satxining molekulyar strukturasi bilan reaktsiyaga kirishadi. Binobarin fag bilan
bakteriya orasida yuksak spetsifiklik mavjud. Fag dumidagi tolalar bilan
bakteriyaga yetishgach asos plastinkasidagi lizozimlar (erituvchi fermentlar)
bakterial xujayra devorini buzadi va DNK bakteriya x,ujayra ichiga yuboriladi. Fag
21
DNK (yoki RNK) si xujayin x,ujayrasiga kirgach faglarning yangi avlodini x,osil
kiladigan uch fazada utadigan kator jarayonlarni boshlab
yuboradi: 1) ilk fag RNK si va ilk oksili sintezi, xujayinning barcha nuklein
kislotalari va oksillari sintezini tuxtatish; 2) kechki RNK va kechki oksillar sintezi
va 3) yangi faglar morfogenezi. Sungra tayyor faglar xujayra devorini buzib
tashkariga chikadi va xosil bulgan bola viruslar uz infektsiyasining yangi tsiklini
boshlaydi. Virus bakteriyani infitsirlaganda xujayra ichiga uning DNK
molekulasining kiritilishi DNK ning nael tashuvchi molekula ekanligini
tasdiklashda muxim dalil bulgan edi. 1952 yil Alfred D. Xershi va Marta Cheyz
Ye. SoN ni T2 bakteriofag bilan infektsiyalab utkazgan tajribalarida bakterial
xujayraga fagning oksili emas, balki DNK sining kiritilishini radioaktiv
nishonlardan foydalanib kursatdilar.
Tajrnbada bakteriofagning ikki xil nishonlangan preparatlari kullangan.
Ulardan birida fagning DNK si
32
Р bilan, ikkinchisida-
35
s
bilan fagning oksili
nishonlangan. Preparatlarning xar biri aloxida radioaktiv nishon tutmagan
22
bakteriyalar suspenziyasiga kushib chaykatilgan. Faglar bakteriyalardan ajratil-
gandan sung radioaktiv nishon nishonlangan DNK bilan ishlangan bakteriyalarda
topilgan. 35s bilan nishonlangan fag oqsili bakteriyada topilmagan, lekin
radioaktiv nishon fagning «soyalarida» (DNK sidan ajralgan kobiklarida) topilgan.
Prokariotik hujayralarda DNK mikdori viruslar-nikidan ancha kup, masalan,
ichak tayokchasi-б-bakteriofagidan 200 marta ortik DNK tutadi. Prokariot
xujayralar genomi ikki zanjirli yagona DNK ning yopik xalkasidan iborat bulib,
xujayraga nisbatan u juda katta. Genetik tajriba-lar va bevosita mikroskopik
tadkikotlar Е. Соli ning DNK si juda uzun molekula ekanligini kursatdi. Uning
uzunligi 1,36 mm, taxminan 4-10 juft asoslar, 4600 kv (k — kilo, base — asos) ga
ega, qalinligi 20 A°, mol. massasi 2,8-109 Tushunarliki, DNK yuksak darajada
uralgan bulishi kerak. Bakterial DNK ning millionlab' odatiy asoslari (A, T, G va
Ts) orasida kushimcha metil gruppalar tutadigan asoslar xam uchraydi.
Bakteriyaning xar bir turi uchun metillangan asos-larning uziga xos kurinishi
xarakterli. Bir kator muxim tekshirishlar metillangan asoslarining biologik
axamiyati-ni aniqlab berdilar. Ular bakteriyaga hujum qilib, uning DNK sini
parchalaydigan viruslardan saklanish kuroli ekan. Bakteriya — hujayinning
metillangan DNK si uzining restriktazasi tomonidan parchalanmaydi, xolbuki virus
DNK si esa bu fermentlar ta‗sirida yukotiladi.
Prokariotlarda genom struktura jixatdan xam ancha sodda tuzilgan, ularning
genomi DNK sida regulyator va signal asoslar qatoridan tashkari, translyatsiya
qilinmay-digan jimjit turadigan uchastkalar xam ancha siyrak uchray-di.
Bundan tashkari, ba‗zi bakterizl hujayralarda plaz-midiy deb ataladi-gan bir
nechta mayda, xalka shaklidagi tsitoplazmada erkin yashaydigan DNK
molekulalari ham mavjud. Xromosomadan tashkaridagi erkin genetik element deb
ataladigan bu strukturalar xujayraning juda kup bulinish tsikllarida uzlarining
xususiy ritmlarida yashayveradilar, Binobarin plazmidiylar DNK ning turli
segmentlaridan tashkil topgan, turli kelib chikishga ega repli-kondir. Ular DNK
dan juda kichik, 5—100 million dalton massaga egalar, osonlik bilan uz egasining
genomiga va boshka xujayralar DNK siga xam ulanib oladilar. Ularning bunday
23
xususiyatlari genetik injenerlikda yot xujayraga kerakli genni joylashtirib
ishlatishga majbur qilish uchun juda qo‘l keldi.
Do'stlaringiz bilan baham: