Reja: 1 Sharq mutafakkirlarining sotsiologik qarashlari

Sharq mutafiklarini borliq haqidagi qarashlar tasnifi . Al - Farobiyning Fozil odamlar shahri asarlari haqida .
Reja:
1 Sharq mutafakkirlarining sotsiologik qarashlari.
2 Abu Nasr ForobFozil odamlar shahri asaridagi ijtimoiy qarashlar.
3 Abu Ali ibn Sinoning satsial ogik qarashlari.
4 Beruniyning ijtimoiy-falsafiy qarashlari.
Xulosa va takliflar.

Sotsial-gumanitar bilimlarni egallash jarayonlarida muhim orinni sotsiologik talimotlar egallaydi. Sotsiologik talimning muhim funksiyalaridan biri – bu sotsial tafakkurni shakllantirish, sotsiologik muammolarni tushunish, ularning kelib chiqish manbalarini aniqlash va bartaraf etish yollari va imkoniyatlarini qidirib topishdan ham iboratdir. Hayot bir joyda turgun bolmaganidek, sotsiologiya fani ham rivojlanishdan toxtab qolgani yoq. Sotsiologiya fanini umuminsoniy qadriyatlar nuqtai nazaridan organish, pirovard amaliy maqsadga erishish, yani totalitar tartibotlar tizimini inkor etish va xalqchillik, adolat hamda keng jamoatchilik fikri, intilishi, maqsadlari asosida ijtimoiy faoliyat yuritish imkonini beradi. Sotsiologaya boshqa ijtimoiy-gumanitar fanlar tizimida oziga xos oringa ega bolib, jamiyatni bir butun tizim sifatida hamda ijtimoiy mu-nosabatlarni va shaxs xulq-atvorini aniq shart-sharoit bilan bogliqlikda organuvchi yagona fandir. Sotsiologiya insonni ijtimoiy guruh vakili sifa-tida, ijtimoiy maqom va muayyan ijtimoiy rolni ifodalovchi sifatida orga-nadi. Kirish

Mavzuning dozartligi: Sotsiologiya kursi shaxsning fuqarolik va professional jihatlarini, uning intelekti va ijodiy qobiliyatlarini, yalpi umumgumanitar madaniyatini shakllantirishga komaklashadi shuni korsatish maqsada bajardik. Ayniqsa, sotsiologiyani organish bolajak oqituvchi kadrlar uchun juda muhimdir. Chunki har bir psixologiya-pedagogikaga oid masala sotsial rivojlanishning oziga xosligi bilan chambarchas bogliq. Sotsiologiyani pedagogik oliy oquv yurtlarida oqitilishining aktualligi yana shu narsa bilan bogliqki, xalq talimi rivojlanishi, ravnaqi sotsial taraqqiyotning muhim dalilidir. Shaxs yoki guruh oldida turgan muammolar u yoki bu darajada insoniy munosabatlar xarakteri, atrofdagilar bilan hamkorlikda yashay olish, qad-riyatlarga va axloqiy meyorlarga tayanish, ularni saqlab qolish, murosaga kirishish yoki murakkab nizoli vaziyatlarni hal qilish bilan uzviy bogliq boladi. Inson oldida turgan muammolar qanchalik murakkab bolsa, ularni hal qilishda shaxsning ozini anglab yetishi, ozi yashayotgan jamiyatni chuqur va atroflicha bilishi shunchalik katta ahamiyat kasb etadi. Mutaxassislar oz sohalarini bilishlari bilan bir qatorda odamlarning qi-ziqishlari, manfaat va intilishlarini, ijtimoiy munosabatlar bilan yaqindan tanish bolishi kerak. Chunki ular asosida ijtimoiy guruhlar, jamiyat va umuman, butun dunyo hamjamiyati shakllanadi. Sotsiologiyani bilish mu-rakkab ijtimoiy tizimlarni, ijtimoiy institutlarni tahlil qilishga tajriba va bilim bilan qurollanib, hayotni organishga yordam beradi. Sotsiologik ta-fakkur orqali esa ijtimoiy hayotni ilmiy baholash va obyektiv axborot olish mumkin.

1. Sharq mutafakkirlarining sotsiologik qarashlari Sharq mutafakkirlarining sotsiologik qarashlari osha davr allomalari ijtimoiy hayotning turli sohalarini ilmiy asosda tadqiq qilganlar va ozlarining ijtimoiy qarashlarini oz asarlarida yozib qoldirganlar. Markaziy Osiyoning buyuk mutafakkiri Abu Nasr Forobiy ozining «Fozil shahar ahli qarashlari haqida kitob», «Siyosat al- Madaniya» kabi asarlarida olijanob jamiyat, adolatli tuzum, odil hukmdorlar haqida oz fikr mulohazalarini bayon qilgan. U ozi yashagan davrning ijtimoiy tizimini, uning ziddiyatlari va bu ziddiyatlarning kelib chiqishidagi muammolarni nazariy jihatdan tahlil qilishga oringan. Davlat va jamiyat masalasida davlatni ijtimoiy tuzumini boshqaruvchi tashkilot deb, uni muvaffaqiyatli boshqaruv esa kop jihatdan davlat boshligi, hokimning xarakteriga, fazilatlariga bogliq deb bilgan. K.Yunusov.Sotsiologiya oquv qollanma.. А й 20-бет.

