Reja: 1 Davlat byudjeti

Davlat byudjeting funksiyalari.

REJA:

1)Davlat byudjeti.

2)Davlat byudjetining Taqsimlash funksiyasi.

3)Davlat byudjetining Nazorat qilish funksiyasi.

4) Xulosa

1)Davlat byudjeti – davlatning muayyan vaqt(odatda 1 yil) uchun

mo`ljallangan pul daromadlari va harajatlar majmui. Davlat budjeti

tarkiban ixtiyoridagi pul fondlarini taqsimlaydi va u davlat byudetining

bosh bo`g`ini hisoblanadi. Davlat byudjeti tarkiban umumdavlat

byudjet va mahalliy byudjetlarga bo`linadi. Byudjetlar nisbati

mamlakatning ichki sharoitiga bog`liq bo`ladi. Davlat jamiyatga

ijtimoiy xizmatlar ko`rsatadi va bularning hammasi harajat talab etadi.

Davlat byudjetini daromadlari Soliqlar, soliqlardan tashqari

yig`imlar,davlat zayomlaridan tushgan pul, davlat mulkini sotishdan

yoki ijaraga berishdan kelgan mablag`lar shakllantiradi.Byudjet

salohiyati deb byudjet daromadining aholi jon boshiga hisoblangan

miqdori mamlakatning byudjet salohiyati deb yuritiladi va bu

byudjet daromadining umumiy hajmiga hamda aholining soniga

bog`liq bo`ladi.Byudjet harajati daromadidan ortib ketsa, byudjet

taqchilligi ya`ni kamomad yuzaga keladi.

Davlat byudjeti moliyaning tarkibiy qismi sifatida, ikki xil funksiyani

bajaradi:

1) Taqsimlash funksiyasi;

2) Nazorat funksiyasi.

2)Davlat byudjetining Taqsimlash funksiyasi orqali uning mohiyati

namoyon boʻladi. Bu narsa davlat byudjeti tomonidan amalga

oshirilayotgan Taqsimlash munosabatlarining mazmunidan yaqqol

koʻrinadi.

Davlat byudjeti orqali amalga oshiriladigan taqsimlash bu jarayonning

ikkinchi (oraliq) bosqichidir. Shuning uchun ham Davlat byudjetining

Taqsimlash funksiyasi oʻziga xos boʻlgan xususiyatga ega boʻlib, u

taqsimlangan yalpi ichki (milliy)mahsulotni qayta taqsimlash uchun

foydalaniladi. Agar taqsimlashning birinchi bosqichida byudjet

mablagʻlari (byudjetga toʻlovlar) milliy daromadda davlatning ulushi

sifatida maydonga chiqsa, uning ikkinchi bosqichida esa ana shu

ulush qismlarga boʻlinadi va koʻp sonli kanallar orqali turli tadbirlarni

moliyalashtirishga va fondlarni shakllantirishga yoʻnaltiriladi.

Aholining byudjetga toʻlovlari ham qayta taqsimlash xarakteriga ega.

