Reja: 4. Kuchlanish stabilizatorlarining asosiy sxemalari, strukturalari va ishlash

---

~ 1 ~ 
14 ma’ruza 
Kuchlanish stabilizatorlari 
Reja: 
14.1 Kuchlanish stabilizatorlarining asosiy sxemalari, strukturalari va ishlash 
prinsiplari.
14.2 Kuchlanish 
stabilizatorlarining 
energetik 
ko’rsatkichlari, 
vaqt 
diagrammalari, afzalliklari, solishtirma tahlili va energiya samaradorligi. 
14.1 Kuchlanish stabilizatorlarining asosiy sxemalari, strukturalari va 
ishlash prinsiplari.
Kuchlanish stabilizа́tori ─ bu kirish kuchlanishi va yuklama chiqish tokining 
jiddiy o’zgarishlarlarida chiqish kuchlanishini tor chegaralardagi miqdorlarda ushlab 
turishga mo’ljallangan kuchlanish bo’yicha kirish va chiqishga ega bo’lgan 
elektromexanik yoki elektrik qurilma. 
Elektr energiyaning aksariyat ko’pchilik iste’molchilarini oziqlantirish jarayonida 
uning aniq parametrlarini ─ kuchlanish, tok, chastota va boshqalarni rostlash talab 
etiladi. Rostlash deb qaysidir parametrni belgilangan qonuniyat bo’yicha o’zgarish 
jarayoni yoki o’zgarmasligini ushlab turish (stabilizatsiya)ga aytiladi. Rostlash qo’lda 
ham, avtomatik tarzda ham amalga oshirilishi mumkin. Oziqlantirish sxemalarida eng 
ko’p talab etiladigani ─ turlicha g’alayonlovchi ta’sirlarda uni stabilizatsiyalash 
maqsadida belgilangan sathda avtomatik rostlashdir. 
Stabilizatsiya sathlarining keng diapazonida kuchlanish stabilizatsiyasini amalga 
oshiruvchi elektr apparatlar rostlagich-stabilizatorlar deb aytiladi. Agarda bunday 
agregat juda tor diapazonda kuchlanishni stabilizatsiyalashga mo’ljallangan bo’lsa, unda 
bu agregatni stabilizator deb aytiladi. Kuchlanishni chuqurroq o’zgartirishga 
mo’ljallangan agregatlarni texnikada kuchlanish rostlagichlari deb atash qabul qilingan. 
Kuchlanish rostlagich-stabilizatorlari, elektroenergiya boshqa parametrla-rining 
rostlagich-stabilizatorlari kabi elektroenergiya o’zgartgichlari sifatida qaralishi mumkin, 
shu ma’nodaki, chunki ular elektr energiyaning parametrlari va sifatini o’zgartiradi 
(qayta shakllantiradi). 
Ko’pchilik statik rostlagich-stabilizatorlarni ishlash printsipi bo’yicha umumiy 
ko’rinishda ikkita katta guruhga ajratish mumkin ─ magnitli va magnit- yarim 
o’tkazgichli.
1-usul. 
Eng 
sodda 
elektromexanik 
stabilizator 
─ 
bu 
transformator 
(avtotransformator)ning birlamchi yoki ikkilamchi chiqish simlarini almashtirib 
ulaydigan kontaktorlar (yoki boshqa elektr apparatlar). Bunday stabilizatorning ishlash 
printsipi shuki ─ kirish kuchlanishining o’zgarishi bilan transformator-ning chiqish 
simlarini almashtirish amalga oshiriladi, ya’ni uning transformatsiya koeffitsienti 
o’zgartiriladi. Bunda chiqish kuchlanishining nisbiy o’zgarishi kirish kuchlanishining 
nisbiy o’zgarishiga qaraganda kichikroq bo’ladi 
nisbatga 
k
stU
> 1 mos keladi. Transformatsiya koeffi-
tsientlari qiymatlarining tanlanishi transformator chulg’amlari chiqarish simlariga mos 
keluvchi 
k
stU
koeffitsientining qiymatlariga mos kelishi shart. Ko’rinib turibdiki, 

