Referat mavzu: Inson salomatligi va uning muhofazasi

 

Salomatlikka atrof-muxitning ta'siri 

3.Atrof-muhit  zararli  omillarining  salomatlikka  ta'siri  bo'yicha  tashvish 

oshib  bormokda.  Quyida.keltirilgan  Concern  for  Europe's  tomorrow  nashrida 

bosilgan  matn  bu  zararli  omillar  va  ular  aks  ettiruvchi  o'sayotgan  va 

kamayayotgan xavfni batafsil ko'rib chiqadi. 

---

Inson  salomatligi  genetik  moyillik,  turmush  tarzi,  oziqlanish,  ijtimoiy-

iqtisodiy  maqom,  zarur  tibbiy-sanitar  yordamga,  shuningdek,  atrof  muhitiga 

erishish kabi kator omillar bilan aniqlanadi. Atrof-muhitning tabiiy resurslari - 

havo, suv, ozik va yashash joyi, shuningdek, qulay iqlim va ijtimoiy-iqtisodiy 

sharoitlarning  doimiy  mavjudligi  salomatlik  va  yashash  uchun  zarur  zamin 

hisoblanadi. Atrof-muhit sharoitlari doim ham mo'tadil bo'lavermaydi va aholi 

ham  atrof-muhitning  salomatlikka  salbiy  ta'sir  etuvchi  ko'pgina  omillariga 

duch  kelishi  mumkin.  Atrof-muhitning  salomatlikka  zararli  ta'sir  etuvchi  bu 

omillari tabiiy sabablar yoki inson faoliyati natijasida paydo bo'lishi mumkin. 

Atrof-muhit omillarining salomatlikka ta'siri baholanishida salomatlikka 

ta'sir  bo'yicha  axborot  va  natijalar  talab  qilinadi.  Monitoring  bo'yicha 

ko'rsatkichlar  kamligi  sababli  ta'sirni  aniq  baholashning  doim  ham  iloji 

bo'lavermaydi.  Shuning  uchun  bu  ta'sirotni  baholash  cheklangan  axborot  va 

man-tiqiy taxminlarga asoslanadi. 

Undan tashqari, salomatlikka epidemiologik va toksikologik tekshiruvlar 

asosidagi  turli  ta'sirotlar  haqidagi  bilimlar  to'lik  emas.  Umuman  olganda, 

salomatlikka  ta'sirotning  jiddiyligi  atrof-muhit  omillarining  ta'sir  darajasi  va 

muayyan dozasi (ulushi) bilan bog'liq, lekin doza va javob reaksiya orasidagi 

aniq  bog'liqlik  ko'pincha  noma'lum  bo'ladi.  Atrof-muhit  ba'zi  omillarining 

dozapari  ma'lum  kritik  (chegara)  darajadan  past  bo'lishi  akkomodatsiyaga 

(moslashishga)  olib  kelishi  mumkin,  lekin  ular  xavfli  hisoblanmaydi  (yoki 

hatto  foydali  bo'lishi  mumkii).  Allergenlar,  ionlovchi  radiatsiya  va  kimyoviy 

genotoksik  kanserogenlar  kabi  boshqa  ta'sirotlar  uchun  kritik  dozalar  yo'q 

hamda  ular  ta'sirning  har  qanday  darajasida  ham  xavfli  xisoblanadi.  Atrof-

muhit  ta'sirlariga  kishilarda  sezuvchanlik  bir  xil  emas,  bu  ko'pincha 

allepgenlap  misolida  namoyon  bo'ladi.  Shuningdek,  kanserogenlarga 

sezuvchanlik  ham  turlicha  bo'lishi  kuzatiladi.  Bunda  irsiy  moyillik  yoki 

mavjud atrof-muhit omillari ta'siri yoxud turmush tarzi o'rinli bo'lishi mumkin. 

