Реферат мавзу: Халқаро савдонинг ривожланиш назариялари ва моделлари Бажарди: мм 60 гуруҳ талабаси Р. Рустамов

2.Халқаро савдонинг классик назариялари 
А. Смит қарашларига мувофиқ; 
давлат ташқи савдога аралашиши керак эмас ва мамлакат эркин савдо режимига риоя 
қилиши лозим;
мамлакатлар ишлаб чиқаришда афзалликка эга бўлган товарларни ишлаб чиқаришга 
ихтисослашишлари керак ва бу товарларни бошқа мамлакатлар афзалликка эга бўлган товарлар 
билан айирбошлаши керак;

---

ташқи савдо миллий бозорларни бошқа мамлакатлар ҳисобига кенгайтириш орқали меҳнат 
унумдорлигининг ўсишини таъминлайди; 
экспорт мамлакат иқтисодиёти учун ижобий омил ҳисобланади, чунки у ички бозорда 
сотилмаган ортиқча маҳсулотларни хорижга сотиш имконини беради;
экспорт субсидиялари ички солиқлар ҳисобидан молиялаштирилади ва ички нархларнинг 
ошишига олиб келади. Шунинг учун уларни бекор қилиши керак.
А.Смит иқтисодий назарияга биринчи бўлиб «мутлоқ афзаллик» тушунчасини киритди. 
Мутлоқ афзаллик – мамлакатлар мутлоқ афзалликка эга бўлган (таннархи пастроқ бўлган) 
товарларни ишлаб чиқаришга ихтисослашади ва уларни экспорт қилишади, бошқа товарларни 
(бошқа мамлакатлар мутлоқ афзалликка эга товарларни) эса импорт қилишади. 
Бу назарияни тушунтириш учун “икки мамлакат – икки хил товар” моделидан 
фойдаланамиз. Фараз қилайлик, иккита мамлакат (Буюк Британия ва Португалия) ўзаро савдо 
алоқаларини ўрнатишмоқчи. Бу мамлакатлар фақат икки хил товар (мато ва вино) ишлаб 
чиқаришади. Бу товарларни ишлаб чиқариш учун сарфланадиган меҳнат ресурсларининг 
меъёрлари қуйидаги жадвалда келтирилган. 
1-жадвал 
Мамлакатларнинг бир бирлик товар ишлаб чиқариш учун сафлайдиган иш вақти 
Буюк Британия 
Португалия 
Вино (1л) 
4 соат 
3 соат 
Мато (1м
2
) 
2 соат 
3 соат 
Жадвал маълумотларидан Буюк Британиянинг мато ишлаб чиқаришда мутлоқ афзалликка 
эга эканлиги кўриниб турибди. Чунки Буюк Британияда 1 м
2
мато ишлаб чиқариш учун 2 соат 
сарфланса, Португалияда 3 соат сафлаш керак. Демак, бу маҳсулотнинг Буюк Британиядаги 
таннархи Португалиядагига нисбатан арзонроқ бўлади. Ўз навбатида, Португалия вино ишлаб 

---

чиқаришда мутлоқ афзалликка эга. Чунки бу мамлакатда 1 л. вино ишлаб чиқариш учун Буюк 
Британияга нисбатан 1 соат камроқ вақт сарфланади. Демак, А.Смитнинг “мутлоқ афзаллик” 
назариясига биноан Буюк Британия мато ишлаб чиқаришга ихтисослашиши ва уни экспорт 
қилиши керак. Ўз навбатида, Португалия вино ишлаб чиқаришга ихтисослашади ва Буюк 
Британия бу маҳсулотни Португалиядан импорт қилади.
А.Смитнинг “мутлоқ афзаллик” назарияси узоқ йиллар давомида кўплаб мамлакатларнинг 
ташқи савдо сиёсати стратегиясининг асосини ташкил қилди ва бу мамлакатлар эркин савдо 
сиёсатини юритишди.
Мутлақ устунлик назариясининг кучли томони шундаки, у меҳнатнинг қиймат назариясига 
асосланган ва меҳнат тақсимотининг яққол устунликларини нафақат миллий миқёсда, балки 
халқаро миқёсда ҳам кўрсатиб беради. Халқаро савдони тушунтириб беришда унинг 
чекланганлиги ҳам яққол кўриниб туради.
Аммо “мутлоқ афзаллик” назариясида бир қатор камчиликларга ҳам йўл қўйилган. 
Хусусан, бу модель мутлоқ афзалликка эга бўлмаган мамлакатнинг халқаро савдодаги 
иштирокини тушунтириб бера олмайди. Фараз қилайлик, Буюк Британия ва Португалия 
ўртасидаги савдода мато ва винони ишлаб чиқариш бўйича мутлоқ устунлик Буюк Британияга 
тегишли бўлсин. Бу товарларни ишлаб чиқариш учун сарфланадиган меҳнат ресурсларининг 
меъёрлари қуйидаги жадвалда келтирилган. 
2-жадвал 
Мамлакатларнинг бир бирлик товар ишлаб чиқариш учун сафлайдиган иш вақти 
Буюк Британия 
Португалия 
Вино (1л) 
2 соат 
3 соат 
Мато (1м
2
) 
2 соат 
6 соат 
Бундай шароитда мутлоқ афзалликка эга бўлмаган мамлакатда ҳам халқаро савдода 
иштирок этишдан фойда олишини инглиз иқтисодчиси Д.Рикардо биринчилардан бўлиб 