«Fozillar shahrining birinchi boshligi, - deb ta'kidlagan Forobiy, shu shahar aholisiga imomlik qiluvchi oqil kishi bolib, u tabiatan un ikkita xislat – fazilatni ozida birlashtirgan bolishi zarur». U madaniy jamiyat va madaniy shahar shunday boladiki, shu mamlakatning aholisi ijtimoiy jixatlarini shaxsiy kuzatishlari, ilmiy jixatdan namunali, har bir odam kasb hunarda ozod, hamma barobar boladi, kishilar ortasida farq bolmaydi, har kim ozi istagan yoki tanlagan kasb-hunar bilan shugullanadi. Odamlar chin ma'nosida ozod boladilar – degan fikrlari Forobiyning jamiyat hayotini chuqur tahlil qilganligidan dalolat beradi. Forobiy olamni anglashda vorisiylik omilini ham aloxida ta'kidlab otadi. Uning fikricha, inson barcha haqiqatlarni ozini qisqa umri davomida anglashga, tabiat va jamiyatning barcha sir- asrorlarini tushunib, idrok eta olishga qodir emas. Shuning uchun u uzidan oldingi allomalarning fikr-xulosalarini hech ikkilanmay ozlashtirish lozim deb ta'kidlaydi. Forobiy bolardan tashqari ijtimoiy fikr masalalariga ham katta axamiyat beradi.

Abu Rayxon Beruniy ozining «Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar», «Mineralogiya», «Hindiston» kabi asarlarida ijtimoiy xayot masalalari yoritilgan. «Mineralogiya» asarining muqaddimasida inson va uning ijtimoiy ahvoli, erdagi burchi, oliyjanobligi, shuningdek jamiyat xayoti, ijtimoiy adolat tugrisidagi qimmatli fikrlarni bayon etgan. Beruniy tom ma'noda oz davri etnosotsiologi ham edi. «Etnosotsiologiya – etnos – millat, logos - ta'limot». «Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar» asarida turli xalqlar: forslar, yunonlar, yaxudiylar, arablar, turklar tugrisida, «Hindiston» kitobida esa hind jamiyatining ichki tuzilishi haqida ma'lumotlar yozib qoldirgan. Beruniy xindlarning bayramlari, nikoh masalasini organgan. Beruniy sotsilogiyasidagi muhim soha ijtimoiy tabaqalashuv haqida ham fikr yuritib, «Tillarning turlicha bulishiga sabab bolgan odamlarning guruhlarga ajralib ketishi, bir-biridan uzoq turishi, ularning har birida turli hohishlarni ifodalash uchun zarur bolgan sozlarga ehtiyoj tugilishidir. Uzoq zamonlar utishi bilan haligi iboralar kopayib, yodda saqlanishi va takrorlanishi natijasida tarkib topib, tartibga tushgan»2. Beruniy ilmiy ijodida, jamiyat hayotini organishda ilmiy kuzatish, taqqoslash, tavsiflash kabi Sotsiologiyaning emperik usullaridan keng va oqilona foydalangan.

Forobiyning shogirdi Ibn Sino ( ) ham ijtimoiy hayotni organish va tadqiq qilishga harakat qilgan. Uning aksariyat asarlari ahloqiy qarashlardan iborat bolgan. U oz asarlarida bir qancha ahloqiy fazilatlarga ta'rif beradi. chunonchi, iffat, himmat, adolat, saxiylik, qanoat, sadoqat va boshqalar shular jumlasidandir. Alloma tasavvuf falsafasi va tasavvufiy axloqshunoslikka doir asarlar ham yozgan. U shuning uchun ham «Shayx-ur-Rais» ya'ni shayxlarning raisi degan nom olgani bejiz emas. Ibn Sino tabiat va jamiyat haqida fikr yurita turib, oz-ozini idora qilish, mustaqil boshqarish xususiyatining ishga tushishi va harakatlanishi deb ta'kidlaydi. Jamiyat a'zolarining erkin yashashlari uchun osha jamiyat, davlat va odamlar birgalikda faoliyat korsatishi shartligini asoslaydi. Yanada oddiyroq qilib aytganda, dunyo kamoloti uchun jamiyatdagi yashaydigan odamlar erkin faoliyat qilishlari lozim. Ana shundagina ijtimoiy xayot oz orniga tushishi mumkin. Jamiyat hodisalarini organish, ijtimoiy jarayonlar, ijtimoiy guruhlar muammolari ham Ibn Sinoning diqqat markazida turgan. «Ibn Sino dunyoning abadiyligi har bir yuz beruvchi narsaning albatta bir kun kelib yaratilishi mumkinligi bilan izohlanishini, dunyoda gayritabiiy narsalarning yoqligini ham ta'kidlaydi». Ibn Sino sotsiologiya tegrasida ancha samarali ishlar olib borgan. Buyuk vatandoshimiz savob va jazo masalasida ham mohiyatan tasavvufiy yonalishda fikr yuritadi. U yana inson taqdiri masalasi bilan ham qiziqqan.