---

~ 2 ~ 
transformator chulg’amlari chiqarish simlari qancha ko’p bo’lsa, stabilizator kirish 
kuchlanishi o’zgarishining barcha diapazonida 
k
stU
koeffitsientining qiymatlari shuncha 
yuqori bo’ladi. Elektromexanik stabilizatorlarda transformator chulg’amlari chiqarish 
simlarini almashtirib ulash odatda kontaktorlar bilan amalga oshiriladi. Kontaktorlar esa 
avtomatik ravishda boshqarilishi yoki stabilizatorga xizmat ko’rsatuvchi bevosita 
operator tomonidan amalga oshirilishi ham mumkin. Avtomatik qayta ulashga 
beriladigan komanda odatda chiqish kuchlanishini nazorat qiluvchi blokda 
shakllantiriladi.
2-usul. CHiqish kuchlanishini asta o’zgartirish uchun avtotransformatorda qisqa 
tutashtirilgan 
harakatchan 
chulg’amdan 
foydalanish. 
SH-shaklidagi 
magnit 
o’tkazgichning o’rta sterjenida ikkita ro’para ulangan bir xil (I va II) chulg’am hamda 
harakatlanuvchi qisqa tutashtirilgan chulg’am (bir tekisdagi ramka shaklida 
tayyorlangan) joylashtiriladi. Qisqa tutashtirilgan chulg’amning balandligi I va II 
chulg’amlar bilan bir xil. Qisqa tutashtirilgan chulg’am qaysi
1-rasm. Qisqa tutashtirilgan harakatchan chulg’amli avtotransformator 
chulg’am ustida bo’lsa, u transformatorning ikkilamchi chulg’ami sifatida birlamchi 
chulg’am qarshiligini nolgacha kamaytiradi. Qisqa tutashtirilgan chulg’amli 
rostlagichning asosiy kamchiligi ─ kirish bo’yicha quvvat koeffitsientining kichikligi 
(cos φ = 0,7 ÷ 0,8) va massa-gabarit ko’rsatkichlarining yomonligi. 
3-usul. O’zgaruvchan tok rostlagichi sifatida eng ko’p tarqalgani ─ bu induktsion 
tipdagi rostlagich. Induktsion rostlagich tormozlangan rejimda ishlayotgan faza rotorli 
asinxron dvigateldir. Rotor chulg’amlari 
I 
ning holati
boshqa kichik quvvatli elektr 
dvigatelь yordamida chervyakli reduktor orqali statorning qo’zg’almas chulg’amlari 
II
ga nisbatan o’zgarishi mumkin. Mazkur rostlagich ishlashining printsipi stator va rotor 
chulg’amlari kuchlanishlarining geometrik tarzda qo’shilishiga asoslangan.
4-usul. Elektromagnit stabilizatorlar. Eng ko’p tarqalgan bu stabilizatorlarning 
asosida tarkibida nochiziqli volьtamper xarakteristikali kondensatorlar va reaktorlar 
bo’lgan zanjirlardagi ferrorezonans hodisasi yotadi. Ular ketma-ket ulanganida 
kuchlanish rezonansi, parallel ulanganida esa tok rezonansi yuz beradi. 
2-rasmda kuchlanish rezonansiga asoslangan stabilizator sxemasi keltirilgan. 
Bunday stabilizatorda yuklama toki kirish tokiga nisbatan kichik bo’ladi. SHuning 
uchun kondensator 
C
va reaktor 
L
orqali bir xil 
I
kir
toki oqadi. 

---

~ 3 ~ 
2-rasm. Kuchlanish rezonansiga asoslangan stabilizator sxemasi 
5-usul. Magnitli ─ yarim o’tkazgichli stabilizatorlar. Yarim o’tkazgichlar 
texnikasining rivoji bilan uning elementlari rostlagich-stabilizatorlarda keng foydalanila 
boshlandi. Yarim o’tkazgichlar turlicha tipdagi magnit elementlari bilan birgalikda 
qo’llaniladi. SHuning uchun bunday rostlagich-stabilizatorlarni magnitli ─ yarim-
o’tkazgichli stabilizatorlar deb atash qabul qilingan. 
─ Boshqaruv chulg’amlarini tranzistor va diodlar orqali shuntlash bilan 
rostlanadigan magnitli ─ yarim-o’tkazgichli stabilizatorlar. 
─ Avtotransformator otpaykalarini almashtirib ulash bilan ishlaydigan tiristorli 
kuchlanish stabilizatori. 
─ Ro’para-parallelь ulangan tiristorlar bilan ishlaydigan kuchlanish stabilizatori. 
─ Boshqariladigan induktivlikka ega kuchlanish stabilizatori. 
6-usul. 
Invertor 
tipidagi 
stabilizatorlar. 
Invertor 
tipidagi 
kuchlanish 
stabilizatorlari o’zgaruvchan kuchlanishni o’zgarmas kuchlanishga aylantiradi va oraliq 
sig’imlarni zaryadlab, energiyani to’playdi. Keyin o’zgarmas kuchlanish elektron 
generator yordamida turg’un xarakteristikali o’zgaruvchan kuchlanishga aylantiriladi. 
Bunday qurilmalar tibbiyot va sport jihozlarining ishlashini ta’minlash uchun 
muvaffaqiyatli qo’llanilmoqda. 
7-usul. Elektron uzluksiz stabilizatorlar. Elektron uzluksiz stabilizatorlar yo 
boshqaruvchi elementning qarshiligini o’zgartirib, odatda ─ tranzistorni yoxud 
boshqaruvchi kuchlanishni yuqori chastota (o’nlab kilogerts) bilan o’chirish va ulash 
bilan kuchlanishni rostlaydi. Bunda boshqaruv elementining o’chirilgan va ulangan 
holati vaqti davomliligini boshqaradi (ko’pincha 
IGBT
tranzistor). Rostlashning bunday 
usuli SHIM deyiladi (ruscha shirotno-impulьsnaya modulyatsiya). 
Yuqori chastotali SHIM-dan foydalanadigan stabilizatorlar hozirgi vaqtda 
o’zgaruvchan kuchlanish stabilizatorining eng mukammal realizatsiyasi bo’lib 
hisoblanadi. Va shuni ta’kidlash mumkinki, to’g’ri bajarilganida «ideal stabilizator» 
tushunchasiga eng yaqin bo’ladi. Invertor tipidagi stabilizatorlardan farqli o’laroq, 
SHIM stabilizatorlarida o’zgaruvchan kuchlanish avvaldan o’zgarmas kuchlanishga 
aylantirilmaydi, o’zgarishga duchor bo’ladigan kattalik ─ bevosita kirish kuchlanishi, 
bu esa yuqori FIK va maqbul narxlar. 
Kuchlanish stabilizatorlarining asosiy sxemalari, strukturalari va ishlash 
printsiplari. O’zgarmas kuchlanish stabilizatorlari 
CHiziqli stabilizator deb aytiladigan o’zgarmas tok stabilizatorlari kuchlanish 
taqsimlagich ko’rinishidagi qurilmadir. Kuchlanish taqsimlagichning kirishiga stabil 
bo’lmagan kirish kuchlanishi beriladi, stabillangan chiqish kuchlanishi esa kuchlanish 
taqsimlagichning pastki yelkasidan olinadi. Stabilizatsiya kuchlanish taqsimlagich 
yelkalaridan birining qarshiligini o’zgartirish yo’li bilan amalga oshiriladi ─ qarshilik 

