lanish) moslashuvlarga ega.
Evolyutsiya jarayonida eng mukammal termoregulyatsiya qushlar va sutemizuvchilar tomonidan qo'lga kiritildi, ya'ni. issiq qonli hayvonlar, to'rt kamerali yurak shakllanishi tufayli. Bu atrof-muhitning harorat sharoitidan qat'iy nazar ularning mavjudligini ta'minladi va butun dunyo bo'ylab joylashishiga imkon berdi.
Suv- tirik mavjudotlarning ajralmas tarkibiy qismi, muhim iqlim omili, chunki u Yer yuzasida haroratni tartibga solishning asosiy vositasi bo'lib xizmat qiladi. Namlik etishmasligi bilan tajribaga moslashish qurg'oqchil dasht va cho'llarning aholisida (o'zgartirilgan tikanli barglar, yaxshi rivojlangan ildiz tizimi, yuqori osmotik bosim) namoyon bo'ladi. Ba'zi o'simliklar (agava, stonecrop, yosh) go'shtli barglari va poyalariga ega bo'lib, suvni uzoq vaqt ushlab turishga qodir. Boshqa o'simliklar (lolalar, ko'knori, g'oz piyozi va boshqalar) tuproqda hali etarli namlik mavjud bo'lganda, qisqa bahorda o'sib, gullash uchun vaqt topadi. Bu o'simliklarning chuqur fiziologik uyqu holatiga tushish qobiliyati katta moslashish ahamiyatiga ega.
Tashqi sharoitdagi mavsumiy o'zgarishlar hayotning eng muhim omillari - harorat, yorug'lik, namlikning o'zgarishi bilan bog'liq. Mo''tadil kengliklarning aholisi rivojlanishning mavsumiy tsikllarining namoyon bo'lishi bilan tavsiflanadi.
Bahorda harorat va yorug'likning oshishi bilan organizmlarning faol hayotiy faoliyati kuzatiladi: o'simliklar o'sadi va gullaydi, qushlar keladi va hokazo.Yozda o'simlik urug'lari pishib, ko'pchilik hayvonlar nasl beradi. Kuzda organizmlarni noqulay qish sharoitlariga tayyorlash boshlanadi: ozuqa moddalari o'simliklarda to'planadi, hayvonlarda eritish sodir bo'ladi va hokazo. Qishda, past haroratlarda chuqur dam olish boshlanadi. Bu hodisa ayniqsa o'simliklar va ayrim hayvonlarga xosdir.
Har bir organizm past haroratlarga bardosh berish uchun ma'lum moslashuvlarga ega. Bundan tashqari, qishda o'simliklar va hasharotlarning sovuqqa chidamliligi ortadi. Bu deyiladi sovuq qattiqlashuv. Chuqur sovutish hayotning vaqtincha to'xtashiga olib keladi. Bunday davlat deyiladi to'xtatilgan animatsiya. Qushlar va sutemizuvchilarda to'liq to'xtatilgan animatsiya holati yuzaga kelmaydi, chunki ular hipotermiyaga moslashmagan. Ular qish mavsumini o'tkazish uchun boshqa moslashuvlarni ishlab chiqdilar (mavsumiy migratsiya va boshqalar).
Ko'pgina o'simliklar va hayvonlarda mavsumiy sikllarni tartibga solishda kun va tun uzunligining o'zgarishi asosiy rol o'ynaydi. Kunning yorug'lik davrining uzunligiga javobi fotoperiodizm deyiladi. Fotoperiodizm- bu turli xil organizmlarda mavsumiy hodisalarni tartibga soluvchi umumiy, muhim moslashuv. Kun uzunligining o'zgarishi har doim haroratning yillik kursi bilan chambarchas bog'liq va uning o'zgarishidan oldin bo'ladi, kunning qisqarishi bilan harorat ham pasayadi. Yil davomida kunning uzunligi qat'iy muntazam ravishda o'zgarib turadi va tasodifiy tebranishlarga duch kelmaydi. Shuning uchun kunning uzunligi mavsumiy o'zgarishlarning aniq astronomik xabarchisi bo'lib xizmat qiladi. Kun uzunligi va mavsumiy hodisalarni tartibga solish rolini yoritish o'simliklar va hayvonlarning rivojlanishini ilmiy tushunish uchun katta imkoniyatlar ochadi.
