Referat mavzu: Turkiyada ilm-fan rivojlanish tarixi. Bajardi: "aut" 401-21-guruh O. Olimov toshkent-2021

Turkiya ta’lim tizimida xalqaro fan mukofotlariga loyiq ko'rilgan shaxslar

O'tmishdan hozirgi kungacha ilm-fanning ko'plab sohalarida o'z izlanishlariga hissa qo'shgan va xalqaro fan mukofotlariga loyiq ko'rilgan juda ko'p turk olimlari Turkiyada ta'lim oldi.

19-asr Sharq va Gʻarb uchun ham, ayniqsa, intellektual madaniyat nuqtai nazaridan oʻzgarishlar sodir boʻlgan davr boʻldi.Fan va uning qoʻllanish yoʻnalishi, texnologiyasida jadal oʻzgarishlar yuzaga keldi va buning tabiiy natijasi oʻlaroq, dunyoqarashda ham tub oʻzgarishlar boshlandi. ijtimoiy hayotda tajribaga ega bo'lish. Bu davrning aqliy idrokida asosiy omil “bilim” va “koʻproq bilim” ishlab chiqarishdir. G'arbdagi bu o'zgarishlarning asosi XVII asrga borib taqaladi. Usmonli turklarida Gʻarbdagi ilmiy oʻzgarishlarning aksi 18-asrdan keyingina paydo boʻldi.

USMONLIYDA YANGILASH HARAKATLARI

Usmonlilar imperiyasidagi islohot harakatlari urush maktablarining ochilishi bilan boshlangan va bu holat Usmonli ilm-fanining rivojlanishi va G‘arb ilm-fanining ko‘chirilishi nuqtai nazaridan ham samarali bo‘ldi. 1773-yilda “Muhendislikhane-i Bahri-i Humoyun”, 1795-yilda “Muhendislikhane-i Berri-i Humoyun”, 19-asrda Harbiy tibbiyot bilim yurti, Dorulfununun, konchilik maktabi va fuqarolik tibbiyot maktablarining tashkil etilishi buning dalilidir. Bu maktablarning tashkil etilishi Xoja Ishoq afandi, Husayin Rifqi Tamani, Fatin Go‘kmen, Solih Zekiy kabi muhim olimlarning yetishib chiqishiga zamin yaratdi. 1839-yilda Tanzimat, 1876-yilda Birinchi Konstitutsiyaviy monarxiya va 1908-yilda Ikkinchi Konstitutsiyaviy monarxiya eʼlon qilinishi bilan ijtimoiy-siyosiy maqsadlarda islohotlar amalga oshirildi va bu harakatlar ilmiy faoliyatda ham chuqur iz qoldirdi.Siyosiy va fikriy oʻzgarish va shakllanish muhitida tugʻilib oʻsgan Respublika asoschisi Mustafo Kamol Otaturk bir mamlakatning jang maydonlarida erishgan muvaffaqiyatlarini ilm-fan va madaniyat sohasida davom ettirish kerak, deb faraz qilgan edi. nima bo'lishi kerakligi ustida ishlashga e'tibor bermaslik.G‘arb taraqqiyotining zamiridagi asosiy turtki ilm-fan va ilmga asoslangan faoliyat ekanligini juda yaxshi anglagan Otaturk bu haqiqatni butun ommaga tushuntirish maqsadida mashhur “Hayotda eng to‘g‘ri yo‘l ko‘rsatuvchi ilmdir” asarini yaratdi. U o'z so'zini aytish kerakligini his qildi. Bu bayonot, aslida, Respublika asos bo'ladigan tamoyillarni jamlagan qarordir.Respublika e'lon qilingandan keyin Otaturk bu g'oyalarni hayotga tatbiq etuvchi muassasa va tashkilotlarni jadallik bilan barpo etishga moyil bo'ldi. Bu muassasalarning birinchisi Istanbul universitetidir. Otaturkning sa'y-harakatlari bilan Darülfununun 1933 yilgi Universitet islohoti bilan Istanbul universiteti sifatida qayta ochildi va xalqaro miqyosda haqli mavqega erishdi. Shunday qilib, Usmonli Turkiyaning soʻnggi davrlarida qayta tiklangan ilmiy ishlanmalar Respublika bilan yanada yuqori darajaga koʻtarildi. Shunday qilib, ushbu ijobiy muhit natijasida ilm-fanning ko'plab sohalarida o'z izlanishlariga hissa qo'shgan va bu hissalari uchun xalqaro fan mukofotlariga loyiq ko'rilgan ko'plab yuqori malakali turk olimlari tayyorlandi.