---

~ 4 ~ 
doimo shunday ushlab turiladiki, stabilizator chiqishida kuchlanish belgilangan 
chegaralarda bo’lsin. Kuchlanish kattaliklarining kirish/chiqish nisbati katta bo’lganda 
chiziqli stabilizator past FIK-ga ega, chunki quvvatning katta qismi 
P
s 
= 
(U
in
— U
out
) * 
I
t
rostlovchi elementda issiqlik ko’rinishida tashqariga sochilib ketadi. SHuning uchun 
rostlovchi element radiatorga o’rnatiladi. CHiziqli stabilizatorning afzalligi ─
uning 
soddaligi, shovqinlarning yo’qligi va foydalaniladigan detallarning kamligi. 
Stabilizatsiya usuliga ko’ra chiziqli stabilizatorlar ikki xil: 
─ Parametrik stabilizatorlar. Bunday stabilizatorda pribor VAX-ning uchastkasi 
foydalaniladi. 
─ Kompensatsion stabilizatorlar. Kompensatsion stabilizatorlarda teskari 
bog’lanishdan foydalaniladi. Bunda stabilizator chiqishidagi kuchlanish etalon 
kuchlanish bilan solishtiriladi, ularning orasidagi tafovutdan rostlovchi elementga 
boshqaruvchi signal shakllantiriladi. 
Stabilitronli parametrik parallel stabilizator. 
4-rasm. 
Kichik tokli sxemalarda kuchlanishni stabilizatsiyalash uchun qo’llaniladi, 
bunday stabilizatorda sxemaning ishlashi me’yorida bo’lishi uchun stabilitron 
D
1
orqali 
oqayotgan tok stabilizatsiyalanuvchi yuklamada 
R
yuk
-gi tokdan bir necha (3 ─ 10) 
baravar oshiq bo’lishi shart. 
5-rasm. Emitter takrorlagichi bilan ketma-ket ulangan stabilizator. 
Mohiyatan bu sxema stabilitronli parametrik parallel stabilizatorning o’zi, faqat 
sxema emitter takrorlagichning kirishiga ulangan. Stabilizatorda chiqish kuchlanishi 
o’zgarishlarini kompensatsiyalovchi teskari bog’lanish zanjirlari yo’q. 
Stabilizatorning 
chiqish 
kuchlanishi 
stabilitronning 
stabilizatsiyalash 
kuchlanishidan 
U
EB
kattaligicha kichik, 
U
EB
kuchlanishi esa 
p-n
o’tishdan oqayotgan 
tokning qiymatiga amalda bog’liq emas va kremniyli priborlar uchun taxminan 0,6 V. 
U
EB
kuchlanishining tok qiymati va haroratga bog’liqligi stabilitronli parametrik parallel 
stabilizatorga nisbatan solishtirganda chiqish kuchlanishi stabilligini yomonlashtiradi. 