Biz quyida oʻsha omillarning tirik organizmlarga ta’sirini koʻrib chiqamiz. Harorat Yerdagi organizmlarning yashashi, rivojlanishi va tarqalishiga katta ta’sir koʻrsatuvchi eng muhim abiotik omillardan biridir. Hayotiy jarayonlar tor harorat diapazonida kechadi. Koʻpchilik oʻsimlik va hayvonlar sovuq haroratli sharoitda nobud boʻladi yoki anabioz (hamma kimyoviy jarayonlarning juda susayishi yoki toʻxtashi) holatiga oʻtadi. Ammo Antarktidada – 70°C sovuqda ham suvoʻtlari, ishayniklarning ayrim turlari, pingvinlar yashay oladi. Yerda hayotning eng yuqori chegarasi 50–60°C ga tengdir. Bunday haroratda fermentlar faolligi buziladi va oqsillar ivib oladi. Lekin geotermal buloqlarda ayrim mikroorganizmlar 70–80°C da ham yashay olishi kuzatiladi. Oʻsimliklar va koʻpchilik hayvonlar tana haroratini bir xil saqlay olmaydi. ʻsimliklarning sovuqqa chidamliligi hujay – ralarda qand miqdorining koʻpligi va hujayra shirasi konsentra – tsiyasining ortiq yoki suvning kamligiga bogʻliq. Tana haroratini saqlay lish xususiyatlariga koʻra hayvonlar issiq qonlilar va sovuq qonlilarga boʻlinadi. Sovuq qonlilarga umurtqasizlar, baliqlar, suvda hamda quruqlikda yashovchilar, sudralib yuruvchilar iradi. Ular tana haroratini bir xil saqlay olmaydi. Muhit haroratining koʻtarilishi bu organizmlarda fiziologik jarayonlarning tezlashishiga olib keladi. Muhit haroratining ma’lum iapazondan pasayishi metabolik jarayonlarning susayishiga va organizmlarning oʻlishiga sabab boʻladi. Evolutsiya jarayonida issiq qonli organizmlar tashqi muhit haroratining juda eng oʻzgarishidan qat’i nazar, oʻz tana haroratini doimiy holatda saqlashga moslashgan. Issiq qonlilarga qushlar va sutemizuvchilar kiradi. Qushlarning tana harorati 40°C dan uqoriroq, sutemizuvchilarniki esa 37–40°C atrofida saqlanadi.