2. Abu Nasr ForobFozil odamlar shahri asaridagi ijtimoiy qarashlar. Birinchi mavjud boshqa barcha mavjudod borligining birinchi sababidir. Bolishi mumkin bolgan turli tuman kamchiliklarning barchasidan ozod-pokdir. Undan boshqa barcha mavjud narsa nuqsonlik bolishi holatidan holi emas. (Nuqson) bir bolishi mumkin va yoki birdan kop bolishligi mumkin. Ammo avvaliga kelsak, u barcha nuqsonlardan holidir. Uning borligi barcha (borliq)dan afzal va boshqa borliqlar oldin kelur, uning borligidan yana ustun bolga va undan oldin keladigan boshqa borliqning bolishi ham mumkin emas. Demak, u borliq ustunligi (fazilati) borasida eng yuksak darajadadur, borliq mukammalligi nuqtai nazaridan qarasak, u yuqori martabadadur. Birinchi mavjud boshqa barcha mavjudod borligining birinchi sababidir. Bolishi mumkin bolgan turli tuman kamchiliklarning barchasidan ozod-pokdir. Undan boshqa barcha mavjud narsa nuqsonlik bolishi holatidan holi emas. (Nuqson) bir bolishi mumkin va yoki birdan kop bolishligi mumkin. Ammo avvaliga kelsak, u barcha nuqsonlardan holidir. Uning borligi barcha (borliq)dan afzal va boshqa borliqlar oldin kelur, uning borligidan yana ustun bolga va undan oldin keladigan boshqa borliqning bolishi ham mumkin emas. Demak, u borliq ustunligi (fazilati) borasida eng yuksak darajadadur, borliq mukammalligi nuqtai nazaridan qarasak, u yuqori martabadadur.

Bunday shahar hokimi boladigan odam (Allohdan boshqa) hech kimga boysunmasligi kerak. Fozillar shahrining birinchi boshligi shu shahar aholisiga imomlik qiluvchi oqil kishi bolib, u tabiatan on ikkita hislat – fazilatni ozida birlashtirgan bolishi zarur. Fozillar shahri hokiimi avvalo tort muchchali sog-solim bolib, oziga yuklangan vazifalarni bajarilishida biror azosidagi nuqson halal bermasligi lozim, aksincha, u sog salomatligi tufayli bu vazifalarni oson bajarishi lozim. (Ikkinchidan), bunday shahar hokimi tabiatni nozik farosatli bolib, suhbatdoshini sozlarini, fikrlarini tez tushunib, tez ilgab olishi lozim, shu sohada umumiy ahvol qandayligini ravshan tasavvur qila olishi zarur. (Uchinchidan), u anglagan, korgan, eshtgan, idrok etgan narsalarni xotirasida tola- tokis saqlab qolishi, barcha tavsilotlarni unutmasligi lozim.

(Tortinchidan), u zehni otkir, zukko bolib har qanday narsaning bilinar – bilinmas alomatlarini va u alomatlari nimani anglatishini tez bilib, sezib olishi zarur. (Beshinchi), u fikrini ravon tushuntira olish maqsadida, chiroyli sozlar bilan ifodalay olishi zarur. (Yettinchi), taom yeyishda, ichimlikda, ayollarga yaqinlik qilishda ochofat emas, aksincha ozini tiya oladigan bolishi, (qimor yoki boshqa) oyinlardan zavq, huzur olishdan uzoq bolishi zarur. (Sakkizinchi). U haq va haqiqatni, odil va haqgoy odamlarni sevadigan, yolgonni va yolgonchilarni yomon koradigan bolishi zarur. (Toqqizinchi), u oz qadrini biluvchi va nomus oriyatli odam bolishi, pastkashlardan yuqori turuvchi, tugma oliy himmatli bolishi, ulug, oliy ishlarga intilishi zarur. (Oltinchi), u (ustozlardan) talim olishga, bilim, marifatga havasli bolishi, oqish, organish jarayonida sira charchamaydigan, buning mashaqqatidan qochmaydigan bolishi kerak.

(Oninchi), bu dunyo mollariga, dinor va dirhamalarga qiziqmaydigan (mol-dunyo ketidan quvimaydigan) bolishi zarur. (On birinchi), tabiatan adolatparvar bolib, odil odamlarni sevadigan, istebdod va jabr- zulumni, mustabid va zolimlarni yomon koruvchi, oz odamlariga ham, begonalarga ham haqiqat qiluvchi, barchani haqiqatga chaqiruvchi, nohaq jabrlanganlarga madad beruvchi, barchaga yaxshilikni va ozi suygan gozallikni ravo koruvchi bolishi zarur. Oz haq ish oldida ojarlik qilmay, odil ish tutgani holda har qanday haqsizlik va razolatlarga murosasiz bolishi zarur. (On ikkinchi), ozi zarur deb hisoblagan chora – tadbirlarni amalga oshirishda qatiyatli, sabotli, juratli, jasur bolishi, qorqoqlik va hadiksirashlarga yol qoymasligi zarur. Mana shu barcha xislatlarnihg bir odamda jamlanishi amri mahol, zero bunday tugma fazilatlar sohibi bolgan odamlar juda kam uchraydi va ular nodir insonlardir.

Mobodo fozillar shahrida shunday barkamol insonlar topilibqolsa, unda yuqoridagi fazilatlardan oltitiasi, yoki beshtasi kamol topganda ham, u aql va zakovatda benazirligi tufayli fozillar shahriga rahbarlik qila oladi. Bazi mahallarda fozillar shahrida bunday odamlar yoq bolib qolganda ham (vafot etganda yhud boshqa joyga ketgan vaqitda – M.M.) ana shu imom (hokim) yohud uning izdoshlari (agar mazkur imomdan song birin – ketin shaharga boshliq bolsalar) chiqargan qonun va tartiblariga amal qilinadi.