Ko'p  hollarda  salomatlikka  omillar  yig'indisi  turlicha  yoki  xar  bir  omil 

alohida  ta'sir  qilgandagiga  nisbatan  jiddiyroq  ta'sir  qilishi  mumkin. 

Jamiyatning  ba'zi  tabaqalarida  noqulay  atrof-muhit,  ijtimoiy  sharoit  va 

turmush  tarzlari  bir  vaqtda  mavjud.  Kishilar  mos  bo'lmagan  yoki  noto'g'ri 

ovqatlanishlari,  ishlab  chiqarish  zararli  omillari  ta'siriga  duchor  bo'lishlari, 

nosog'lom  turmush  kechirishlari  (masalan,  surunkali  alkogol  iste'mol  kilish 

yoki tamaki chekish) va ayni vaqtda atrof-muhitning bir yoki bir nechta zararli 

omillari  ta'siriga  uchrashlari  mumkin.  Bu  yig'indi  kasallik  paydo  bo'lish 

---

ehtimolini omillar alohida ta'sir qilgandagi odatdagi darajadan ancha oshirishi 

mumkin.  Masalan,  chekuvchilarda  asbest  yoki  rodon  o'pka  rakini 

chekmaydiganlarga  nisbatan  o'n  marta  ko'p  chakirar  ekan.  Iig'ilgan 

ma'lumotlar  yetarli  bo'lmasada,  Yevropa  regioni  aholisi  salomatligiga  atrof-

muhit zararli omillarining ta'sirini baholash uchun foydalanilmokda. Xavfning 

epidemiologik  tek-shiruvga  asoslanilgan  bahosi  o'rganilayotgan  aholi  uchun 

o'zigagina  xos  bo'lgan  bo'lishi  mumkin  (ta'sirotning  muayyan  vaziyati  yoki 

xatarga  duchor  bo'lgan  aholi  xususiyatiga  ko'ra).  Shunday  muammoni 

kamaytirish maqsadida mazkur taxlilda xavfni baholash turli guruhga mansub 

aholi  o'rtasida  olib  borilgan  bir  necha  o'xshash  tekshiruvlarga  asoslangan. 

Keyin,  ba'zi  ta'sirotlar  turlari  va  salomatlikka  ta'sirlar  uchun  tadqiqotlar 

miqdori  ko'p,  lekin  boshqalari  -  rasmiy  tadkiqotlar  uchun  kam.  Shu  sababli 

baholashga juda zhtiyotkorlik bilan yondashish zarur. 

Quyida atrof-muhit zararli omillarining asosiy kasalliklardagi roli navbati 

bilan ko'rib chiqiladi. Salomatlikning o'zgarishi doim ham kasallik 

hisoblanmasligini e'tiborga olib, atrof-muhit omillarining ijobiy ta'sirlari tahlil 

qilinadi.

  

4.Mamlakatimiz

  mustaqillikka 

e’rishgandan 

so’ng 

aholi

 

salomatligini

 

mustaxkamlash

 borasida ko’p xayrli ishlar amalga oshirildi va oshirilmoqda. 

Respublikamizda

  sog’lom  avlodni  shakllantirish  borasida  “Sog’lom  avlod” 

ordenining

 ta’sis  e’tilishi, Sog’lom  avlod nodavlat  jamg’armasining  tashkil  e’tilishi, 

2000

 yilni Sog’lom avlod yili deb atalishi, Respublikamizda fizkultura va sportga 

e’tiborning  keskin  kuchaytirilishi,  sog’liqni  saqlash  tizimida  isloxatlarning 

bosqichma-bosqich

 amalga oshirilayotganligi va boshqa ko’plab shunga o’xshash 

tadbirlar

 fikrimizning dalili bo’la oladi. 

1992

 yil 8 dekabrda O’zbekiston Respublikasi oliy kengashining o’n ikkinchi 

chaqiriq,

 o’n birinchi sessiyasida qabul qilingan O’zbekiston Respublikasining 

konstituttsiyasi

 40-moddasi, “Har bir inson malakali tibbiy xizmatdan foydalanish 

xuquqiga

 ega” deb yozilgan. SHunday ekan Respublikamizda yashayotgan har bir 

fuqaroning

 salomatligi e’ng muqaddas ne’matlardan biri sanaladi. 

