|
sxemasi 11.1-rasmda tasdiqlangan. Qizdirilgan K
katoddan chiqqan termoelektronlar katod va A
anod oralig’idagi elektr maydoni ta’sirida
tezlatiladi. Elektronlar dastasi va diafragmalar
yordamida ingichka dasta shaklida kristallga,
undan sochilgan elektronlar esa ionizatsion
kamera (IK)ga tushadi. Jonizatsion kamerada
vujudga kelgan tok galvanometr yordamida
o’lchanadi. Tajribada ionizatsion kamerani siljitish
yordamida turli burchaklar ostida sochilgan.
Elektronlarni qayd qilish imkoniyati mavjud edi.
Masalan, nikel kristali bilan tajribada o’tkazilganda elektronlarni
tezlatuvchi (ya’ni K va A lar orasidagi) potensiallar farqi 54 V bo’lganda
(bunday maydonda elektronsim4*10^ 6 m/s tezlikka erishadi) sochilish
burchagining alpha = 50 degrees qiymatida maksimum kuzatildi. Agar
shu tajriba elektronlar dastasi bilan emas, balki rentgen nurlari bilan
o’tkazilgan, difraksion maksimum a=50
° da kuzatilishi uchun rentgen
nurlarining toʻlqin uzunligi 1.67 * 10 ^
-
10 m bo’lishi lozim. Ikkinchi
tomondan, tajribada qo’llanilgan elektronlar uchun, (11.1) ifoda
asosida, De-
Broyl to’lqin uzunlikni hisoblasak, 1.67 * 10 ^
- 1 qiymatni
hosil qilamiz. Mos keluvchi bu natijalar de-
Broyl gipotezasi to’g’riligining
isboti bo’lib xizmat qiladi.
Noaniqlik prinspi
Yorug’lik (umumiy holda elektromagnit nurlanish) va harakatlanuvchi
zarra(ko’pincha “mikrozarra” termini ishlatiladi)lar dualistik hislatlarga egaligi
haqida tajribalarga asoslanib ishonch hosil qilindi. Endi harakatlanayotgan
mikrozarralarda namayon boʻladigan de
-
Broyl to’lqinlarining tabiati haqida
mulohaza yuritaylik. Ma’lumki, elektromgnit nurlanish, xususan yorug’lik ham,
toʻlqin nuqtai nazaridan fazoda o’zgaruvchi elektromagnit maydon tarqalishidir. De
-
Broyl to’lqining tarqalishi esa xech qanday elektromagnit maydonning tarqalishi
bilan bog’liq emas. Hatto zaryadlanganmikrozarralarning fazodagi harakati biror
elektromagnit jarayon bilan bog’liq bo’lishi mumkin
-ku, deb faraz qilaylik.
Haqiqatdan, tezlanishga ega bo’lgan elektronning elektromagnit to’lqin nurlantirishi
kuzatiladi. Lekin elektron to’g’ri chiziqli tracktoriya bo’yicha to’g’ri
harakatlanayotganda xech qanday elektromagnit nurlanish vujudga kelmasligi
yuqoridagi farazni inkor etadi. Xuddi shuningdek, de-
Broyl toʻlqininng klassik
fizikada ma’lum bo’lgan boshqa biror to’lqinga o’xshatish asossiz ekanligini
isbotlash mumkin.
Davomi
Umuman, harakatlanayotgan mikrozarralar bilan bog’liq bo’lgan de
-
Broyl to’lqinlaprini
klassik tushunchalar asosida tasavvur qilib bo’lmaydi. Haqiqatdan, biz idrok qiladigan
dunyoda mikrozarralarga o’xshash ob’ekt mavjud emas. Mikrozarralar bizning sezgi
organlarimizga bevosita ta’sir qilmaydi. Biz mikrozarralarni na kura olamiz, na seza olamiz.
Mikrozarralar biz shu vaqtgacha ko’rgan biror ob’ektga o’xshamaydi. U bir vaqtning o’zida
ham zarra, ham to’lqin xususiyatlarini mujassamlashtirgan maxsus tabiatli materiyadir.
Uning tabiatining g’alatiligi shundaki, mikrozarra dualistik hislatga ega, lekin u bizning
klassik tasavvurimizdagi zarraga ham, to’lqinga ham o’xshamaydi.
Masalan, yorug’lik to’lqin yarim shaffof jismga tushayotgan bo’lsa, ikki muhit chegarasidan
yorug’lik qisman kaytadi, qisman sinib ikkinchi muhitga o’tadi. Boshqacha aytganda,
yorug’lik toʻlqin qismlarga boʻlinayapti. Agar bir muhitdan ikkinchi muhitga elektron
tushayotgan bo’lsa, u ikkinchi jismni tashkil etuvchi zarralar bilan ta’sirlashuvi tufayli yo
biror burchakga og’ib harakatini davom ettiradi, yo jism tomonidan yutiladi. Lekin
elektronning bir qismi yutilib, bir qismi harakatni davom ettirgani, ya’ni uni bo’linmaganligi
xech qanday tajribada kuzatilmagan. Demak, mikrozarraning harakati bilan bog’liq bo’lgan
to’lqin klassik tushunchadagi to’lqinga o’xshamaydi.
11.2 rasm
Endi quyidagi xayoliy tajriba bilan tanishaylik. Ikki tasmasimon tirqishli to’siqka
(11.2-a-
rasm) monoenergitik (ya’ni energiyalari bir xil bo’lgan) elektronlar oqimi
tushayotgan bo’lsin. Ekran o’rniga fotoplastinka joylashtirilgan. Tirqishlardan birini
berkitsak, elektronlar faqat ikkinchi tirqish orqali o’tadi. Fotoplastinkada elektronlar
ko’proq tushgan sohalar boshqa sohalarga nisbatan qoraroq bo’ladi. Shuning uchun
elektronlar faqat ikkinchi tirqish orqali o’tgan holda fotoplastinkaning qorayishi 11,2
b-
rasmdagidek, faqat birinchi tirqish orqali o’tgan holdagisi esa 11.2
-v-rasmdagidek
bo’ladi. 11.2
-
g rasmda biror fotoplastinkaning o’ziga, avval faqat birinchi tirqish
orqali, keyin faqat ikkinchi tirqish orqali elektron tushirilgan holda vujudga kelgan
manzara tasvirlangan.
Endi ikkala tirqishni ham ochiq qoldirgan holda fotoplastinkaga elektronlar
tushiraylik. Bu holdagi manzara oldingi holdagidek bo’lishi lozim edi, vaholanki,
hosil bo’ladigan manzara xuddi kogerent yorug’lik to’lqinlarining interferensiyasi
tufayli vujudga keladigan manzaraga o’xshaydi (11,2
-d rasm).
Do'stlaringiz bilan baham: |