Avvalgi imom orniga kelgan keyingi rahbarda ham yuqorida aytilgan hislatlar – fazilatlar yoshlidan shakillangan bolishi zarur. Ana shunda bu keyingi imomda yana oltita fazilat hosil qilinishi zarur: Birinchi – donishmandlik. Ikkinchi – avvalgi imomlar ornatgan qonunlar va tartiblarni xotirada yaxshi saqlab qolish va ularga amal qilishi uchun quvvai hofizaga ega bolishi. Uchinchi – agar avvalgi imomlar davrida biror (yoki bir qancha) sohaga taluqli qonun qolmagan bolsa, bunday qonuni oylab topishi uchun ijod, ixtiro qilishi quvvatiga ega bolish. Tortinchi – hozirgi haqiqiy ahvolni tez payqab olishi va kelgusida yuz beradigan, avvalgi imomlar kozda tutmagan voqealarni oldinda kora bilishi uchun bashoratgoylik hislatiga ega bolish. Bu hislat unga xalq farovonligini yaxshilashda kerak boladi. Oltinchi – zarur hollarda harb ishlariga mohirlik bilan rahbarli qilish uchun yetarli jismoniy quvvatga ega bolish; ham jang qilishni, ham sarkarda sifatida jangu-jadalga rahbarlik qilish uchun harbiy sanatni yaxshi bilish. Beshinchi – avvlgi imomlar ornatgan qonunlarga, shuningdek, avvalgilardan ibrat olib, ozi toqib chiqargan qonunlarga xalq amal qilishi uchun qizgin sozlash – notiqlik hislatiga ega bolishi.

Mobodo shu hislatlarning barchasini ozida jamlagan bir odam topilmasa, lekin ikki kishi birgalashib, shu hislatlarga ega bolishsa (yani biri – donishmand, ikkinchisi – qolgan hislatlar sohibi bolsa) shu ikkovini fozillar shahriga rahbarlikka qoyish zarur. Mobodo bir guruh odamlar birgalikda ana shu hislatlarga ega bolishsa (yani – birida bu, ikkinchisida u, uchinchisida boshqa hislatlar bolsa) ana shu fozillar guruhini yurt rahbarligiga qoyish zarur. Shu guruh azolari birgalashib, ozaro kelishib harakat qilishsa har biri fozil hokim bolishi mumkin. Mobodo biror zamonda fozillar shaharda hokimlik qilayotgan bir yoki bir necha kishida boshqa zarur hislatlar bolsyu, ammo, donishmandlik bolmasa, fozillar shahri yaxshi hokimsiz qoladi, bunday shahar halokatga yuz tutadi. Mana shu (sabab)larning hammasi tufayli kopchilik shaharlarda jaholatdagi shaharlar shaharlarning aholisining qarashlariga xos fikr-aqidalar kelib chiqadi. Bazilar odamlar ortasida tabiiy yoki ihtiyoriy boglanishlar yoq, har bir odam oz manfaati uchun boshqalarning manfaatiga zarar yetkazishi, biri boshqasiga begona bolishi zarur, mobodo ular birlashsalar ham zarurat, majburiyat tufayli birlashadilar, murosaga kelishsalar ha biri golib chiqib, boshqalari maglub bolgandagina kelishadilar, deb oylaydilar. Bunda ular tashqaridan tasir qiluvchi bir kuch taziyqida ozaro kelishuvga majbur boladilar, agar anashu kuch yoqolsa kelishuv ham yoqoladi, yana begonalashuv paydo boladi va ular tarqalib ketadilar. Insoniyatga xos hayvoniy aqidalardan biri mana shu aqidadir.

3. Abu Ali ibn Sinoning satsial ogik qarashlari. Sharq va Obropada marifat, madaniyat taraqqiyotiga katta hissa qoshganligi tufayli, «Shayx – Ur - Rais» Sharqda «Olimlar boshligi», Ovropada «Olimlar podshosi» nomi bilan mashhur bolgan allomalardan biri orta asr buyuk mutafakkiri Abu Ali ibn Sinodir. Ibn Sino ham boshqa zamondosh qomusiy olimlar qatori matematika, astronomiya, fizika, kimyo, biologiya, tibbiyot, dorishunoslik, ruhshunoslik, fiziologiya, falsafa, filologiya, talim – tarbiya sohalarida ijod etgan va dunyoga mashhur yirik asarlar meros qoldirgan olim.

Abu Ali ibn Sinoning «Al-Qonun», «Hayy ibn Yaqzon», «Risolat at - tayr», «Risolat fi-l-ishq» («Ishq haqida risola»), «Risolat fi mohiyat as-salot» («Nomozning mohiyati haqida risola»), «Kitob fi mano ziyorat» («Ziyorat qilishning manosi haqida»), «Risolat fi - daf al – gam min al mivt» («Olimdan keladigan gamni daf qilish haqida risola»), «risolat al-qadr», «An-Najot», «Ash Shifo», «Donishnoma», «Kitob ash - ishorat» va at tanbihot asarlari shular jumlasidandir. Ibn Sino inson kamolotining muhim axloqiy jihatlarini ham taxlil etadi va har biriga tarif beradi : masalan, adolatni ruhiy lazzatning bosh mezoni sanaydi. Inson qanoat, jasurlik, donolik bilan adolatga ega boladi, yomon illatlardan ozini tiyib, yaxshilikni mustahkamlaydi, haqiqiy ruhiy lazzat oladi, deydi olim. Insondagi ijobiy, axloqiy hislatlarga saxiylik, chidamlilik, kamtarlik, sevgi – muhabbat, motadillik, aqlilik, ehtiyotkorlik, qatiyatlilik, sadoqat, intilish, uyatchanlik, ijrochilik va boshqalarni kiritadi.yaxshilikni mustahkamlaydi