Inson

 salomatligini yaxshilash va uni mustaxkamlash 1996 yil 29 avgustda 

O’zbekiston Respublikasi Oliy majlisida qabul qilingan “O’zbekiston Respublikasi 

fuqaroning” qonun bilan ta’minlangan. Bo’lim va 47 moddadan iborat bu qonun 

Respublikamiz

 aholisining salomatligini saqlash va uni mustaxkamlashda e’ng asosiy 

komus

 sanaladi. 

 

---

 

Aholi

 salomatligini o’rganishda asosiy sabablar nimada: 

1.

 Aholi salomatlik darajasiga qarab shu jamiyatning, mamlakatning qanchalik 

taraqqiy

 e’tganligini bilamiz. masalan: 

2.

 Tibbiy xizmatni to’g’ri rejalashtirish maqsadida. Ms: 

3.

 Aholi salomatligini yaxshilashda kompleks, maqsadli dasturlar ishlab chiqish 

uchun.

 

4.

 Aholi salomatligini yaxshilash maqsadida amalga oshirilgan ishlarning 

samarasining

 darajasini aniqlash uchun. 

Aholi

 salomatligi haqida fikr yuritilganda avvalom bor biz inson haqida va 

uning

 salomatligi va kasalligi haqida uylashimiz kerak. 

Ma’lumki inson hayvonlar kabi tabiatning bir qismi va maxsuli hisoblanadi, 

ammo

 inson o’z irodasi va ongi bilan hayvondan farq qiladi. Inson hayvonot 

olamining,

 hayvonot organizmning taraqqiyotning e’ng yuqori bosqichi hisoblanadi 

va

 ijtimoiy moxiyatga e’ga bo’lib ishlab chiqarishga, atrof muxitni o’zgartira olishga, 

so’zlashga va boshqa xususiyatlarga qodir. Inson va uning salomatligi, kasalligi 

ijtimoiy

 kategoriya hisoblanib keladi. Jaxon sog’liqni saqlash tashkilotining 

aniqlashicha

 salomatlik-bu kasallik va jismoniy etishmovchilikning bo’lmasligidan 

tashqari,

 to’liq, sifatli jismoniy, ruxiy va ijtimoiy tomondan qoniqarli xolatga e’ga 

bo’lishini tushuniladi. Eng so’nggi ilmiy tushunchalardan biri inson salomatligi 

sotsial

 va biologik sifatlarning garmonik uyg’unligi bo’lib, tug’ma va hayotda 

orttirilgan

 biologik va sotsial ta’sirlar natijasida vujudga keladi, kasallik yetsa ana shu 

uyg’unlik, ana shu birlikning buzilishidir. 

Salomatlik

 va kasallik o’rtasida dialektik bog’lanish mavjuddir. Ular o’rtasida 

farq

 salomatlik  va  kasallikning  ta’minlovchi  sharoitlariga,  omillariga bog’liq  bo’lib, 

agar

 shu omillar, sharoitlar optimal bo’lsa, muvozanatda bo’lsa salomatlikni 

ta’minlaydi. Agar muvozanat buzilsa kasallikka olib keladi. Aholi salomatligi 

bevosita

 sotsial faktorlar bilan bog’liq bo’lib, ijtimoiy sharoitlar e’sa jamiyat tuzumi, 

sotsial

 iqtisodiy va siyosiy strukturaga bog’liqdir. Jamiyat tuzumining asosida e’sa 

ishlab

 chiqarish usullari va ishlab chiqarish  munosabatlari yotadi. Ijtimoiy sharoitlar 

asosida

 ijtimoiy faktorlar vujudga keladi. Ularga mexnat, dam olish, ovqatlanish, uy- 

joy,

 ma’lumot, o’qish, tarbiyalash, madaniy ehtiyojlar, kishilar o’rtasidagi o’zaro 

munosabatlar

 va jamiyatning yoki jamoatning konkret yashash sharoitlari misol 

bo’ladi. 