Ularning byudjetga turli soliqlar shaklida (koʻrinishida) kelib tushishi

ikkinchi taqsimlash aktidan iboratdir. Ayniqsa, ijtimoiy sohada faoliyat

koʻrsatayotgan xodimlar tomonidan turli koʻrinishdagi soliqlarning

byudjetga toʻlanishi ham bu mablagʻlarning koʻp sonli taqsimlash

bosqichlaridan oʻtishini taqozo etadi. Chunki juda koʻp hollarda bu

mablagʻlar ancha oldinroq byudjet yordamida taqsimlanish

bosqichidan oʻtib, ijtimoiy sohaga ular byudjet assignovaniyalari

shaklida yetib borgan boʻladi. Demak, koʻrinib turibdiki, mamlakatda

yaratilgan yalpi ichki (milliy) mahsulot (milliy daromad)ning alohida

olingan bir qismi taqsimlashning byudjet mexanizmi orqali bir necha

marta taqsimlanishi(qayta taqsimlanishi) mumkin. Bu Davlat byudjeti

taqsimlash funksiyasining birinchi xarakterli xususiyatidir. Amalga

oshiriladigan operatsiyalar koʻlamining kengligi (masshtabligi), pul

oqimlarining kengligi va tashkil topadigan maqsadli fondlarning xilma-

xilligi davlat byudjeti taqsimlash funksiyasining ikkinchi xususiyati

hisoblanadi. Yalpi ichki (milliy) mahsulot (milliy daromad)ning

kattagina qismini taqsimlab, byudjet turli maqsadlarga

moʻljallangan koʻp sonli fondlarni shakllantiradi. Davlat byudjeti bilan

iqtisodiyot va ijtimoiy sohaning barcha boʻlinmalari bevosita yoki

bilvosita bogʻlangandir. Davlat byudjeti taqsimlash funksiyasining

uchinchi xarakterli xususiyati shundan iboratki, bunda taqsimlashning

asosiy obyekti boʻlib jamiyatning sof daromadi (qoʻshilgan qiymat

soligʻi, foyda va boshqalar) maydonga chiqadi. Lekin bu narsa milliy

daromad, yalpi ichki (milliy) mahsulot va milliy boylik boshqa

elementlarining ham qisman taqsimlanishi mumkinligini inkor etmaydi.

Byudjet orqali soliqlar shaklida jismoniy shaxslarning daromadlari

ham qayta taqsimlanadi. Shuningdek, byudjet mexanizmi orqali

xoʻjalik yurituvchi subyektlar oʻrtasida ham mablagʻlar qayta

taqsimlanishi mumkin.

Byudjet kanallari boʻyicha qiymatning jamgʻarish va isteʼmol

fondlari tomon harakati sodir boʻladi. Iqtisodiyotga xarajatlarning

maʼlum bir qismi, markazlashtirilgan investitsiyalarni moliyalashtirish

va ijtimoiy sohani saqlash bilan bogʻliq boʻlgan xarajatlarning asosiy

qismi byudjet mablagʻlari hisobidan amalga oshiriladi. Davlat moddiy

rezervlari oʻsgan qismining barchasi ham toʻliq ravishda byudjetdan

moliyalashtiriladi. Davlat byudjeti ijtimoiy isteʼmol fondlarini

shakllantirishning asosiy manbai boʻlib xizmat qiladi, ijtimoiy soha

xodimlari uchun isteʼmol fondining yaratilishini taʼminlaydi.Byudjet

orqali taqsimlash jarayoni koʻp bosqichli amalga oshiriladi. Agar uning

birinchi bosqichi iqtisodiyot sohalarida (birlamchi taqsimlash) amalga

oshirilsa, byudjet orqali yalpi ichki (milliy) mahsulotning ikkilamchi

taqsimlanishi (qayta taqsimlanishi) sodir boʻladi.

Uning uchinchi bosqichi (byudjetdan moliyalashtirish) iqtisodiyot

sohalarini va ijtimoiy sohaning boʻlinmalarini qamrab oladi. Biroq

taqsimlanayotgan yalpi ichki (milliy) mahsulotning ayrim elementlari

byudjet orqali koʻp martalab ham oʻtishi (taqsimlanishi) mumkin.

Masalan, ijtimoiy soha tashkilotlarining ijtimoiy sugʻurta fondiga

toʻlovlari byudjetli taqsimlashning mahsulidir. Chunki bu soha

tashkilotlarida ish haqi fondi byudjetdan moliyalashtirish asosida

vujudga keladi. Lekin taqsimlashning ikkinchi bosqichidan oʻtib, ular

yana byudjetga ijtimoiy sugʻurtaga ajratmalar shaklida kelib tushadi.

Shunday qilib, Davlat byudjetining taqsimlash funksiyasi

taqsimlashning koʻp martaligi bilan xarakterlanadi, u ijtimoiy

munosabatlarning barcha sohalarida namoyon boʻladi, jamiyat

tomonidan iqtisodiyot, sogʻliqni saqlash, maorif, madaniyat, fan, sanʼat,

mudofaa va aholining turmush tarzini yaxshilashda undan

foydalaniladi. Faqat Davlat byudjetidagina yalpi ichki (milliy)

mahsulotni taqsimlashning ana shunday xilma-xil shakllari va

metodlari taqdim etilgan.

3) Davlat byudjetining nazorat funksiyasi ham oʻziga xos boʻlgan

xususiyatlarga ega. Byudjetning milliy iqtisodiyot bilan uzviy bogʻliqligi

takror ishlab chiqarishning barcha boʻlinmalarida ahvolning qandayligi

toʻgʻrisida maʼlumotlar bilan doimiy taʼminlab turadi.

Mablagʻlarning byudjetga kelib tushishi, byudjet assignova-

niyalarining yoʻnalishi va ulardan foydalanish ishlab chiqarish,

taqsimlash, almashuv va isteʼmoldagi muvaffaqiyat va kamchiliklarni

ifoda etadi.