Tana haroratining doimiy saqlanishi ikki xil mexanizm asosida amalga oshadi. Kimyoviy mexanizm oksidlanish-qaytari lish reaksiyalarining jadalligiga bogʻliq boʻlib, markaziy nerv sistemasi tomonidan reflektor usulda idora qilinadi. Tana haroratini bir xil saqlashda toʻrt kamerali yurakning paydo boʻlishi, nafas sistemasining takomillashishi ham katta hamiyatga ega boʻlgan. Issiqlikni oʻzgartirmay saqlashning fizik mexanizmlari qalin jun, patlar, teri osti yogʻ kletchatkasi, teri bezlarining paydo boʻlishiga, qon aylanishining nerv istemasi orqa idora qilish mexanizmlarining paydo boʻlishiga bogʻliqdir. Hayvonlarning tashqi muhit harorati oʻzgarishiga moslanish mexanizmlaridan biri migratsiya, ya’ni qulay aroratli joylarga koʻchib oʻtishidir. Kitlar, ba’zi qushlar, baliqiar, hasharotlar va boshqa hayvonlar yildavomida migratsiya qiladi. Sovuq qonlilarning ayrim turlari harorat pasayganda oki keskin koʻtarilganda karaxt boʻlib qoladi. Issiq qonlilarning ayrim vakillari oziq yetishmasa yoki muhit harorati pasaysa, uyquga ketadi (ayiqlar, boʻrsiqlar). Bunda moddalar lmashinuvi susayadi, lekin tana harorati deyarli pasaymaydi. Mikroorganizmlar, oʻsimliklar va tuban hayvonlarning haroratga moslashishlaridan biri ularning anabioz holatiga ʻtishidir. Mikroblar anabioz holatida sporalar, sodda hayvonlar esa sistalar hosil qiladi. Yorugʻlik. Ekosistemalarda kechadigan jarayonlarni asosan quyosh energiyasi ta’minlaydi. iologik ta’sir nuqtayi nazaridan olganda quyosh nuri uch xil spektrga: ultrabinafsha, koʻrinadigan, infraqizil nurlarga ajratiladi. Atmosferaning yuqori chegarasida quyosh doimiyligi eb ata – ladigan quyosh nurlanishining quvvati 1380 W/m2 ga tengdir. Ammo Yer yuzasiga yetib keladigan quyosh nurlanishining quvvati birmuncha kamroqdir, chunki orugʻlikning bir qismi atmosferada yutiladi va qaytariladi. Atmosferaning yuqori qatlamlaridan oʻtib, Yer yuzasiga yetib keluvchi quyosh nurlarining toʻlqin uzunligi taxminan 0,3–10 km ga tengdir. Ultra – binafsha nurla rining juda kam qismigina yer yuzasiga yetib keladi. Ultrabinafsha nurlarning toʻlqin uzunligi 0,30–0,40 mkm ga teng boʻlganligi va yuksak imyoviy faolligi tufayli tirik hujayralarni jarohatlashi mumkin. Lekin ultrabinafsha nurlar organizmlar uchun kam miqdorda zarur hisoblanib, foydali ta’sir koʻrsatadi. Ular D vitaminining, koʻz toʻr pardasi pigmentining va teri pigmentining hosil boʻlishiga ta’sir koʻrsatadi. Koʻrinadigan nurlarning toʻlqin uzunligi 0,40– 0,75 mkm ga teng boʻlib, Yerga yetib eluvchi quyosh nurlarining 50 foiziga yaqinini tashkil etadi. Hayvon va oʻsimliklarga har xil toʻlqin uzunliklaridagi nurlar turlicha ta’sir koʻrsatadi. Har xil hayvonlar bir-biridan rangni oʻrish qobiliyati bilan farq qiladi. Bu xususiyat, ayniqsa, primatlarda yaxshi rivoj langan. Koʻrinadigan nurlar oʻsimliklarda fotosintez jarayonining amalga oshishida katta ahamiyatga ga. Ammo fotosintez uchun faqat 1 foiz koʻrinadigan nurlar sarflanadi, qolgan qismi esa qaytariladi yoki issiqlik sifatida tarqaladi. Oʻsimliklarda fotosintez jadalligi yorugʻlikning ptimal darajasiga (yorugʻlik toʻyinishiga) bogʻliq. Bu optimal darajadan oʻtilganda fotosintez sekinlashadi. Oʻsimliklar koʻrinadigan nurlarning har xil spektrlarini fotopigmentlar orqali