Salomatlik

 tushunchasini yanada aniqroq tushunib olish uchun, birinchi 

navbatda

  insonlarda  va  boshqa  tabiatdagi  tirik  mavjudotlarda  salomatlikni 

ta’minlovchi sharoitlar va kasallik keltirib chiqaruvchi omillar ham bir xil narsa 

e’kanligini tushunib etmoq lozim. Demak inson farovonligi uchun mavjud zarur 

barcha

 mu’tadil sharoitlar asosida kasallik keltirib chiqaruvchi omillar paydo bo’lishi 

---

va

 inson salomatligiga zarar etkazish mumkin. Ms: aholini ichimlik suvi bilan 

 

 

ta’minlash, oqilona ovqatlanish, uy joy bilan ta’minlash va boshqa ko’plab misollarda 

bu

 xolatni ko’rishimiz mumkin. Aytaylik ichimlik suvining sifati uning organoleptik 

xususiyatlari,

 tarkibiy qismlari GOST talablariga javob bersa-bu sharoit, agar 

teskarisi

 bo’lsa kasallik  keltirib chiqaruvchi  omil  sifatida  ta’sir ko’rsatadi. SHunday 

qilib

 ijtimoiy sharoitlar asosida ijtimoiy omillar paydo bo’ladi. 

“Sog’liq - bu nafaqat  har bir inson uchun jismoniy  va  ruxiy  qadriyat, balki bu 

baxolab

 bo’lmaydigan inson boyligidir. SHu bilan birga bu yuqori darajadagi 

axloqiy-e’tik,

 insonparvarlik qadriyat-baxtdir” deb yozgan e’di F.F. E’rsman. Sog’liq 

har

 bir inson, oila yoki butun boshli aholi baxtining e’ng bosh shartlaridan biridir. 

Ammo

 afsus bilan aytish mumkinki ana  shu xaqiqatni bilib qadriga etib shu haqda 

tushuntirish

 olib boradigan insonlar xuddi shu biz aytgan sog’ligini qimmatbaxo 

qadriyatini

 yo’qotganlar hisoblanadi. Ko’pchilik paytda insonlarga ko’proq xos 

bo’lgan xususiyatlardan biri sog’liqni yo’qotgandan so’ng uni izlab boshlaydilar. 

Salomatlikning

 axamiyatini tushunmaslik nafaqat odamlar o’rtasida umumiy 

madaniyatning

 

pastligi

 

yoki

 

tibbiy

 

bilimsizlik,

 

balki

 

xaqiqiy

 

ijtimoiy

 

infantilizmdir./o’sishdan

 orqada qolish/. Salomatlik insonga tabiat tomonidan boylik, 

bu

 boylikni bo’lar-bo’lmasga duch kelgan tomonga bozorga solish mumkin e’mas. 

Biz

 hozircha sog’lik to’g’risida fikr yuritdik, ammo yana tibbiyot ilmida 

shunday

 tushunchalar borki,  aloxida  bir  shaxsning yoki aholining salomatligi /aholi 

populyatsiyasi/

 degan tushunchalar ham mavjud. Demak har bir daraja o’ziga yarasha 

yondoshish

 va fikrlashni talab e’tadi.SHaxsiy /individual/ sog’liqni biz shaxsning 

aloxida

 o’zini qanday xis qilishi, kasallikning bor yo’qligiga qarab baxolaymiz. Biron 

bir

 

gurux

 

sog’ligini  baxolashda  statistik  hisob-kitoblar 

asosida

 

uning

 

ko’rsatkichlarining yordamida aniqlaymiz. Ms: kasallanish, o’lim, o’rtacha umr 

ko’rish va b. Ya’ni aholi salomatligi tushunchasini. 