Abu ali ibn Sino kamolotga erishishning birinchi mezoni sanalgan marifatni egallashga davat etadi. Chunki ilm-fan insonga xizmat qilib, tabiat qonunlarini ochib avlodlarga yetkazishi kerak. Bu maqsadga yetishish uchun inson qiyinchiliklardan qorqmasligi zarur, deydi. «Ey birodarlar! Odamlarning botiri mushkulotdan qorqmaydi. Kamolot hosil qilishdan bosh tortgan kishi odamlarning eng qorqogidir». Zero, marifatli kishi jasur, olimdan ham qorqmaydigan, faqat haqiqatni bilish uchun harakat qiladigan boladi, deydi u fikrini davom ettirib. Bilimsiz kishilar johil boladi, ular haqiqatni bila olmaydilar, deb ularni yetuk bolmagan kishilar qatoriga qushadi. Bunday kishilardan ilmiy fikrlarni sir tutish kerakligini takidlaydi. U haqiqatni bilish uchun bilimga ega bolish kerakligi, lekin har qanday bilim ham haqiqatga olib kelmasligi, inson oz bilimining haqiqiyligini bilishi uchun mantiqni ham bilishi zarurligini uqtiradi. Ibn Sinoning talim metodlari haqidagi talimoti asosida ham bilimlarni egallashda mantiqiy tafakkurga, shaxsiy kuzatish va tajribalarga tayanish kerak degan goya yotadi.

Ibn Sino bolani maktabda oqitish va tarbiyalash zaraurligini qayd etib, maktabga barcha kishilarning bolalari tortilishi va birga oqitilishi va tarbiyalanishi lozim deb, bolani uy sharoitida yakka oqitishga qarshi bolgan. Bolani maktabda jamoa bolib oqishini foydasi quyidagicha ifodalangan:va tarbiyalanishi lozim deb Agar oquvchi birga oqisa u zerikmaydi, fanni egallashga qiziqish yuzaga keladi, bir- biridan qolmaslik uchun harakat, musobaqalashish istagi rivojlanadi. Bularning hammasi oqishning yaxshilanishiga yordam beradi. Ozaro suhbatda ouvchilar bir-biriga kitobdan oqib olganlari, kattalardan eshitganlarini hikoya qiladilar. Bolalar birga toplanganlarida bir-birini hurmat qila boshlaydilar, dostlashadilar, oquv materiallarini ozlashtirishda bir-biriga yordamlashadilar, bir- biridan yaxshi odatlarni qabul qiladilar

Bilim olishda bolalarni maktabda oqitish zarurligini qayd etar ekan, talimda quyidagi tomonlarga rioya etish zarurligini takidlaydi: bolaga bilim berishda birdaniga kitobga band qilib qoymaslik; bolaga bilim berishda birdaniga kitobga band qilib qoymaslik; talimda yengildan ogirga borish orqali bilim berish;borish orqali bilim berish talimda yengildan ogirga borish orqali bilim berish;borish orqali bilim berish olib boriladigan mashqlar bolalar yoshiga mos bolishi; oqitishda jamoa bolib maktabda oqitishga etibor berish; bilim berishda bolalarning mayli, qiziqishi va qobiliyatini hisobga olish; oqitishni jismoniy mashqlar bilan qoshib olib borish

Bu talablar hozirgi davr talim tamoyillariga ham mos kelishi bilan qimmatlidir. Yuqoridagi masalalarga ozining «Tadbiri manzil» asarida maxsus bolim bagishlaydi. «Bolani maktabda oqitish va tarbiyalash» («Omozish va parvarish madrasa farzand») bolimida talim va tarbiya jarayonini ochib beradi.

Yuqoridagi tamoyillar esa bolalarni yengil-yelpi bilim olish emas, balki har tomonlama chuqur va mustahkam bilim olishiga yordam beradi. Talabaga bilim berish oqituvchining masuliyatli burchidir. Shunga kora ibn Sino oqituvchining qanday bolishi kerakligi haqida fikr yuritar ekan, shunday yol-yoriqlar beradi. Bular quyidagilardan iborat: bolalar bilan muomalada bosiq, jiddiy bolish; berilayotgan bilimning talabalar qanday ozlashtirib olayotganiga etibor berishi; talimda turli metod va shakllardan foydalanishi; talabalning xotirasi, bilimlarni egallash qobiliyati, shaxsiy xususiyatlarini bilishi;bilimlarni egallash qobiliyati fanga qiziqtira olishi;