MATEMATIKA FANIDAN BIRINCHI TADQIQOTLAR

Kerim Erim va Husnu Hamid Italiyada chop etgan maqolalari bilan Respublika davrida matematika bo'yicha ilk tadqiqotni amalga oshirdilar. Ulardan keyin Ratip Berkerning asarlari paydo bo'ldi. Bu davrda suyuqliklar mexanikasi va elastiklik kabi mavzular oldinga chiqdi. Keyinchalik Cahit Arf, Hulya Shenkon, Orhan Alisbah va Nazim Terziog'luning ishlari bilan tahlil va algebra, Kerim Erim, Lütfi Biran, Ferruh Shemin va Feyyaz Gursan bilan differensial, Chengiz Uluchay bilan funksiyalar nazariyasi va matematikaning asoslari bo'yicha olib borilgan tadqiqotlar og'irlashdi.

ASTRONOMIYA, FİZİKA VA KIMYO

Astronomiya tadqiqotlari bugungi kunda ushbu universitetlarga qarashli bir nechta universitet va rasadxonalarda davom etmoqda. Qandilli rasadxonasidan keyin 1933 yilda Istanbul universiteti bogʻida kichik rasadxona tashkil etildi. Bu rasadxonadan keyin boshqa universitetlarda tashkil etilgan rasadxonalar paydo boʻldi. 1999 yilda Kayseri Erjiyes universitetida tashkil etilgan Astronomiya kafedrasi qoshida radioteleskop ishlay boshladi va Turkiyada birinchi marta bu sohadagi tadqiqotlarda yetakchi rol o'ynadi. Turkiyada milliy observatoriya tashkil etish gʻoyasi 1960-yillarda shakllangan va 1992-yilda TÜBİTAK va DPT hamkorligida Antaliyada TÜBİTAK Milliy Observatoriyasi (TUG) nomi bilan kuzatuv faoliyati boshlandi. Astronomiyaga hissa qo‘shayotgan astronomlarimiz orasida Nuzhet Go‘kdo‘g‘an, Fatin Gökmen, Abdulla Qizılırmak kabi olimlarni sanash mumkin.

Nazariy fizika va atom fizikasi fanning eng muhim sohalaridan bo‘lib, turk fiziklari bu borada jahon fizikasida juda muhim o‘rin egallagan. Feza Gursey, Asim Orxan Barut, Cavid Erginsoy, Oktay Sinano’g’lu va Erdal İnönü fizikaning eng muhim olimlaridan biri bo’lib, nazariy tadqiqotlari bilan o’z nomlarini ilm-fan olamiga joylashtirdilar.

Respublika davri kimyo fanida ham burilish davri edi. Istanbul universiteti mamlakatimizda birinchi marta 1918 yilda tashkil etilgan. Xuddi shu tom ostida Kimyo institutining tashkil etilishi bilan boshlangan kimyo fanlari qisqa vaqt ichida boshqa universitetlarda ham keng tarqaldi. Bugungi kunda Turkiya kimyo fanida dunyoda muhim mavqega ega. Aziz Sancarning 2015-yilda kimyo bo‘yicha Nobel mukofotini olgani buning muhim ko‘rsatkichidir.

Aynan Geologiya mavzusi bilan jiddiy shug‘ullangan Foydali qazilmalarni texnik qidiruv instituti 19-asrda, Turkiyada respublika davrida ilk asarlar yozilgan. Bugungi kunda bu sohada ko‘plab olimlar yetishib chiqqan. Ular orasida Shevket Ahmed Birand, Ahmad Canokay, Bedri Güneri, Fahriye Atif, Hamid Nafiz Pomir va Celal Shengor nomlarini sanash mumkin.