ʻzlashtiradi. Toʻlqin uzunligi 0,75 mkm dan yuqori boʻlgan infraqizil nurlarni odam koʻzi ilgʻamaydi, ular tirik organizmlar qabul qiladigan quyosh energiyasining 49 foizga yaqinini ashkil qiladi. Infraqizil nurlar asosiy issiqlik manbayidir. Tik tushadigan quyosh nurlari tarkibida ular, ayniqsa, koʻp boʻladi. Yorugʻlikka boʻlgan talabiga koʻra oʻsimliklar yorugʻsevar, oyasevar, soyaga chidamlilarga boʻlinadi. Yorugʻsevar oʻsimliklar yaxshi yorugʻlik tushadigan ochiq joylardagina rivojlana oladi. Ularda fotosintez jarayoni jadal kechadi. Choʻllarda ala choʻllarda oʻsadigan ovvoyi piyozlar, lolalar shular qatoriga kiradi. Soyasevar oʻsimliklar sa aksincha, kuchli yorugʻlikni yoqtirmaydi, doimiy soya oylarda oʻsadi. Bunday simliklarga oʻrmonlarda oʻsadigan aporotniklar, moxlar kiradi. Soyaga chidamli oʻsimliklar soya oyda ham, yaxshi yoritilgan joylarda ham bemalol oʻsaveradi. ularga qayin, ragʻay, an daraxtlari, oʻrmon yertuti, binafsha abi oʻsimliklar kiradi. Yorugʻlikning hayvonlar uchun sosan informativ ahamiyati mavjuddir. Sodda hayvonlarda orugʻlik sezuvchi xususiyat ʻlib, u orqali fototaksis (yoritilgan omonga harakatlanish) amalga oshadi. Kovakichlilardantortib deyarli hamma hayvonlarda yorugiik sezuvchi a’zolarmavjud.

Xulosa
Yashash joyi - bu tirik organizmni o'rab turgan va u bilan bevosita aloqada bo'lgan tabiatning bir qismi. Atrof-muhitning tarkibiy qismlari va xususiyatlari xilma-xil va o'zgaruvchan. Har qanday tirik mavjudot murakkab, o'zgaruvchan dunyoda yashaydi, unga doimo moslashadi va o'z hayotiy faoliyatini uning o'zgarishlariga mos ravishda tartibga soladi.

Organizmlarga ta'sir qiluvchi atrof-muhitning alohida xususiyatlari yoki elementlari ekologik omillar deyiladi. Atrof-muhit omillari xilma-xildir. Ular zarur bo'lishi yoki aksincha, tirik mavjudotlar uchun zararli bo'lishi mumkin, omon qolish va ko'payish uchun yordam beradi yoki to'sqinlik qiladi. Atrof-muhit omillari harakatning o'ziga xos xususiyati va o'ziga xos xususiyatiga ega. Ular orasida abiotik va biotik, antropogen.
Abiotik omillar - harorat, yorug'lik, radioaktiv nurlanish, bosim, havo namligi, suvning tuz tarkibi, shamol, oqimlar, relef - bularning barchasi tirik organizmlarga bevosita yoki bilvosita ta'sir qiladigan jonsiz tabiatning xususiyatlari.
Harorat- organizmlarning hayotiy jarayonlariga ta'sir qiluvchi muhim omil: o'sish, rivojlanish, ko'payish, nafas olish, organik moddalar sintezi va boshqalar Optimal harorat turlarning yashash sharoitlariga bog'liq; ko'pgina quruqlikdagi hayvonlar va o'simliklar uchun u juda tor chegaralarda (15-30 ° C) o'zgaradi. O'zgaruvchan tana haroratiga ega bo'lgan organizmlar sovuq qonli deyiladi. Ularda haroratning oshishi fiziologik jarayonlarning tezlashishiga olib keladi. Biroq, bu organizmlar haddan tashqari qizib ketishdan (o'simliklarda stomatlarning mavjudligi, hayvonlarda teri orqali bug'lanish) moslashuvlarga ega.
Suv- tirik mavjudotlarning ajralmas tarkibiy qismi, muhim iqlim omili, chunki u Yer yuzasida haroratni tartibga solishning asosiy vositasi bo'lib xizmat qiladi. Namlik etishmasligi bilan tajribaga moslashish qurg'oqchil dasht va cho'llarning aholisida (o'zgartirilgan tikanli barglar, yaxshi rivojlangan ildiz tizimi, yuqori osmotik bosim) namoyon bo'ladi.