---

~ 5 ~ 
Emitter takrorlagichi (tok kuchaytirgichi) stabilitronli parametrik parallel 
stabilizatorga nisbatan solishtirganda stabilizatorning maksimal chiqish tokini 
β
marta 
orttirishga imkon beradi (bunda 
β
─ tranzistor mazkur nusxasining tok bo’yicha 
kuchaytirish koeffitsienti). Agarda bu kamlik qilib qolsa, unda sostavli tranzistor 
qo’llaniladi. 
Yuklama qarshiligi bo’lmagan (ulanmagan) vaqtda (yoki mikroamper 
diapazonidagi yuklama toklarida) bunday stabilizatorning chiqish kuchlanishi (salt 
yurish kuchlanishi) 
U
EB
mikrotoklar sohasida nulga yaqin bo’lishi hisobiga 0,6 V-ga 
ortadi. Bu o’ziga xoslikdan chiqib ketish uchun stabilizator chiqishiga bir necha 
mA
yuklama tokini ta’minlovchi ballast yuklama rezistorini ulaydilar. 
Kompensatsion stabilizatorda cheklovchi rezistor sifatida tranzistorning 
o’zgaruvchan qarshiligidan foydalaniladi. Kirish kuchlanishi o’sishi bilan tranzistor 
qarshiligi ham orta boradi, tegishlicha kuchlanish pasayishi bilan qarshilik ham 
pasayadi. Bunda yuklamadagi kuchlanish kattaligi o’zgarmas bo’lib qolaveradi (7-
rasm). 
CHiqish kuchlanishini rostlash printsipi rostlovchi tranzistor 
VT1
ning 
o’tkazuvchanligini o’zgarishiga asoslangan.
6-rasm. Kompensatsion stabilizator 
VT2 
tranzistorida solishtirish sxemasi va o’zgarmas tok kuchaytirgichi tuzilgan. 
Uning baza zanjiriga 
R3, R4, R5
o’lchov zanjiri ulangan, emitter zanjiriga esa tayanch 
kuchlanishi manbai 
R1-VD
ulangan. 
Masalan, kirish kuchlanishi ortganida chiqish kuchlanishi ham ortadi, bu esa 
VT2 
tranzistori bazasida kuchlanishning ortishiga olib keladi, shu vaqtning o’zida 
VT2 
tranzistori emitterining potentsiali avvalgidek qoladi. Bu baza tokining ortishiga olib 
keladi, demakki, 
VT2 
tranzistori kollektori tokining ham ortishiga sabab bo’ladi ─ 
VT1 
tranzistori bazasining potentsiali kamayadi, tranzistor biroz yopiladi (aniqrog’i yarim 
yopiladi) va unda katta kuchlanish tushuvi yuzaga keladi, chiqish kuchlanishi esa 
miqdori o’zgarmas bo’lib qolaveradi.
Impulьsli stabilizator. Impulьsli stabilizatorda stabillanmagan tashqi manbadagi 
tok qisqa impulьslarda to’plagich (jamlagich)ga uzatiladi (to’plagich rolini kondensator 
yoki drosselь bajaradi); bunda energiya zahiraga olinadi, keyin elektr energiya 
ko’rinishida yuklamaga uzatiladi (energiya ozod bo’ladi), biroq drosseldan 
foydalanilgan holda boshqa kuchlanish bilan. Stabilizatsiya impulьslar va ular orasidagi 

---

~ 6 ~ 
pauzalarning davomliliklarini boshqarish hisobiga amalga oshiriladi ─ SHIM (shirotno-
impulьsnaya modulyatsiya). Impulьsli stabilizator chiziqli stabilizatorga nisbatan 
anchagina yuqoriroq FIK-ga ega. Impulьsli stabilizatorning kamchiligi esa chiqish 
kuchlanishida impulьsli shovqinlarning mavjudligi. 
CHiziqli stabilizatordan farqli o’laroq impulьsli stabilizator chiqish kuchlanishini 
erkin tarzda o’zgartirishi mumkin (bu esa stabilizatorda foydalanilgan sxemaga 
bog’liq). 
Hozirgi vaqtda stabilizatorlar integral sxemalar tarzida ishlab chiqarilmoqda. 
Integral stabilizatorning namunaviy ulanish sxemasi 7-rasmda keltirilgan. 
7-rasm. Integral stabilizatorning namunaviy ulanish sxemasi 
Stabilizator mikrosxemasining chiqish simlari: 
«
IN
»
─ kirish, «
OUT
» ─ chiqish, «
GND
» ─ umumiy (korpus). Agarda 
stabilizator rostlanuvchi bo’lsa, unda «
ADJ
» ─ rostlovchi chiqishi bo’ladi (ruscha 
regulirovka). 
Stabilizatorni tanlash chiqish kuchlanishi qiymati, yuklamaning maksimal toki va 
kirish kuchlanishining o’zgarish diapazonidan kelib chiqqan holda amalga oshiriladi. 
14.2. Kuchlanish 
stabilizatorlarining 
energetik 
ko’rsatkichlari, 
vaqt 
diagrammalari, afzalliklari, solishtirma tahlili va energiya samaradorligi.
1. Kuchlanish stabilizatorlarining vaqt diagrammalari, afzalliklari, 
solishtirma tahlili, energiya samaradorligi. 
Elektromexanik rostlagichlar. O’tgan asrning 60-80 ─ inchi yillarida
kuchlanishni rostlash uchun elektromexanik rostlagichlar qo’llanilgan. Bunda chiqish 
kuchlanishini rostlash qo’lda amalga oshirilgan. Oqibatda chiqish kuchlanishini 
ko’rsatuvchi pribor (strelkali yoki yorug’lik lineykasi)ni muntazam kuzatish va zarur 
paytda qo’lda nominal kuchlanish miqdoriga keltirish talab etilgan. Hozirgi vaqtda 
chiqish kuchlanishini korrektsiyalash avtomatik ravishda ─ bu ish reduktorli 
elektrodvigatelь yordamida amalga oshiriladi. 
Bunday elektromexanik kuchlanish stabilizatorlarining afzalligi stabilizatsiya 
aniqlik darajasining yaxshiligi, ya’ni 2-3 %. Kamchiligi esa dvigatelь inertsionligi 
oqibatida rostlashning past tezligi va shovqin darajasining yuqoriligi ─ dvigatelning 
shovqini amalda doimiy, chunki kuchlanishning o’zgarish qadamlari 2-4 volьtni tashkil 
etadi va shovqin manbaidir. Tarmoq kuchlanishining keskin o’zgarishi yuz bergan holda 
qurilma yuklamani vaqtincha uzib qo’yadi, chunki chiqish kuchlanishining ruxsat 
etilgan maksimal qiymatidan ortib ketadi. Bunda aksariyat hollardagidek bunchalik 

---

~ 7 ~ 
aniqlik talab etilmaydi, eng keng tarqalgan maishiy elektropriborlarning pasportlarida 
ko’rsatilganidek 5-7% yetarli. Eng arzon maishiy stabilizatorlar sifatida tarqalgan. 
Ferrorezonansli stabilizatorlar. O’tgan asrning 60-inchi yillar o’rtalarida ishlab 
chikilgan. Ferrorezonansli stabilizatorlarning ishlash printsipi transformator yoki 
drossellar ferromagnit o’zaklarinining to’yinishi hodisasidan foydalanishga asoslangan. 
Bunday qurilmalar maishiy texnika (televizor, radiopriyomnik, xolodilьnik va shu 
kabilar)ni oziqlantiruvchi kuchlanishni stabilizatsiyalash uchun qo’llanilgan. 
Ferrorezonansli stabilizatorlarning afzalligi shundaki ─ stabilizatsiya aniqligining 
yuqori aniqligi 1-3 % va (o’sha davr uchun) rostlashning yuqori tezligi. Kamchiligi ─ 
shovqin darajasining yuqoriligi va stabilizatsiya sifatining yuklama kattaligiga 
bog’liqligi. Zamonaviy qurilmalarda bu kabi kamchiliklar yo’q, biroq ularning narxlari 
xuddi shunday quvvatli uzluksiz oziqlantirish manbai narxiga teng yoki undan yuqori. 
Oqibatda bunday stabilizatorlar maishiy qurilmalar sifatida keng tarqalmay qoldi. 
Qisqa tutashtirilgan harakatchan chulg’am. CHiqish kuchlanishini asta 
o’zgartirish uchun avtotransformatorda qisqa tutashtirilgan harakatchan chulg’amdan 
foydalanish. SH-shaklidagi magnit o’tkazgichning o’rta sterjenida ikkita ro’para 
ulangan bir xil (I va II) chulg’am hamda harakatlanuvchi qisqa tutashtirilgan chulg’am 
(bir tekisdagi ramka shaklida tayyorlangan) joylashtiriladi. Qisqa tutashtirilgan 
chulg’amning balandligi I va II chulg’amlar bilan bir xil. Qisqa tutashtirilgan chulg’am 
qaysi
1-rasm. Qisqa tutashtirilgan harakatchan chulg’amli avtotransformator 
chulg’am ustida bo’lsa, u transformatorning ikkilamchi chulg’ami sifatida birlamchi 
chulg’am qarshiligini nolgacha kamaytiradi. Qisqa tutashtirilgan chulg’amli 
rostlagichning asosiy kamchiligi ─ kirish bo’yicha quvvat koeffitsientining kichikligi 
(cos φ = 0,7 ÷ 0,8) va massa-gabarit ko’rsatkichlarining yomonligi. 
Invertor tipidagi stabilizatorlar. Bu tipdagi stabilizatorlarning afzalliklari: 
─ Kirish kuchlanishi diapazonining kattaligi (115-dan 300 V-gacha). 
─ CHiqishda kuchlanishning stabil parametrlari. 
─ SHovqinsiz. 
─ 
Tranzistorlar, 
kondensatorlar 
va 
mikrosxemalardan 
foydalaniladi, 
transformatorning yo’qligi ─ yengil vazn va o’lchamlar. 
─ Tarmoqdagi turli shovqinlar va yuqori chastotali xalaqit beruvchilar 
filьtratsiyasi. 
─ Yuqori darajadagi FIK (90 foizdan ortiq). 
─ Tok rostlashning yuqori tezligi. 