---

исботлаб берган. Давид Рикардо (1772-1823) мамлакатнинг халқаро савдода иштирок этишидан 
оладиган фойдаси муқобил нарх билан бегиланишини исботлаган.
Бу назария у ёки бу товарларни ишлаб чиқаришда мутлак устунлик бўлмаганда 
мамлакатлар нима сабабдан ўзаро савдо олиб боришини тушунтириб бера олмайди.
Давид Рикардо мутлақ устунликлар назариясини ривожлантирди ва икки мамлакат 
ўртасида ўзаро савдо уларнинг хеч бири маълум бир товарни ишлаб чиқаришда мутлак 
устунликка эга булмаганда ҳам фойдали булишини курсатиб берди. 
Муқобил нарх (opportunity cost) — бир бирлик товарни ишлаб чиқариш учун зарур бўлган 
иш вақтининг бошқа бир бирлик товарни ишлаб чиқариш учун зарур бўлган иш вақти билан 
ифодаланишидир.
Нисбий устунлик назарияси — агар бир мамлакат бошқа мамлакат билан солиштирганда 
нисбатан камроқ харажатлар билан ишлаб чиқара оладиган товарларни ишлаб чиқаришга 
ихтисослашса уларнинг бирида ишлаб чиқариш бошқасига нисбатан мутлақ самаралироқ 
бўлишидан қатъий назар ўзаро савдо ҳар икки мамлакат учун фойдали бўлади.
Савдодан келадиган ютуқ (gains from trade) — мамлакатлар ўзлари нисбий устунликка эга 
бўлган товарларни ишлаб чиқаришга ихтисослашганда савдода иштирок этувчи ҳар икки 
мамлакат бу савдодан оладиган иқтисодий наф.
Нисбий устунликлар назариясида жаҳон икки мамлакатдан иборат ва улар икки товар 
билан савдо қилади деб фараз қилинган эди. Амалда эса бундай ҳолатнинг бўлиши мумкин эмас, 
албатта. Жаҳондаги мамлакатлар ичидан иккитасининг фақат икки товар билан ўзаро савдосини 
ўрганмоқчи бўлсак ҳам, бу савдони ушбу мамлакатлар ва бошқа мамлакатлар умумий 
савдосидан ҳамда жуда кўп миқдордаги товарлар орасидан ажратиб олишнинг имкони йўқ.
Нисбий устунлик назариясининг аҳамиятини баҳолаш жуда мушкул, албатта. У бир неча ўн 
йиллар давомида халқаро савдони тушунтириб берувчи ва барча иқтисодий билимларга кучли 
таъсир ўтказа олган асосий назарияларнинг бири бўлиб қолди. Иқтисодиётдаги классик мактаб 
вакиллари томонидан қилинган кўп сонли ўзгартиришлар ва кенгайтиришлар билан нисбий 
устунлик назарияси амалда биринчи бўлиб жами талаб ва жами таклиф мувозанатини изоҳлаб 
берди. Товар қиймати уни ишлаб чиқаришга сарфланган меҳнат миқдори билан аниқланиши 
кўзда тутилган бўлса-да, нисбий устунлик назарияси товарнинг қиймати ушбу товарга ҳам 
мамлакат ичидаги, ҳам хориждаги жами талаб ва таклифнинг нисбати билан аниқланишини 
кўрсатиб берди. 

---

Ишлаб чиқариш омиллари нисбати назариясидаги асосий гипотезалардан бири алоҳида 
олинган товарнинг меҳнат ёки капитал сиғимлилиги ҳамда мамлакатларнинг ишлаб чиқариш 
омиллари билан бир хил таъминланмаганлиги ҳисобланади.
Омиллар интенсивлиги (factor intensity) — маълум бир товарни яратиш учун ишлаб 
чиқариш омиллари нисбий сарфини белгиловчи кўрсаткич. 
Омиллар сероблиги (factor abundance) — мамлакатнинг ишлаб чиқариш омиллари билан 
нисбий таъминланганлигини белгиловчи кўрсаткич.
Хекшер-Олин теоремаси (Heckscher—Ohlin Theorem) — ҳар бир мамлакат ўз ишлаб 
чиқаришларида нисбатан катта ҳажмга эга бўлган омилларни талаб этувчи маҳсулотларни устун 
даражада ишлаб чиқариш ва экспорт қилишга ихтисослашади, бинобарин, бу мамлакатлар 
миллий хўжалик нуқтаи назаридан нисбатан камчил омиллар билан таъминланган товарларни 
импорт қиладилар.