Referat mavzulari ro’yxati

Ma’ruza № 10-11 (4 soat)
Mavzu: Glazurli va manzarali buyumlar tayyorlash. Glazurli va 
manzarali buyumlarni kuydirish 
 
Reja: 
1. Glazurli va manzarali buyumlarning tavsifi. 
2. Fasadbop pardozbop buyumlarning turlari. 
3. Glazurli buyumlarning ishlab chiqarilishi 
 
Tayanch iboralar:
fasad, ichki devor, tashqi devor, pol, pardoz, bezatish, gil 
tuproq, kaolin, bentonit, glazur, angob, plastiklik. 
Sopol buyumlarga chiroyli ko’rinish berish va tashqi ta’sirlarga chidamliligini 
oshirish uchun ularni sirtini Yupqa (0,1-0,3mm) sir (glazur) yoki angob bilan 
qoplanadi. Sir parda kuydirilgandan keyin shishasimon qoplamaga aylanib, 
buyumning ko’rkamligini oshiradi va texnik hamda ekspluatatsion xossalarini 
yaxshilaydi. 
Sir (glazur) issiqqa chidamli, mustahkam, qattiq;, yuzasi yaltiraydi. Sirning 
shaffof va bug’iq, rangsiz va rangli, yaltiroq; va xira xillari bo’ladi. Sir tarkibida 
kaolin, kvars qumi, dala shpati, bur, dalomit ishqoriy va ishqoriy-yer metall tuzlari, 
bor-kislota, bura, qurgoshin, rux oksidlari va x.k.lar bo’lishi mumkin. 
Angob oq yoki rangli gillardan tayyorlanib quritilgan buyumlarni sirtiga Yupqa 
qilib surtiladi. Angob pishirish paytida sirga o‘xshash erimaydi, ya’ni Shishasimon 