---

~ 8 ~ 
─ Kuchlanishni mo’’tadillashщtirishning yuqori darajasi (bir protsentdan 
ortmaydi). 
Kamchiligi: 
─ Asosiysi qimmat. Har bir invertorli stabilizator har qanday boshqasidan 
qimmatroq. 
─ Yuklama ortganida, ya’ni ushbu stabilizatsion qurilmaga ulangan quvvat 
iste’moli ortsa kirish kuchlanish diapazoni kamayadi. 
Uzluksiz oziqlantirish manbalari. Uzluksiz oziqlantirish manbalari invertor 
tipidagi stabilizator kabi energiyani to’playdi, biroq energiyani sig’imga emas, balki 
akkumulyatorga to’playdi. Yuklamaga ulanganida esa o’zidagi generator yordamida 
yuklamaga kerakli xarakteristikalarga ega bo’lgan kuchlanishni beradi. Uzluksiz 
oziqlantirish manbalari avariya holatlarida hisoblash mashinalari, aloqa texnikasini 
oziqlantirishga qo’llaniladi. 
Induktsion tipdagi rostlagich. Induktsion rostlagichlar nisbatan sodda va ishonchli 
agregat hisoblanadi. Biroq rostlash jarayonining inertsionligi bu rostlagichlarni qo’llash 
sohalarini jiddiy cheklaydi. 
Elektromagnit stabilizatorlar. Eng ko’p tarqalgan bu stabilizatorlarning asosida 
tarkibida nochiziqli volьtamper xarakteristikali kondensatorlar va reaktorlar bo’lgan 
zanjirlardagi ferrorezonans hodisasi yotadi. Ular ketma-ket ulanganida kuchlanish 
rezonansi, parallel ulanganida esa tok rezonansi yuz beradi. 
2-rasmda kuchlanish rezonansiga asoslangan stabilizator sxemasi keltirilgan. 
Bunday stabilizatorda yuklama toki kirish tokiga nisbatan kichik bo’ladi. SHuning 
uchun kondensator 
C
va reaktor 
L
orqali bir xil 
I
kir
toki oqadi. 
2-rasm. Kuchlanish rezonansiga asoslangan stabilizator sxemasi 
Kondensatorning volьt-amper xarakteristikasi (3-rasm) 
U
S
= f (I
kir
)
chiziqli, 
reaktorning volьt-amper xarakteristikasi esa 
U
L
= f (I
kir
)
nochiziqli, chunki u magnit 
o’tkazgichlarning to’yinishiga bog’liq holda ishlashga mo’ljallangan. Kirish kuchlanishi 
U
kir
kondensator 
C
va reaktor 
L
o’rtasida
3-rasm. Kuchlanish rezonansiga asoslangan stabilizatorning VA tavsifi 

---

~ 9 ~ 
taqsimlanadi. Agar kirish kuchlanishi noldan ortsa, unda 
I
kir
toki orta boshlaydi. Reaktor 
to’yinmaguncha uning induktivligi juda katta, tok 
I
kir
induktiv xarakterga ega bo’ladi, 
ya’ni kirish kuchlanishi
U
kir
dan faza bo’yicha orqada qoladi. Kondensatordagi 
kuchlanish va reaktordagi kuchlanishlar o’zaro qarshi fazalarda bo’ladi, shuning uchun 
U
L
= f (I
kir
)
va 
U
S 
= f (I
kir
)
ga 
U
kir
= f (I
kir
)
egri chizig’i mos keladi.
I
kir
toki ortganida reaktorning to’yinishi oqibatida 
U
L
kuchlanishi 
U
S 
dan sekinroq 
orta boshlaydi va 
I
kir
tokining 
I
0
ga teng qiymatida 
U
L
va 
U
S 
kuchlanishlari bir xil bo’ladi, 
ya’ni kuchlanishlar rezonansi ro’y beradi. 
3-rasmdan ko’rinadiki, kirish tokining o’zgarishi
ΔI
kir
ga mos keluvchi kirish 
kuchlanishining o’zgarishi Δ
U
kir
reaktordagi kuchlanishning anchagina sekin 
o’zgarishiga olib keladi, ya’ni stabilizator chiqishidagi kuchlanish
ΔU
chiq
ning
ham sekin 
o’zgarishiga olib keladi.
Bu bog’liqlik
ko’rilayotgan stabilizator tipining ishlashiga asos 
qilib olingan. Qator hollarda reaktorning o’rniga sxemada to’yinuvchi transformator 
foydalaniladi, u esa bir vaqtning o’zida kirish va chiqish kuchlanishlarining sathlarini 
moslashtirishga imkon beradi.
Energiya to’plovchi kuchlanish stabilizatorlari. «Dvigatelь ─ generator» 
sistemasidagi kuchlanish stabilizatori. Bunday sistemalar dastlab katta elektron 
hisoblash mashinalarini oziqlantirishga foydalanilgan. Hozirda kam ishlatiladi, asosan 
strategik ahamiyatga ega bo’lgan ob’ektlarda qo’llaniladi. 
2. O’zgarmas kuchlanish stabilizatorlarining xarakteristikalari. 
CHiziqli stabilizator deb aytiladigan o’zgarmas tok stabilizatorlari kuchlanish 
taqsimlagich ko’rinishidagi qurilmadir. O’zgarmas tok oziqlantiruvchi kuchlanishining 
yuqori bo’lishini talab qilmaydigan elektron sxemalar uchun yoki katta chiqish quvvati 
uchun sodda, ishonchli va arzon chiziqli stabilizatorlarni qo’llash maqsadga muvofiqdir. 
Har qanday chiziqli kuchlanish manbaining asosini kuchlanishni parametrik 
stabilizatorlari tashkil etadi. Bu qurilmalarning asosi nochiziqli volьtamper 
xarakteristikaga ega bo’lgan elementlardir, bunday elementlarda elektrodlardagi 
kuchlanish tushuvining undan oqayotgan tokka bog’liqligi judayam kam (bunday 
element stabilitron). 
─ ─ ─ ─ ─ ─ ─ ─ ─ ─
Stabilitronli parametrik parallel stabilizator. 
4-rasm. Stabilitronli parametrik parallel stabilizator 
Kichik tokli sxemalarda kuchlanishni stabilizatsiyalash uchun qo’llaniladi, 
bunday stabilizatorda sxemaning ishlashi me’yorida bo’lishi uchun stabilitron 
D
1
orqali 