Aholi

 salomatligini  baxolashda ko’pgina  baxolashda ko’pgina  standartlar  taklif 

e’tilgan. Oxirgi yillarda matematik-matematikologik, aholini sog’ligini baxolash 

modellari

  tibbiy-statistik  ko’rsatkichlar  bilan  kombinatsiyalashtirilgan 

holda

 

qo’llanilmoqda.  To’laqonli  asos  bilan  aytish  mumkinki,  aholi  salomatligi 

quyidagilarga

 bog’liq bo’ladi: 

1.

 Odamlarning biologik, ruxiy xususiyatlariga /irsiyat, gavda tuzilishi, 

temperament,

 oliy asab faoliyat turi boshqalar/. 

2.

 Tabiat ta’surotlariga /iqlim, ob-havo, faunlar va b/ 

3.

 Kishilarning o’rab turgan atrof-muxit. /uning  tozaligi kimyoviy, fizikaviy  va 

biologik

 ifloslantiruvchi moddalar bilan zararlanishi. 

4.

 Ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy omillar /mexnat va turmush orqali ta’sir qilishida 

5.

 Sog’liqni saqlashning holati tibbiyot ilmining darajasiga aholi salomatligiga 

---

bevosita

 ta’sir qiluvchi omillardan biri bu-turmush tarzi, bu masala kelgusi ma’ruzada 

ko’rib chiqiladi. 

 

Yuqorida

 qayd qilingan omillar nafaqat aholi salomatligiga aholining sanitariya 

xolati,

 balki aloxida bitta shaxs salomatligiga, jamoatchilik salomatligiga ta’sir e’tadi. 

Jamoatchilik

 salomatligi ham aloxida bir insonlarning salomatlik xolatidan kelib 

chiqadi,

 sababi har bir individuallar yig’ilib jamoatchilikni, ularning sog’ligini tashkil 

e’tadi. Bu o’z navbatida iqtisodga ya’ni ishlab chiqarilgan maxsulotga o’z ta’sirini 

ko’rsatadi. Kasallik keltirib chiqaruvchi omillar ko’p, ular yil sayin oshib bormoqda. 

Agar

 1960 yillarda faqat genetik omillarning o’zi mingdan oshiqroq bo’lsa, bugunga 

kelib

 ularning soni 3000 dan ko’p. Ba’zi mualliflar bu borada o’zlarining 

guruxlashlarini

  xatto  klassifikatsiyasini  taklif  qilmoqdalar.  Bundan  tashqari 

kasalliklarning

 yuzaga kelishida “Moyillik omili”, “kasallikka moyillik omili” 

tushunchalari

 mavjud, ya’ni organizmga qandaydir ichki yoki tashqi omillar ta’sirida 

organizmning

 kasallikka moyillik darajasi oshib ketadi. 

O’zi inson nima uchun kasal bo’ladi? Degan savolga, biz to’liq javob berib 

bilishimiz

 kerak, kasallik o’zi bizning tushunchamizda nima? Agar insonni o’rab 

turgan

 atrof-muxit mo’tadil bo’lsa organizmga xech qanday salbiy ta’sir qilmasa, 

ya’ni organizmning ichki muxiti bilan tashqi muxit o’rtasidagi muvozanat buzilmasa 

organizmda

 xech o’zgarish bo’lishi mumkin e’mas. Ms: organizmda bo’lmaydigan 

biron-bir

 yot narsa organizmga tushsa, mikrob, xar-xil predmetlar yoki xar xil 

ta’sirlar shamol, issiq, sovuq, chang va xakozalar bunga misol bo’lishi mumkin. 

-

 no sog’lom turmush tarzi omillari 

-

 tashqi muxitning ifloslanishi 

 

 

-

 genetik omillar 

-

 kamchilik etishmovchiliklar 

-

 sog’liqni saqlashdagi kamchiliklar 

-

 tibbiy yordam 

Risq

 moyillik omillari bo’lishi mumkin: 

1.