---

38 
qavat hosil bo’lmaydi. Shuning uchun angob qoplangan buyumlarning Yuzasi xira 
bo‘ladi. O‘z xossalariga ko‘ra angob asosiy sopol buyumga yaqin bo‘lishi kerak. 
Fasadbop pardozbop buyumlar quyidagi turlarga bo‘linadi: 
1.
Ishlatish turiga ko’ra – panellar, yirik bloklar, monolit konstruksiyalarni 
qoplash uchun plitkalar. 
2.
Konstruktiv vazifasiga ko’ra: ham devor ham pardoz uchun ishlatiladigan 
buyumlar (gisht, toshlar ( litsevie), faqat bezak uchun ishlatiladigan. 
3.
Fasadlarning Yuzasiga ko’ra: glazurli (sirli), angobli, ikki qavatli, terrakotali 
(tabiiy holatdagi). 
4.
O‘lchamlariga ko‘ra: gisht, toshlar, har xil o’lchamdagi plitkalar. 
5.
Ishlab chiqarish usullariga ko’ra: 
a) qoliplash usuli bilan olinadigan. 
b) yarim quruq presslash usuli bilan olinadigan. 
v) Quyma usul bilan olinadigan. 
Plitkalarning yuzasi silliq yoki dag’ir-bug’ir bo’ladi, orqa tomoni dag’ir-bug’ir 
yaxshi yopishadigan. 
Plitkalarning tuzilishi birday tekis bo’lishi, yoriqlar, teshiklar va xokazo 
bo’lmasligi kerak. 
Suv shimuvchanligi 2-10% (rangli tuproq uchun 12%) gacha. Sovuqbardoshligi 
25-35. Bug’ o’tkazuvchanligi kerakli darajada bo’lishi kerak. 
Sopol materiallari va devor panellar yuzasi yaltiroq va go’zallashtirish uchun 
glazurlar ishlatiladi. Glazurlar asosan 2 xil usulda tayyorlanadi: quruq glazurlar va 
fritlar. Glazurlarning tarkibi sopol buyum tarkibiga yaqin bo’lib, issiqliqdan kengayish 
koeffitsienti bir-biriga teng yoki juda yaqin bo’lishi mumkin, aks holda buyum 
yuzasida turli xil yoriqlar paydo bo’ladi. Glazurlar tayyorlash uchun eng asosiy xom 
ashyo kvars qumi, kaolin, dala shpati, qurg’oshin oksidi, bor kislotasi va boshqa 
moddalar ishlatiladi. 
Glazurlar buyumning yuzasiga surkaladi va erish temperaturasigacha pishiriladi. 
Glazurlarni yashil qilish uchun kobalt oksidi, ko’k rang uchun xrom oksidi uchun mis 
III oksidi, temir III oksidi yoki xlorli tilla oksidi ishlatiladi. Glazurlar yaltiroq 
bulmaganlari emal deb ataladi. 
Devor panellari uchun glazurlangan dekorativ to’ldiruvchilar ishlab 
chiqarishning yangi usullari. Bu materialning ishlab chiqarishdan maqsad atmosfera va 
ob-havoning har qanday o’zgarishlari ta’siriga bardoshli pardoz ishlari uchun keng 
ko’lamda qo‘llash mumkin. 
Bu materialning go’zalligi tarifi tabiatdagi barcha chiroyli tomonlarni o’z ichiga 
oladi. Granit, marmar va x.k. materiallar yuzalarini yaltiroq va ranglar berishda ana 
shu glazur ishlatiladi. 
Dekorativ to’ldiruvchi ishlab chiqarishni kengaytirish maqsadida, devor panellari 
uchun, glazur xom ashyolari ko’p bo’lgan joylar tanlab olinadi. Ma’lumki ko’pchilik 
yengil chiquvchi glazurlar silikat shishalardan iborat. Glazurlarning ximiyaviy tarkibi 
va temperatura bardoshligi ma’lum bo’ladi. 
Yengil chiquvchi glazurlardan quyidagi oksidlar chiqadi. Na
2
O, K
2
O, CaO, 
Br
2
O
3
, Al
2
O
3
bu oksidlarni ularning tuzlari orqali olib kelish mumkin. Ular suvda 
yaxshi qorishadi. Masalan:
Na
2
CO
3
, NaNO
3
, K
2
CO
3
, H
3
BO
3
, Ca(NO
3
)
2 
. 3H
2
O 
Al
2
(NO
3
)
3
. 9H
2
O. 

---

39 
Keltirilgan tuzli qorishmalar 150-200
0
S temperaturada 2-4 soat davomida ushlab 
turiladi. Bu glazurni Shu temperaturada pishirish davomida tosh yuzasiga chukib 
mahkamlanib qoladi. Laboratoriya ishlari olib borilganda glazur xom ashyosi 
mufel
pechida kuydirildi. Bunday dekorativ xususiyatga va fizik-mexanik harakterga ega 
bo’ladi. 
Glazurli to’ldiruvchi xom ashyoni texnologiyasi TOMSK keramik materiallar 
ishlab chiqarish zavodida to’liq avtomatlashtirilgan rolikli pechda sinab ko’riladi. Bu 
glazur natijalari bo’yicha qurilishda, pardoz ishlarida va atmosfera ta’siriga chidamli 
material olindi. 
Pardoz uchun yana bir tuzli glazur qorishmasi sinab kurildi. To’ldiruvchi olov 
bardoshli keramikaga yuklanib quritish shkafida 150-200
0
S isitilib tuzli qorishma bilan 
qayta ishlandi. Quritish 20-30 minut davomida ushlab turiladi. Shunday keyin kuritish 
shkafidan chiqarilib uni pishirish pechiga yuboriladi. Bu pechda glazur 740-900 
temperaturada 40-60 minut davomida pishiriladi. Shu asosda glazur materiali 
tayyorlanadi. Uning o’lchamlari devor panellari uchun 1m
2
. Shunday qilib glazur 
tayyorlashning 2ta yangi usullari ko’rib chiqildi. Bu glazurlarni bezak va pardoz ishlari 
uchun keng miqyosda qo‘llash mumkin. 
 