Ular milliy iqtisodiyotda nomutanosibliklar (disproporsiyalar)ning

vujudga kelayotganligi, rivojlanish surʼatlaridagi buzilishlar, milliy

iqtisodiyotda sodir boʻlayotgan taqsimlash jarayonlarining toʻgʻriligi va

oʻz vaqtidaligi, ishlab chiqarishning samaradorligi va hokazolar

toʻgʻrisida goʻyo signal berib turadi. Milliy iqtisodiyot istalgan bir

sohasi yoki korxonaning moliyaviy ahvoli, albatta, Davlat byudjeti bilan

boʻladigan oʻzaro munosabatlarda soliqlarda, toʻlovlarda, byudjetdan

moliyalashtirish hajmlarida, byudjet assignovaniyalarini oʻzlashtirishda

va hokazolarda oʻz taʼsirini koʻrsatadi. Demak, byudjet orqali rejadan

farqlanish (ogʻish), tarmoqlararo moliyaviy aloqalar va davriy qisman

disproporsiyalar, fondlarning hajmi, mablagʻlarni oʻzlashtirish

surʼatlari va boshqalardagi oʻzgarishlar yaqqol koʻrinib turadi.

Bularning barchasi Davlat byudjetining nazorat funksiyasiga

umumiylik, universallik xarakterini beradi (birinchi xususiyat). Bu esa,

oʻz navbatida, milliy iqtisodiyotni operativ boshqarishda davlat

byudjetining nazorat funksiyasidan keng foydalanish uchun sharoit

yaratadi.

Davlat byudjetining nazorat funksiyasiga tegishli boʻlgan ikkinchi

xarakterli xususiyat moliyaviy munosabatlarning alohida sohasi

sifatida davlat byudjetining yuqori darajada markazlashtirilganligidan

kelib chiqadi. Markazlashtirilganlik har doim yuqori organlar oldida

quyi organlarning hisobot berib turishini, maʼlum ketma-ketlikda

boʻysunishning tizimliligini anglatadi. Bu esa, oʻz navbatida, yuqoridan

quyigacha davlat moliyaviy nazoratini tashkil etishga shart-sharoit

yaratib beradi. Qattiq majburiylik, imperativlik Davlat byudjetining

nazorat funksiyasiga tegishli boʻlgan uchinchi xususiyatdir. Byudjet

davlatniki boʻlganligi uchun uning nazorat funksiyasi milliy

iqtisodiyotni boshqarishning instrumentlaridan biri boʻlib hisoblanadi.

Nazorat funksiyasining byudjetga obyektiv ravishda xosligi, uning

iqtisodiy kategoriya sifatidagi xususiyati davlat huquqiy asosiga ega

ekanlikni taqozo etadi. Shuning uchun ham byudjet nazorati eng

taʼsirchan va samarali sanaladi. Davlat bunday nazoratni amalga

oshirish natijasida subyektlarning moliyaviy faoliyatiga operativ

ravishda aralashuvi, kerakli hollarda esa, u yoki bu jazolarni qoʻllashi

mumkin.

Byudjetga obyektiv ravishda xos boʻlgan nazorat funksiyasi davlat

tomonidan faoliyatning barcha sohalarida keng qoʻllaniladi. Byudjetni

rejalashtirish jarayonlarida va byudjetni ijro etishda subyektlar

faoliyatining barcha tomonlari tekshirilishi yoki nazorat qilinishi

mumkin. Bunday nazorat, odatda, quyidagi maqsadlarni koʻzda tutadi:

1) Davlat byudjetining daromadlarini oshirish uchun pul

mablagʻlarini mobilizatsiya (jalb) qilish;

2) mablagʻlarni sarf etishda ularning qonuniyligini taʼminlash;

3) moliyaviy (byudjet) mexanizm (i) orqali ishlab chiqarishning

samaradorligini oshirish.

Davlat byudjetining funksiyalari uning iqtisodiy mazmun-mohiyatini

ifoda etib, byudjetni rejalashtirish jarayoni va uni ijro etishda oʻzini

namoyon etadi. Byudjetning taqsimlash va nazorat funksiyalari oʻz

harakatlari davomida miqdoriy va sifat jihatlariga egadir.

