Реферат мавзу: Халқаро савдонинг ривожланиш назариялари ва моделлари Бажарди: мм 60 гуруҳ талабаси Р. Рустамов

3.Халқаро савдонинг янги назариялари 
ХХ асрнинг иккинчи ярмидан бошлаб халқаро савдо назарияларини ишлаб чиқиш 3 хил 
йўналишда амалга оширила бошланди: 
1. Классик мактаб назарияларини ривожлантиришга ва кенгайтиришга йўналтирилган 
назариялар. Бу назарияларга мисол қилиб П.Самуэльсон ва Р.Джонсларнинг “махсус ишлаб 
чиқариш омиллари” назариясини келтириш мумкин. 
2. Классик мактаб назарияларини инкор этмаган ҳолда халқаро савдонинг бу назарияларда 
ўрганилмаган жиҳатларини таҳлил қилишга йўналтирилган назариялар. Бу назарияларга мисол 
қилиб С.Линдернинг “кесишувчан талаб” назариясини келтириш мумкин. 
3. Классик мактаб назарияларини инкор этувчи ва халқаро савдонинг янги асосларини 
топишга йўналтирилган назариялар. Бу назарияларга мисол қилиб “миқёс самараси” 
назариясини, “халқаро савдонинг динамик модели” назариясини ва Б.Балассанинг “тармоқ 
ичидаги савдо” назариясини келтириш мумкин. 
П.Самуэльсон ва Р.Джонс ўзларининг “Махсус ишлаб чиқариш омиллари” назарияларида 
Хекшер-Олин назариясини кенгайтиришга ҳаракат қилишган. Хекшер-Олин назариясида ишлаб 
чиқариш омилларининг фақат икки хил тури – капитал ва меҳнат инобатга олинган бўлса, 
“Махсус ишлаб чиқариш омиллари” назариясида ушбу омиллар сони учтага етказилди, булар 

---

капитал, меҳнат ва ер омилларидир. Бундан ташқари, Самуэльсон-Джонс назариясида ишлаб 
чиқариш омилларини икки гуруҳга бўлиш таклиф этилади: 
1. Ишлаб чиқаришнинг махсус омиллари – муайян тармоқларда кенг қўлланилувчи ва 
бошқа тармоқларда эса деярли қўлланилмайдиган ишлаб чиқариш омиллари. Ушбу омиллар 
фақат бир тармоққа тегишли бўлганлиги учун тармоқлараро кўчиб юрмайди. Мисол учун 
капитал саноат тармоқларида кенг қўлланилади, қишлоқ хўжалигида эса унинг аҳамияти юқори 
эмас. Чунки қишлоқ хўжалигида ишлаб чиқариш омилларининг реверс самараси юқори 
бўлганлиги капитал ўрнига меҳнат ресурсларидан кенг фойдаланиш имкониятини беради. Бошқа 
тарафдан юқори унумдорликка эга бўлган ер қишлоқ хўжалиги учун махсус омил бўлади. Чунки 
саноатда ернинг унумдорлик даражаси ҳеч қандай аҳамият касб қилмайди.
2. Ҳаракатчан омил – ҳамма тамоқларда кенг қўлланилувчи ва шу сабабли тармоқлараро 
эркин ҳаракатланувчи ишлаб чиқариш омили. Бу омилга мисол қилиб меҳнат ресурсларини 
келтириш мумкин. Мисол учун, агар ишчи кучи саноат корхонасида ўз иш жойини йўқотиб 
қўйса, у қишлоқ хўжалигига бориб ишлаши мумкин ва аксинча. Бундай ҳолатлар жаҳон 
хўжалигида кўп кузатилади. Ишчиларнинг қишлоқ хўжаликларидан саноат тармоқларига ўтиши 
натижасида жаҳон хўжалигида урбанизация жараёни ривожланиб келмоқда. 
Махсус ишлаб чиқариш омиллари назарияси – халқаро савдо ривожланишининг объектив 
асосини ички нисбий нархларни бир-биридан фарқ қилиши ташкил этса, бу ҳолатнинг асосий 
сабаби мамлакатларнинг махсус ишлаб чиқариш омиллари билан турлича таъминланганлигидан 
иборатдир. Мамлакатнинг халқаро савдода иштирок этиши натижасида экспорт тармоқлари учун 
махсус бўлган омиллар ривожланади, импорт билан рақобатлашувчи тармоқ учун махсус бўлган 
омил камаяди. 
Халқаро савдо турли хил ишлаб чиқариш омилларига турлича таъсир кўрсатиши – бу омил 
эгаларини турмуш фаровонлигини халқаро савдога боғлиқ эканлигини англатади. Шу сабабли 
кўплаб иқтисодчи олимлар халқаро савдонинг аҳоли даромадига таъсирини ўрганишган. Бу 
борадаги асосий назарияларга қуйидагилар киради: 
1. Хекшер-Олин-Самуэльсон назарияси – халқаро савдо мамлакатларда гомоген ишлаб 
чиқариш омилларининг мутлоқ ва нисбий нархларининг мувозанатлашувига олиб келади. Бу эса 
гомоген ишлаб чиқариш омиллари эгаларининг даромадлари ҳам мувозанатлашишини 
англатади. 

---

2. Самуэльсон-Джонс назарияси – мамлакатнинг халқаро савдода иштирок этиш 
натижасида экспорт тармоқлари учун махсус бўлган омил эгаларининг даромади кўпаяди ва 
импорт билан рақобатлашувчи тармоқ учун махсус бўлган омил эгаларининг даромади камаяди. 
3. Столпер-Самуэльсон назарияси – халқаро савдо таъсирида нархи ўсадиган товарни 
ишлаб чиқаришда нисбатан интенсив фойдаланиладиган омилнинг нархи ҳам ўсади ва аксинча, 
нархи пасайган товарни ишлаб чиқаришда нисбатан интенсив фойдаланиладиган омилнинг 
нархи ҳам пасаяди. 
Демак, халқаро савдо мамлакатларнинг ялпи даромадига ижобий таъсир кўрсатиш билан 
бирга айрим омил эгаларининг турмуш фаровонлигига ҳам салбий таъсир кўрсатиши мумкин 
экан. Шу сабабли мамлакатнинг халқаро савдода иштирок этишдан олиши мумкин бўлган фойда 
– бу мамлакатнинг халқаро савдо алоқаларида эгаллаган ўрнига боғлиқ экан.
Бошқа тарафдан мамлакатнинг халқаро савдода рақобатбардош бўлиши унинг ишлаб 
чиқариш омиллари билан таъминланганлигига боғлиқ бўлади. Ишлаб чиқариш омиллари 
таклифининг ўзгариши мамлакатнинг иқтисодий ҳолатига қандай таъсир кўрсатиши кўп 
жиҳатдан Т.Рибчинский томонидан ўрганилган.