---

~ 10 ~ 
oqayotgan tok stabilizatsiyalanuvchi yuklamada 
R
yuk
-gi tokdan bir necha (3 ─ 10) 
baravar oshiq bo’lishi shart. 
5-rasm. Emitter takrorlagichi bilan ketma-ket ulangan stabilizator. 
Mohiyatan bu sxema stabilitronli parametrik parallel stabilizatorning o’zi, faqat 
sxema emitter takrorlagichning kirishiga ulangan. Stabilizatorda chiqish kuchlanishi 
o’zgarishlarini kompensatsiyalovchi teskari bog’lanish zanjirlari yo’q. 
Stabilizatorning 
chiqish 
kuchlanishi 
stabilitronning 
stabilizatsiyalash 
kuchlanishidan 
U
EB
kattaligicha kichik, 
U
EB
kuchlanishi esa 
p-n
o’tishdan oqayotgan 
tokning qiymatiga amalda bog’liq emas va kremniyli priborlar uchun taxminan 0,6 V. 
U
EB
kuchlanishining tok qiymati va haroratga bog’liqligi stabilitronli parametrik parallel 
stabilizatorga nisbatan solishtirganda chiqish kuchlanishi stabilligini yomonlashtiradi. 
Emitter takrorlagichi (tok kuchaytirgichi) stabilitronli parametrik parallel 
stabilizatorga nisbatan solishtirganda stabilizatorning maksimal chiqish tokini 
β
marta 
orttirishga imkon beradi (bunda 
β
─ tranzistor mazkur nusxasining tok bo’yicha 
kuchaytirish koeffitsienti). Agarda bu kamlik qilib qolsa, unda sostavli tranzistor 
qo’llaniladi. 
Yuklama qarshiligi bo’lmagan (ulanmagan) vaqtda (yoki mikroamper 
diapazonidagi yuklama toklarida) bunday stabilizatorning chiqish kuchlanishi (salt 
yurish kuchlanishi) 
U
EB
mikrotoklar sohasida nulga yaqin bo’lishi hisobiga 0,6 V-ga 
ortadi. Bu o’ziga xoslikdan chiqib ketish uchun stabilizator chiqishiga bir necha mA 
yuklama tokini ta’minlovchi ballast yuklama rezistorini ulaydilar. 
Operatsion kuchaytirgichli ketma-ket kompensatsion stabilizator.
6-rasm 
CHiqish kuchlanishining potentsiometrdan olinayotgan qismi stabilitrondagi 
tayanch kuchlanish 
U
ST
bilan solishtiriladi (6-rasm). Kuchlanishlar tafovuti operatsion 
kuchaytirgich 
U1
bilan kuchaytiriladi va emitter takrorlagichi sxemasi bo’yicha ulangan 
rostlovchi tranzistor bazasiga uzatiladi. 

---

~ 11 ~ 
Tayanch kuchlanish 
U
ST
stabilitron orqali oqayotgan tok kattaligiga amalda 
bog’liq emas va stabilitronning stabilizatsiya kuchlanishiga teng. Kirish kuchlanishi 
U
kir
ning o’zgarishlarida stabilizatorning stabilligini oshirish uchun 
R
b
rezistori o’rniga tok 
manbai qo’llaniladi. 
Mazkur stabilizatorda operatsion kuchaytirgich aslida invertorlamaydigan 
kuchaytirgich (kirish tokini orttirish uchun emitter takrorlagichi bilan) sxemasi bo’yicha 
ulangan. Teskari bog’lanish zanjiridagi rezistorlar nisbati kuchaytirgichning 
kuchaytirish koeffitsientini belgilaydi, ya’ni chiqish kuchlanishi kirish kuchlanishi 
(operatsion 
kuchaytirgichning 
invertorlamaydigan 
kirishiga 
berilgan 
tayanch 
kuchlanishi)dan necha marta yuqori bo’lishini ko’rsatadi. Invertorlamaydigan 
kuchaytirgichning kuchaytirish koeffitsienti har doim birdan katta bo’lgani sababli 
tayanch kuchlanishi 
U
ST
kattaligi (stabilitronning stabilizatsiya kuchlanishi) 
U
chiq
kuchlanishidan kichik etib tanlanishi shart. 
Kirish kuchlanishi nostabilligi operatsion kuchaytirgichning ishlash rejimiga 
ta’sirini yo’qotish uchun u stabillashtirilgan kuchlanish bilan oziqlanishi mumkin (ya’ni 
stabilitrondan foydalanilgan qo’shimcha parametrik stabilizatordan). 
Kompensatsion stabilizatorda cheklovchi rezistor sifatida tranzistorning 
o’zgaruvchan qarshiligidan foydalaniladi. Kirish kuchlanishi o’sishi bilan tranzistor 
qarshiligi ham orta boradi, tegishlicha kuchlanish pasayishi bilan qarshilik ham 
pasayadi. Bunda yuklamadagi kuchlanish kattaligi o’zgarmas bo’lib qolaveradi (7-
rasm). 
CHiqish kuchlanishini rostlash printsipi rostlovchi tranzistor 
VT1
ning 
o’tkazuvchanligini o’zgarishiga asoslangan.
7-rasm. Kompensatsion stabilizator 
VT2 
tranzistorida solishtirish sxemasi va o’zgarmas tok kuchaytirgichi tuzilgan. 
Uning baza zanjiriga 
R3, R4, R5
o’lchov zanjiri ulangan, emitter zanjiriga esa tayanch 
kuchlanishi manbai 
R1-VD
ulangan. 