 Birlamchi ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy va tabiiy omillarga bog’liq/. 

2.

 Ikklamchi patologik xolat-kasallikni keltirib chiqaruvchi va rivojlantiruvchi 

omillar

 

Aholi

 salomatlikni baxolovchi ko’rsatkichlar. 

Aholi

  salomatligini  o’rganishda  va  uni  baxolashda  ko’pgina  standart 

ko’rsatkichlar taklif qilingan va ular qo’llaniladi: 

1.

 Tibbiy-demografik ko’rsatkichlar: 

A)

 aholining tabiiy xarakati ko’rsatkichlari: 

-

 umumiy va yoshlar bo’yicha o’lim va yoshlar bo’yicha o’lim 

---

-

 o’rtacha umr qurish 

-

 tug’ilish va serpushtlik 

-

 aholining tabiiy o’sishi 

-

 brachnoe va boshqa ko’rsatkichlar. 

 Ijtimoiy-iqtisodiy

 siyosiy sharoitlar Fizik (tabiat) omillari. Xayot tarixi  Biologik irsiy  

xususiyatlari Aholi

 salomatlik   xolati demografik ko’rsatkich kasallanis 

nogironlik

 jismoniy 

o’sishi. Mehnat sharoiti Mehnat sharoit Tibbiy yordamning xolati 

B)

 aholi xarakati ko’rsatkichlar. 

-

 migratsiya, immigratsiya, e’mmegratsiya va boshqalar. 

2.

 Kasallanish yoki umumiy kasallanish ko’rsatkichlari 

3.

 Nogironlik ko’rsatkichlari 

4.

 Aholining jismoniy o’sishi ko’rsatkichlari. 

Xar

 bir aholi salomatlik darjasini belgilovchi ko’rsatkichlar to’g’risida batafsil 

so’rab berish kerak! 

 

5.Xulosa  

Xulosa qilib shuni aytish mumkinki 

Aholi

 salomatligini o’rganishda e’ng muxim manbalardan biri bu- tibbiy 

ko’rikdan olingan ma’lumot, sababi tibbiy ko’rikda xali bemorni bezovta 

qilmaydigan

  kasalliklar  oldindan  aniqlanadi.  Xali  kasalliklarning  belgilari 

sezilmasdan

 burun, aniqrog’i xali salomatlik bilan kasallik oralig’idagi insonlar 

demakdir.

 Ular odatda vrachlar tomonidan kasalliklarini faol aniqlashga va 

davolashga

  muxtoj kishilar. Gallen  va  boshqalar  bularni uchinchi  xolatdagilar  ya’ni 

sog’lom xolat bilan kasallik o’rtasidagi xolat deb ataganlar. Bu xolat juda ko’p vaqtga 

cho’zilishi, ba’zida umrining oxirigacha cho’zilishi mumkin. Bunday xolat odatda 

insonga

 tabiat tomonidan berilgan ruxiy fiziologik imkoniyatining yarmini, 

e’xtiyojdagi sog’liqni va to’laqonli xayot imkoniyatlarini yo’qotish bilan kechadi. 

Xulosa

 qilib aytadigan bo’lsak bugun biz sog’lom kishilarning sog’ligini saqlash 

ya’ni kasalliklarning oldini olish “Sanalogiya” bilan shug’ullanish kerakligini 

anglatadi.

 Bu tadbirni faqatgina aholi o’rtasida “Sog’lom turmush tarzini targ’ibot” 

qilish

 yo’li bilan amalga oshiriladi. 

Jamoatchilik

 salomatligi  xolatini  o’rganish-Sanalogiya,  ayniqsa  sog’lomlarning 

o’rganish-bu  aloxida  profilaktika  soxasida strategik  axamiyatga  e’ga  aholi 

salomatligini

 aniqlovchi asosiy omillarga quyidagilarni kiritish maqsadga muvofiq 

sanaladi:

 

 

 

 

---