Gilli massalar yoki ularning aralashmasiga mineral qo‘shilmalar qo‘shib, 
qoliplash va kuydirish yo‘li bilan olinadigan materiallar va buyumlarga “
sopol 
materiallar”
deb ataladi. 
Sopol buyumlarni (asosan turmushda ishlatiladigan idish-tovoqlar, vaza va shu 
kabilar) ishlab chiqarish miloddan bir necha ming yil avval, juda qadim zamonlarda 
paydo bo‘lgan. Ancha keyin cherepitsa, qoplama plitalar va g‘isht kabi sopol qurilish 
materiallarini tayyorlash boshlangan. 
Hozirgi kun qurilishida
 
sopol materiallar va buyumlardan devorlar qurish va bino 
tomlarini yopish, pol, devor va fasadlarni qoplash, o‘choq va tutun quvurlarini terish, 
oqova va drenaj quvurlarini qurish hamda boshqa maqsadlar uchun foydalaniladi. 
Sopol buyumlar yasaladigan material sopol ishlab chiqarish texnologiyasida
“
sopolak” 
deb ataladi. 
Qurilishbop sopol buyumlar sopolakning tuzilishi, konstruktiv tavsiflari, sirtining 
holati va h. bo‘yicha turlanadi. 
Konstruktiv tavsiflari va ishlatilishi bo‘yicha
 
sopol materiallar va buyumlar 
quyidagi guruxlarga bo‘linadi: devorlar uchun (g‘isht, sopolak toshlar, g‘ishtdan 
qilingan bloklar va panellar); tomlar
 
uchun (ichi kovak toshlar, sopol toshlardan 
yasalgan to‘sinlar, tom va qoplama panellari); binolar fasadini qoplash uchun (sopol 
g‘isht va toshlar, fasad plitkalari, gilam sifatidagi sopolak va boshqalar); binolar ichiga 
qoplash uchun (sirlangan plitkalar va fason detallar, pol uchun plitkalar); tom uchun
 
mo‘ljallangan (shtamplangan pazli va tasmasimon gil cherepitsa, yassi va to‘lqinsimon 
tasma va boshqalar); oqova va drenaj quvurlari, santexnika buyumlari
 
(chanoq, vanna, 
hojatxona tuvagi, yuvish idishchalari va boshqalar); kislotabardosh buyumlar
 
(g‘isht, 
plitkalar, quvurlar); yo‘l materiallari
 
(g‘isht va toshlar); issiqdan himoyalovchi 
materiallar (g‘ovakli ichi bo‘sh g‘ishtlar va toshlar, perlitli sopol va boshqalar); engil 
betonlar uchun to‘ldiruvchilar (keramzit, agloporit); olovbardosh buyumlar (g‘isht va 
shakldor buyumlar). 

---

40 
Sopolakning tuzilishiga
 
ko‘ra sopol buyumlar g‘ovakli va zich xillarga bo‘linadi. 
G‘ovakli materiallardan yasalgan sopolak singanda xira ko‘rinadi, suvni oson shimib 
oladi, g‘ovakligi 5% dan ortiq. G‘ovakli sopol buyumlar jumlasiga g‘isht, ichi kovak 
toshlar, cherepitsa va boshqalar kiradi. Oq yoki bir tekis bo‘yalgan zich materiallar 
singanda yaltiroq chig‘anoqsimon ko‘rinadi, g‘ovakligi 5% dan oshmaydi, suyuqlik va 
gazlarni o‘tkazmaydi. Zich sopol buyumlar ichida pol plitkalari, kislotaga chidamli 
g‘isht va boshqalarni aytish mumkin. 
Sopol buyumlar sirlangan va sirlanmagan bo‘lishi mumkin Sir (bo‘yoq) kuydirish 
yo‘li bilan puxtalab singdirilgan shishasimon qoplamdir. U buyumlarni tashqi 
ta’sirlarga chidamli, suv o‘tkazmaydigan va chiroyli manzarali qiladi.