Respublika bilan biologiya va tibbiyot sohasida muhim qadamlar tashlandi. Biologiya 19-asrning 2-yarmida tibbiy taʼlim dasturlariga kirdi va respublika bilan qayta koʻrib chiqildi. Bu mavzuda xizmat qilayotganlar qatorida Hikmet Birand, Suavi Yalvach, Yusuf Vardar kabi olimlarni sanashimiz mumkin. Keyingi yillarda ilmiy-tadqiqotga yoʻnaltirilgan tadqiqotlar olib borildi, botanikada Turkiya fauna va florasi, zoologiya sohasida esa kal ibis qushlari va dengiz toshbaqalari boʻyicha muhim tadqiqotlar olib borildi.

Respublika davrida sezilarli yutuqlarga erishilgan yana bir soha veterinariya sohasidagi ilk jiddiy urinishlar Usmonlilar davrida paydo boʻldi. Ilk ilmiy veterinariya ta’limi 1842 yilda Harbiy veterinariya bilim yurti tashkil etilishi bilan boshlangan. Aytish mumkinki, bu boradagi tizimli ta’lim va kadrlar tayyorlash Respublika davrida tashkil etilgan Oliy qishloq xo‘jaligi bilim yurtidan boshlandi.

Tibbiyot va farmatsiya

Respublika bilan muhim o'zgarishlar amalga oshirilgan yana bir soha tibbiyotdir. Tibbiyot, odatda, boshqa fanlarga qaraganda ilgari ishlab chiqilgan fan bo'lib, u boshqa fanlarga qaraganda kengroq tadqiqotchilar massasini o'z ichiga oladi. Respublika davridagi fanning boshqa sohalarida ham koʻrinib turganidek, Usmonlilar davrida tugʻilib, Respublika eʼlon qilingandan soʻng Otaturk davrida ish boshlagan tabiblar koʻp. Respublikaning ilk yillarida xizmat qilgan bu tabiblar orasida Besim O’mer, Mashar Usmon, Akil Muhtar, Saim Dilemre, Haydar Ismoil Gaspirali, Fahreddin Kerim Gokay, Muzaffer Dilemre, Reşit Galip, Kamol Akay va Süreyya Tahsin Atademir nomlarini sanash mumkin. Hulusi Behchet, Tevfik Sağlam, Nurettin Berkol, Muhiddin Dilemre, Kamol Jenap Berksoy, Melahat Terziog'lu, Sadi Irmak, Saip Ragıp Atademir kabi ismlar Respublikaning keyingi yillarida soni asta-sekin o'sib borayotgan tabiblarimiz safiga qo'shildi. Bu nomlardan tashqari bugungi kunda ham xizmat qilayotgan shifokorlar orasida Turkiyada birinchi yurak operatsiyasini amalga oshirgan Kemal Beyazid, Aykut Kazanjigil, Ekrem Kadri Unat, Hatemi Husrev, Besim Turkan, İhsan Günalp, Ali Riza Akisan, Kazim Arisan, Muammer Bilge bor. O‘rxon Andanni sanash mumkin.

Tibbiyot va sog'liqni saqlash bilan chambarchas bog'liq bo'lgan farmatsiya sohasi Respublika bilan o'zining haqiqiy tuzilishiga erishdi. 1928 yilda qo'llaniladigan qoidalar bilan Respublika bilan birga ozchiliklar qo'lida bo'lgan dorixonalar asta-sekin turklar qo'liga o'tdi. Bu davrda turk farmatsevtlari g‘ayrat va shijoat bilan Turkiyada zamonaviy dorixona asoslarini qo‘ydilar. Ular orasida Huseyin Husnü Arsan, Kamol Atabay, Hasan Derman, Ferit Eczajibaşı, Nevzat Pisak, Ethem Ulagay va Ismail Yeşilyurt yetakchilik qildi.

Xulosa.

Turkiyada dunyodagi yetakchi mamlakatlarning zamonaviy ta'lim tizimlari qo'llanilmoqda. Har yili turli sohalarda o'nlab mutaxassislar tayyorlanib kelinmoqda. Bu bir vaqtda, muvaffaqiyatli pedagoglar jamoasi demakdir. Boshlang'ich (lköretim) ta'lim 6/7 yoshdan 14/15 yoshgacha bo'lgan barcha bolalar uchun majburiydir va Turkiyadagi davlat maktablarida bepul. Bu taʼlim sakkiz yil davom etadi (1-sinfdan 8-sinfgacha) va toʻrtinchi sinfda chet tili darslaridan boshlanadi. Turkiyadagi ta'lim tizimi universitetlarda yoki shunga o'xshash muassasalarda o'qitish uchun boshlang'ich, o'rta va uchinchi darajalardan iborat. Boshlang'ich ta'lim mamlakatdagi ta'limning eng asosiy va eng asosiy qismidir. Turkiya Respublikasi konstitutsiyasining o‘zida ta’lim bepul va barcha fuqarolar uchun majburiy bo‘lishi kerakligi aytilgan. Ba'zi maktablar xususiy boshqariladi, lekin mamlakatdagi maktablarning aksariyati davlat tomonidan moliyalashtiriladi va boshqariladi. Turkiyada bolalar uchun boshlang'ich ta'lim 6 yoshdan keyin sentyabr oyining birinchi oyida boshlanadi. Boshlang'ich ta'limni muvaffaqiyatli tamomlagan o'quvchilar boshlang'ich ta'lim diplomi bilan taqdirlanadi. Turkiyadagi O'rta ta'lim, shuningdek, mamlakatdagi barcha talabalar uchun majburiydir. Bolalar o'rta ta'limni boshlang'ich ta'limni muvaffaqiyatli tugatgandan so'ng yoki boshlang'ich ma'lumotni olganidan so'ng boshlaydilar. O'rta ta'lim 14 yoshdan boshlanadi va 4 yil davom etadi. O'rta ta'lim umumiy, texnik va kasb-hunar ta'limini qamrab oladi. Shuningdek, talabalarga turk tili ona tili sifatida o'rgatilishi kerak, bu barcha talabalar uchun majburiydir. O'rta ta'limni muvaffaqiyatli tugatgandan so'ng talabalar Lise diplomiga ega bo'lishadi (bu o'rta maktab diplomini anglatadi). Bu shuni anglatadiki, talabalar oxir-oqibat universitetga borish uchun oliy ma'lumot olish uchun imtihonlarga kelishlari mumkin.

O'tmishdan hozirgi kungacha ilm-fanning ko'plab sohalarida o'z izlanishlariga hissa qo'shgan va xalqaro fan mukofotlariga loyiq ko'rilgan juda ko'p turk olimlari Turkiyada ta'lim oldi.Asosan, Usmonlilar imperiyasining so‘nggi va jumhuriyat davrida yaratilgan ijobiy shart-sharoitlarga ko‘ra, fanning ko‘plab sohalarida o‘z izlanishlari bilan hissa qo‘shgan ko‘plab yuqori malakali turk olimlari xalqaro fan mukofotlariga loyiq ko‘rilgan. hissalar o‘qitildi.

1.E.Turkning “TÜRK EĞİTİM SİSTEMİ VE ORTAÖĞRETİM” –2015

2.https://www.google.com/url?sa=t&rct=j&q=&esrc=s&source=web&cd=&cad=rja&uact=8&ved=2ahUKEwi5n9L_0OX0AhUNy4sKHbAdBpgQFnoECAoQAQ&url=http%3A%2F%2Freja.tdpu.uz%2Fshaxsiyreja%2Fviews%2Fopenlesson%2Fdownload.php%2F%3Fid%3D15528&usg=AOvVaw2M-xdhWmZ55PPRZPllO0ZK

3.uz.alinks.org/kurka-ta'lim-tizimi/