berilayotgan bilimlarning eng muhimini ajratib bera olishi; bilimlarni talabalarga tushunarli, uning yoshi, aqliy darajasiga mos ravishda berishi; har bir sozning bolalar hissiyotini uygotish darajasida bolishiga erishishi zarur, deydi olim Ibn Sino talimotida bilishda qaysi metodlardan foydalanilmasin – u ogzaki ifodami, bilimlarni tushuntirishmi, turli korinishdagi suhbatmi, tajribalarmi, baribir talabada haqiqiy bilim hosil qilish mustaqil, mantiqiy fikrlash qobiliyatini rivojlantirish, olgan bilimlarini amaliyotga tadbiq eta olish qobiliyatini tarkib toptirish asosiy maqsad bolgan.bilimlarni tushuntirishmi Demak, «Hay ibn Yaqzon» mantiq ilmiga bagishlangani bilan ham aqliy tarbiyada katta ahamiyatga ega. Shuningdek, insondagi yomon illatlarni ham bartaraf etishda ilmu fan, ziyoning ahamiyati, insondagi aql – tafakkur quvvatining yomon illatlardan qutilishi, ozligini anglash vositasi ekanligi bilan adabiy-falsafiy asargini bolib qolmay, tarbiyaviy asar sifatida ham qimmatlidir.

Qanoat va motadillikni insonning hissiy quvvatiga kiritadi, chidamlilik, aqllilikni gazab quvvatiga, donolik, ehtiyotkorlikni ziyraklikka, sadoqat, uyatchanlik ijrochilik, achinish, sofdillikni tafovut quvvatiga kiritadi.hissiy quvvatiga kiritadi Olim qanoatni hissiy fazilatlardan sanaydi va inson ozini tamagirlikdan tiysa, motadillikka rioya qilsa, ozida xirsning namoyon bolishini yengadi, inson yomon ilatlarni yengishda oz imkoniyatlarini ongli sarf etishi lozim, deydi. Ibn Sino har bir axloqiy hislatning tarifini beradi: motadillik – tan uchun zaruriy oziq va xulq mayorlariga togri kelmaydigan ishlarni qilmaslik; Sahiylik – yordamga muxtoj kishilarga komaklashuvchi insoniy quvvat;insoniy quvvat Gazab – biror ishni bajarishda jasurlik; chidamlilik – inson oz boshiga tushgan yomonliklarga bardosh beruvchi quvvat; Aqillilik – biror ishni bajarishda shoshma – shosharlikdan saqlovchi quvvat deydi. Ziyraklikni narsalar va hatto harakatlarning haqiqiy manosini tezlik bilan tushunishga yordam beruvchi quvvat, achinish, kishilar baxtsizlik, azob – uqibatga duchor bolganda, ular bilan xushmuomalada boluvchi insoniy quvvat; kamtarlikka xudbin ishlar bilan shugullanishdan toxtatuvchi kuch sifatida tarif beradi. Ibn Sino insonning kamolga yetishida tosiqlik qiluvchi nuqsonlar sifatida johillik, nodonlik, shafqatsizlik, takabburlik, nafratni korsatib otadi. Johillikni – ilmga, nodonlikni – zehni otkirlikka, shafqatsizlik, takabburlikni adolatga, nafratni – sevgi-muhabbatga qarama-qarshi illat sifatida tariflaydi.

Ibn Sino yuksak axloqiy xislatlarga yana kishilarning bir-birlariga dost bolib yashashi, hamkorlik qilishini ham kiritadi. Chunki har bir kishi jamiyatda, odamlar bilan birga yashar ekan, ular bilan dostona yashashga intiladi.yashashi Ibn Sino yuksak axloqiy xislatlarga yana kishilarning bir-birlariga dost bolib yashashi, hamkorlik qilishini ham kiritadi. Chunki har bir kishi jamiyatda, odamlar bilan birga yashar ekan, ular bilan dostona yashashga intiladi.yashashi Modomiki, inson aloqaga muhtoj ekan, boshqa birov bilan qoshinchilik qilish uchun uning uyi yoniga uy soladi, ozining ehtiyojini qondirish uchun esa ishlab chiqarish mahsulotlarini almashtiradi, dushmanlardan saqlanish uchun o`zgalar bilan birlashadi. Mana shu tariqa kishilarda birlik hissi, boshqalarga nisbatan sevgi-muhabbat va umumiy axloqiy negizlar ishlab chiqila boshlaydi.

U insonda yaxshi xulqning shakllanishida xushxulq, ilmli dost muhim rol oynaydi, deydi. Olim dostlikni shunday tariflaydi: Har qanday qiyinchiliklarga qaramay oz dostini xavf-xatarda yolgiz qoldirmaydigan dostlik; manfaatlari oxshash va goyaviy yaqin dostlik; Oz shaxsiy manfaati va ehtiyojini qondirishga qaratilgan dostlik. Ibn Sino birinchi va ikkinchi xil dostlikni haqiqiy dostlik deb etirof etadi. Har qanday qiyinchiliklarga qaramay oz dostini xavf-xatarda yolgiz qoldirmaydigan dostlik; manfaatlari oxshash va goyaviy yaqin dostlik; Oz shaxsiy manfaati va ehtiyojini qondirishga qaratilgan dostlik. Ibn Sino birinchi va ikkinchi xil dostlikni haqiqiy dostlik deb etirof etadi.

Abu Rayhon Beruniy ozining Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar, Minerologiya, Hindiston asarlarida ijtimoiy hayot masalalarini yoritgan. Mineralogiya asarining muqaddimasida inson va uning ijtimoiy adolat togrisidagi qimmatli fikrlarni bayon etgan. Beruniy oz davrining etnosotsiologi ham edi. Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar asarida turli xalqlar: forslar, yunonlar, yahudiylar, xristian molikiylar va xristian nasturiylar, majusiylar, sobitlar, budparast arablar, musulmon arablar, turklar togrisida qimmatli malumotlar yozib qoldirgan. Beruniyning «Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar» deb nomlangan qomusiy kitobini insoni-yat tarixining otgan 5 ming yilligi voqealari tahlili va sinteziga bagish-langan mumtoz etnosotsiologik asar, deb baholash mumkin. Ushbu kitobda ulug mutafakkir asar yozilishi jarayonida olib borgan sotsiologik tadqi-qotlari, qollagan usullari xususida soz yuritib, shunday yozgan. «Mazkur asarni yozish asnosida ozimga ishonch hosil qildimki, aqliy narsalardan dalil keltirish, kuzatilgan narsalarga qiyos qilish yoli bilan haqiqiy malumotlarga ega bolish mumkin emas. Bunga faqat «kitob ahllari» va turli din arboblariga, shu (etiqodlarga amal qiluvchi har xil maslak va ishonch egalariga ergashish, ularning tushunchalarini asos tutish bilan belgilanadi. Songra ularning isbot uchun keltirgan soz va etiqod-larini bir-biriga solishtirish bilan bilinadi» Beruniy A.R. Tanlangan asarlar. Tom 1, 1968, 406-bet. 4. Beruniyning ijtimoiy-falsafiy qarashlari.

Abu Rayhon ibn Ahmad Beruniy 973-yilda Orta Osiyoning yirik madaniyat markazi Xorazmning Kot (hozirgi Beruniy shahri) atrofida tugildi. U oz yurtida tahsil korgan. Bir necha tillarni va falsafa, falakiyot ilmi, matematika fanlarini mukammal organgan, botanika, mineralogiya va boshqa tabiiy fanlarga ham qiziqqan. Beruniy Markaziy osiyolik buyuk matematik va falakiyotshunos olim Abu Nasr Ibn Iroqni ustoz deb bilgan. U yoshlik chogidanoq fanda, ayniqsa, falakiyot ilmida katta muvaffaqiyatlarga erishgan. Masalan, 16 yoshida mustaqil holda falakiyotshunoslikka oid kuzatishlar olib brogan va malum natijaga erishgan. 21 yoshida esa ozi yasagan asbob yordamida ekliztikaning ekvatorga ogish burchagini aniqlagan. Beruniy Xorazm tili bilan birga, arab, sugd, fors, suryoniy, yunon ibroniy tillarini, hatto qadimgi hind tili sanskritni ham organgan. U yunon klassik ilmi, astronomiya, falsafa, geografiya, botanika, matematika, geologiya, tarix, etnografiya, filologiyadan ham chuqur bilim oladi. Beruniy yirik olim Abu Nasr ibn Iroqdan Evklid geometriyasi, Ptolemeyning astronomik talimotlaridan dars olgan. Bundan tashqari, ozidan oldin otgan Muhammad Xorazmiy, geografiya olimi Abul Abbos, Ahmad Fargoniy, Marvaziy, Javhariy, Abu Nasr Forobiy, Abul Vafo Juzjoniy, seyistonlik Abu Said as-Sijiy, Abu Muhammad Hamid Xojandiy va boshqalarning asarlarini mustaqil organadi. 995-yilgacha Beruniy astronomiya, geografiya, geodeziyaning amaliy masalalarini hal etish bilan birga, Sharqda birinchi bo`lib globus yasadi va astronomiyaga oid bir necha kitob yozdi («Kartografiya», «Globus yasash kitobi», «Yerdagi joylarning uzunlama va kenglamalarini aniqlash haqida maqola» va boshqalar). Beruniy hali yosh olim bolishiga qaramay, Kotda yillari astronomik asboblar ixtiro qilib kuzatishlar otkazgan.

Ma'mun davrida Urganchda «Majlisi ulamo» - «Ma'mun akademiyasi» nomli ilmiy markaz tashkil etiladi va u yerda musulmon Sharqining yirik olimlari faoliyat korsatadilar. Beruniy bir necha yil kamyob metallar va qimmatbaho toshlar ustida tajribalar olib boradi va keyinchalik ana shu tadqiqotlari asosida «Mineralogiya» asarini yaratadi. Jurjonda Beruniy ozining mashhur Al-osorul boqiya an il qurun ul holiya nomli (Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorlik) asarini yozadi. Unda yunonlar, forslar, arablar, sogdiylar, xorazmliklar va boshqa xalqlarning taqvim tizimi mufassal bayon qilingan. Shuningdek falakiyot va matematikaga oid masalalarga ham katta etibor berilgan. Orta Osiyoning tarixi va madaniyati haqida qiziqarli malumotlar keltirilgan. Beruniy hindlarning hayotini sinchkovlik bilan kuzatdi va ularning adabiyotini, madaniy boyligini mukammal organib, Hindiston asarini yaratdi. Unda shu mamlakatning falsafasi, tarixi, geografiyasi, aholisining etnik tarkibi, urf-odati, etiqodlari haqida boy malumotlar toplangan. Hindiston butun orta asr fanidagi mislsiz asardir. Shu asar orqali Beruniy koz oldimizda faqat tarixchi, geograf, falakiyotshunos, lingvist va faylasuf olim sifatidagina emas, buyuk insonparvar pedagog irqiy va diniy xurofotlarga qarshi kurashgan marifatparvar sifatida ham gavdalanadi. Beruniyning yana bir muhim asari «Munajjimlik san'atidan boshlangich tushunchalar»dir. Bu asarda ham u bir qancha fanlar yuzasidan dastlabki tushunchalar, malumotlar bergan.