Taqsimlash funksiyasining miqdoriy tomoni u yoki bu fondning

oʻlchamiga (hajmiga) tegishli hisoblanadi. Bunda turli fondlarning

nisbatlari, ular oʻrtasidagi proporsiyalar, ularning miqdoriy

parametrlarini toʻgʻri aniqlash nazarda tutilayapti. Bu yerda har ikki

funksiyaning harakati bir xilda muhimdir. Agar byudetning taqsimlash

funksiyasi u yoki bu fondni oshirish yoki kamaytirish yoʻli bilan uni

koʻzlangan darajaga yetkazishga sharoit yaratar ekan, uning nazorat

funksiyasi esa ana shunday taqsimlashning natijasini, uning ijobiy va

salbiy tomonlarini koʻrishga (aniqlashga) imkon beradi.

Taqsimlashning sifat tomoni byudjetning subyektlar faoliyatiga har

tomonlama faol taʼsir koʻrsatib, chuqur aloqalarni oʻzida ifodalaydi.

Byudjetdan moliyalashtirishdan toʻgʻri foydalangan holda fondlarning

shakllantirilishi byudjet mablagʻlarining iqtisod qilib, samarali

foydalanishiga, iqtisod rejimiga rioya qilinishiga, subyektning barcha

boʻlinmalarida samaradorlikni oshirishga oʻz taʼsirini koʻrsatadi. Bunga

byudjetning taqsimlash funksiyasi faqat miqdoriy omillarga

boʻysundirilganda emas, balki u sifat koʻrsatkichlariga ham

bogʻlangandagina erishilishi mumkin. Bunda byudjetning nazorat

funksiyasi ham oʻzining nimaga moʻljallanganligini biroz oʻzgartiradi u

faqat fondlarning miqdoriy jihatdan nomuvofiqligi toʻgʻrisida emas,

balki ana shu nomuvofiqliklar sifat koʻrsatkichlariga ham taʼsir koʻr-

satganligi toʻgʻrisida signal beradi. Davlat byudjetining ikki

funksiyasidan foydalanish natijasida byudjet mexanizmi vujudga

keladi. Byudjet mexanizmi deyilganda, odatda, faqat moliyaviy

resurslarni davlatning qoʻlida akkumulyatsiya qilish va ularni byudjet

kanallari boʻyicha taqsimlashning amaldagi tizimi nazarda tutilmasdan,

balki takror ishlab chiqarishning barcha bosqichlariga bu jarayonning

faol taʼsiri ham tushuniladi. Bu mexanizmning detallari juda koʻp:

soliqlar va byudjetga toʻlovlar, byudjetdan moliyalashtirishning turli

shakllari, mablagʻlarni byudjetlar ichida taqsimlash

va boshqalar ana shular jumlasidandir. Byudjet mexanizmi

ishlashining samaradorligi unga tegishli boʻlgan detallarning oʻzaro

taʼsirchanligi va ularning bir-biriga bogʻliqligi bilan belgilanadi.

4) Davlat byudjetini funsiyalari davlat byudjetini kerakli sohalarga

taqsimlab, nazorat qilish imkonini beradi Davlat byudjetini

funksiyalarisiz Davlat byudjeti mablagʻlari nazoratdan chiqib ketadi.

Taqsimlash funksiyasini soliq, zayom, davlat mulkidan tushgan

daromadlar, qogoz pullar emissiyasidan tushgan daromadlarni o’z

ichiga oluvchi budjet daromadlari amalga oshiradi. Bunda byudjet

jamg’armasi xo’jalik sub’ektlari (yuridik va jismoniy shaxslar)

daromadlari hisobiga shakllanadi. Bu daromadlar sof milliy

mahsulotning birlamchi taqsimoti (ishchi va xizmatchilarning ish haqi,

yollanma ishchilarning daromadlari, tadbirkorlik foydasi, renta, foiz)

natijasida yuzaga keladi. Nazorat funksiyasi ham o’ziga xos bo’lgan

xususiyatlarga ega. Byudjetning milliy iqtisodiyot bilan uzviy bog’liqligi

takror ishlab chiqarishning barcha bo’linmalarida ahvolning qandayligi

to’g’risida ma’lumotlar bilan doimiy ta’minlab turadi. Milliy iqtisodiyot

istalgan bir sohasi yoki korxonaning moliyaviy ahvoli, albatta, davlat

byudjeti bilan bo’ladigan o’zaro munosabatlarda – soliqlarda,

to’lovlarda, byudjetdan moliyalashtirish hajmlarida, byudjet

assignovaniyalarini o’zlashtirishda va hokazolarda – o’z ta’sirini ko’rsatadi.

Foydalanilgan internet bo`yicha veb-saytlar

1. 
   www.google.uz
   
2. 
   www.cer.uz
   
3. 
   www.yandex.ru