---

~ 12 ~ 
Masalan, kirish kuchlanishi ortganida chiqish kuchlanishi ham ortadi, bu esa 
VT2 
tranzistori bazasida kuchlanishning ortishiga olib keladi, shu vaqtning o’zida 
VT2 
tranzistori emitterining potentsiali avvalgidek qoladi. Bu baza tokining ortishiga olib 
keladi, demakki, 
VT2 
tranzistori kollektori tokining ham ortishiga sabab bo’ladi ─ 
VT1 
tranzistori bazasining potentsiali kamayadi, tranzistor biroz yopiladi (aniqrog’i yarim 
yopiladi) va unda katta kuchlanish tushuvi yuzaga keladi, chiqish kuchlanishi esa 
miqdori o’zgarmas bo’lib qolaveradi.
Impulьsli stabilizator. Impulьsli stabilizatorda stabillanmagan tashqi manbadagi 
tok qisqa impulьslarda to’plagich (jamlagich)ga uzatiladi (to’plagich rolini kondensator 
yoki drosselь bajaradi); bunda energiya zahiraga olinadi, keyin elektr energiya 
ko’rinishida yuklamaga uzatiladi (energiya ozod bo’ladi), biroq drosseldan 
foydalanilgan holda boshqa kuchlanish bilan. Stabilizatsiya impulьslar va ular orasidagi 
pauzalarning davomliliklarini boshqarish hisobiga amalga oshiriladi ─ SHIM (shirotno-
impulьsnaya modulyatsiya). Impulьsli stabilizator chiziqli stabilizatorga nisbatan 
anchagina yuqoriroq FIK-ga ega. Impulьsli stabilizatorning kamchiligi esa chiqish 
kuchlanishida impulьsli shovqinlarning mavjudligi. 
CHiziqli stabilizatordan farqli o’laroq impulьsli stabilizator chiqish kuchlanishini 
erkin tarzda o’zgartirishi mumkin (bu esa stabilizatorda foydalanilgan sxemaga 
bog’liq). CHiziqliga solishtirgandagi afzalliklar: 
─ Yuqori FIK. 
─ Kichik massa va gabaritlar. 
─ Kirish va chiqish zanjirlarining galьvanik iajratilishi. 
Kamchiligi: 
─ Impulьsli xalaqitlar (shovqinlar). 
─ Kirish kuchlanishi yoki yuklama toki o’zgarganida chiqish kuchlanishining 
nostabilligi.
─ O’tish jarayonlari davomliligining cho’zilib ketishi (kirish kuchlanishi yoki 
yuklama toki sakrab o’zgarganida tiklanish vaqtining kattaligi). 
Hozirgi vaqtda stabilizatorlar integral sxemalar tarzida ishlab chiqarilmoqda. 
Integral stabilizatorning namunaviy ulanish sxemasi 8-rasmda keltirilgan. 

---

~ 13 ~ 
8-rasm. Integral stabilizatorning namunaviy ulanish sxemasi 
Stabilizator mikrosxemasining chiqish simlari: 
«
IN
»
─ kirish, «
OUT
» ─ chiqish, «
GND
» ─ umumiy (korpus). Agarda 
stabilizator rostlanuvchi bo’lsa, unda «
ADJ
» ─ rostlovchi chiqishi bo’ladi (ruscha 
regulirovka). 
Stabilizatorni tanlash chiqish kuchlanishi qiymati, yuklamaning maksimal toki va 
kirish kuchlanishining o’zgarish diapazonidan kelib chiqqan holda amalga oshiriladi. 
Nazorat uchun savollar: 
1. Kuchlanish stabilizatori nima? 
2. Kuchlanish rostlagich-stabilizatorlari nima? 
3. Elektromexanik stabilizatorning ishlash printsipi qanday? 
4. CHiqish kuchlanishini asta o’zgartirish uchun qanday usuldan foydalaniladi? 
5. Induktsion tipdagi rostlagich qanday ishlaydi? 
6. Elektromagnit stabilizatorlar qanday ishlaydi? 
7. Magnitli ─ yarim o’tkazgichli stabilizatorlarning ishlash printsipi qanday? 
8. Invertor tipidagi stabilizatorlarning ishlash printsipi qanday? 
9. Elektron uzluksiz stabilizatorlar qanday printsipda ishlaydi? 
10. Parametrik stabilizator nima? 
11. Kompensatsion stabilizatorning ishlash printsipi qanday? 
12. Elektromexanik kuchlanish stabilizatorlarining afzalligi qanday darajada? 
13. Ferrorezonansli stabilizatorning afzalligi va kamchiligini ayting. 
14. Qisqa tutashtirilgan harakatchan chulg’amli avtotransformatorlar qanday 
afzalliklarga ega? 
15. Invertor tipidagi stabilizatorning afzalliklari va kamchiliklari nimada? 
16. Induktsion tipdagi rostlagichning kamchiligini ayting. 
17. O’zgarmas kuchlanish stabilizatorlari qanday printsipda ishlaydi?