Beruniyning ilmiy bilimlarni egallash yollari, usullari haqidagi fikrlari hozirgi davr uchun ham dolzarbdir. Oquvchiga bilim berishda: - oquvchini zeriktirmaslik; - bilim berishda bir xil narsani yoki bir xil fanni orgatavermaslik; - uzviylik, izchillik; - tahlil qilish va taqqoslash; - malumdan noma'lumga, yaqindan uzoqqa, soddadan qiyinga qarab borish; - takrorlash; - yangi mavzularni qiziqarli, asosan, korgazmali bayon etishga e'tibor berish kerakligi oqtiriladi.

Beruniyning ijtimoiy-falsafiy qarashlari muayyan diniy cheklanishlariga qaramay, osha paytdagi hukmron islom aqidalaridan birmuncha yuqori turardi.U fanning qaysi sohasiga murojaat etsa, uning mustaqil mavjudligini tushunishdan kelib chiqdi. Olim Minerologiya nomli asarida inson yer yuzidagi barcha mavjudotlarga qaraganda masuliyatliroq vazifalarni bajarishi kerakligini quyidagicha ifodalaydi: Inson tabiatning eng oliy zoti kamolotidir, inson zoti barcha hayvonlardan yuqori turadi… Insonga katta sharaf korsatilgan unga aql-zakovat va kuch armugon etilgan. Shu sababdan, insonning manaviy qiyofasi uning oldiga qoyilgan vazifalarga mos bolishi uchun u yuksak axloqli, bilimli, marifatli bolmogi darkor. Beruniyning ijtimoiy-falsafiy qarashida odam tanasidagi azolarning bir-biriga zidligi, ularda bir-biridan farq qiluvchi turli-tuman xatti-harakat va fel-atrof mavjudligi asoslangan. Odam, deydi Beruniy, tabiati jihatidan bir-biriga zid azolar qoshilmasidan tarkib topgan murakkab tanaga ega va shuning uchun uning holati oz felatvofiga kora xilma-xil boladi. Beruniyning fikricha, odamlarning qiyofasi bir-biriga oxshasada, ular ayni chogda bir-biridan farq qiladi. Bu farq ularning mijozi, fel-atvori va tabiiy xususiyatlarida namoyon boladi.

Beruniy irqiy tafovutlaridan qatiy nazar, odamlar ortasidagi dostlik va hamkorlikning kuchi insoniyat baxt-saodatining poydevori deb hisoblanadi. U jamoatchilik, axloq-odob, gozallik qoidalariga rioya qilish har bir odamning burchi ekanini takidladi. Beruniy oz asarlarida talimning korgazmaliligi, izchil, maqsadga muvofiq bolishi kerakligini, shaxsning barkamolligi, kishilar ortasidagi ijobiy axloqiy munosabatlar va olijanoblik kabi yuksak fazilatlarning mohiyatini asoslab bergan. Beruniy o`z dunyoqarashida Xudoga ishonish har bir musulmonning vazifasi deb tushungan va oliyjanob insonning burchi islom qonun-qoidalariga rioya etishdangina iborat emas, balki yaxshilik qilishdan ham iboratligini uqtirgan. Yaxshilik qilish, degan edi.

Beruniy, umuman hammaga va xususan oz qarindoshlariga zaiflik chogida yaxshi istak bilan, iloji bolganda esa amaliy ish bilan yaxshilik tilashdir. Beruniyning ijtimoiy-falsafiy qarashlarida kishilarga begaraz xizmat qilib, yordam korsatish, odamlar ortasida kelishmovchiliklarni vujudga keltiradigan pul va molu dunyo nafsini tiyish haqidagi goyalar alohida orin olgan. Beruniy ilm-fanning muxlisi va buyuk homiysi sifatida mamlakatning obodonchiligi ilm-fanning gullashiga bogliq, odamlarning baxti esa uning marifatida deb bilgan. Marifat dushmanlariga, yomon urf-odatlarga, adolatsizlikka qarshi bolgan.

Xulosa qilib aytganimizda «Sharq sotsiologiya maktabi rang-barang ta'limotlar guldastasidan iborat bolib, bugungi kunda hayotimizga tobora mustahkam orin olayotgan milliy istiqlol goyasi uchun falsafiy, diniy va dunyoviy poydevorlar vazifasini otaydi. Milliy istiqlol goyasi uchun xam mazkur ta'limotlar nazariy asos sifatida xizmat qiladi». Sotsiologiyaning vujudga kelishiga doir bosqichlarini organish bizni sotsiologik tafakkur qilish madaniyatiga orgatadi. Biz yuqorida korib otgan Markaziy Osiyo mutafakkirlari yaratgan, ming yillar avval qollanilgan ijtimoiy hayot jarayonlarini organish usullaridan voqif boldik. Sharq va Garb mutafakkirlari qarashlaridagi asosiy farq shundaki, yangi davr Ovrupa fani ijtimoiy tadqiqot shakli. Orta asr Sharqi ijtimoiy hayotidan tubdan farq qiluvchi, yangi ijtimoiy munosabatlar mazmuniga, oziga xos tomonlariga ega bolgan jamiyat tuzumini organishga qaratilgan. Xulosa va takliflar.