Referat mavzu: Халқаро савдода банк хизматларининг бозори. Tayyorladi : bi-419-guruh kursanti avalov jasurbek

Bank xizmatlari turlari tasnifi

Tasniflash mezonlari	Bank xizmatlari
Iqtisodiy mazmuni bo’yicha	Omonot; deposit; ssuda; hisobga oid; hisob kitob; kassa; investitsion; fond; komission; kafolat.
Risk darajasi bo’yicha	Riskli; risksiz
Mablag’larni joylashtirish tavsifi bo’yicha	Birlamchi – bank kreditor sifatida ishtirok etadi (aktiv); ikkilamchi – bank qarzdor sifatida ishtirok etadi (passiv).
Mijozlar tarkibi bo’yicha	Yuridik shaxslar; jismoniy shaxslar
Daromadlilik darajasi bo’yicha	Daromad keltiradigan; daromad keltirmaydigan
To’lash bo’yicha	Pulli; bepul
Muntazamligi bo’yicha	Muntazam; nomuntazam
Ko’rsatish usuli bo’yicha	Bank xizmatlari bilan; bank avtomatlaridan foydalanib – masofaviy; elektron xizmatlar (uydagi bank).
Taqdim qilish vaqti bo’yicha	Tezkor; o’rta muddatli; uzoq muddatli
Hisob-kitob shakli bo’yicha	Naqd pul shaklda; naqd pulsiz shaklda
O’tkaziladigan valyuta bo’yicha	Milliy valyutada; chet el valyutasida
Shakli bo’yicha	Shartnoma tuzish bilan; shartnoma tuzmasdan.
Murakkablik bo’yicha	Ko’p sonli iste’molchilar talab qilishi mumkin bo’lgan mahsulot va xizmatlar (hisobvaraq ochish, naqd pulni boshqarish, kliring xizmatlari); bank kadrlarining maxsus tayyorgarlik darajasinitalab qiluvchi xizmatlar (aktivlarni boshqarish, investitsion xizmatlar); xizmatlardan foydalanish sohasida professional bilimlarni talab qiluvchi xizmatlar (korporativ moliya sohasidagi xizmatlar, aralash aktivlarni boshqarish); moliyaviy rejalashtirish, moliyaviy injiniring sohasida maxsus bilimlarni talab qiluvchi xizmatlar.

Bank xizmatlari mijozlar ehtiyojini qondirishiga yo’naltirilganligiga ko’ra: - “to’g’ri xizmatlar” (Direct services) bevosita mijozlarning ehtiyojlarini qondiradi. Masalan, to’lovlarni o’tkazish, hisobvaraq ochish, investitsion xizmatlar; - “bilvosita xizmatlar” (Related services) mijozlarga taqdim etilishi bilan ularga qulaylik tug’diradigan va foydali bank xizmatlari bo’lib, ularga kliring, internet benking, SMS benking, konsultatsion xizmatlar, plastik kartochkalar kiradi.

Bank amalga oshiradigan hamma operatsiyalar ham bankka daromad keltirmaydi. Shunday holatlar ham mavjudki, mijozga xizmat ko’rsatiladi, biroq unga haq to’lanmaydi. Bu esa xizmat ko’rsatishning bankka daromad keltirmasligini ko’rsatadi. Biroq amaliyotda ko’pincha bank xizmati daromad keltiradi: konsalting xizmati yoki bank mahsulotini sotish bilan bog’liq xizmatlar shular jumlasidandir. Bank xizmatlarini ko’rsatilish muntazamligiga qarab ular muntazam yoki nomuntazam xizmatlarga bo’linadi. Bu bank marketingi bilan bog’liq hodisadir. Bank ba’zi bir xizmatlarni doimiy ravishda mijozlarga taqdim etishi mumkin. Biroq ba’zi bir xizmat turlarini taqdim qilishni ma’lum davrda cheklab qo’yishi ham mumkin. Bunda ba’zan mamlakat ichki siyosati, iqtisodiy holati ham ta’sir ko’rsatadi. Bank xizmatlari ko’rsatilishiga qarab quyidagilarga ajratiladi: bank xizmatchilari bilan; bank avtomatlaridan foydalanib – masofaviy; electron xizmatlar (uydagi bank). Bu holat yuqorida sanab o’tilgan pulli va bepul xizmat turlarining amalda mavjud ekanligining yana bir tasdig’i hisoblanadi. Mijozga bank xizmati qay usulda ko’rsatilishiga qarab xizmat pulli yoki bepul bo’ladi. Vaqt hamma uchun juda qimmatli tushuncha. Shunday ekan, bank xizmatining ham shu jihatdan tasnifi juda o’rinlidir. Bu jihatdan bank xizmatlari tezkor, o'rta va uzoq muddatli turlarga bo’linadi. Hisob-kitob shakli bo’yicha naqd va naqdsiz shaklda bo’ladi. Bu turning mavjud bo’lishi bugungi kunda bank tizimi qay darajada rivojlanayotganini isbotlaydi. Zero, naqd pullarning bankdan tashqarida aylanishini qisqartirish bo’yicha “Naqd pul muomalasini takomillashtirish va bankdan tashqari aylanmasini qisqartirish borasidagi qo’shimcha chora-tadbirlar to’g’risida”gi Prezidentimizning Qarori 15 ham buning yaqqol isbotidir. Har qanday operatsiya shartnomasida shu operatsiya o’tkaziladigan valyuta ko’rsatilib o’tiladi. Bu o’sha mamlakat milliy valyutasi yoki chet el valyutasi bo’lishi mumkin. Tijorat banklari ham o’z bank xizmatlarini mijozlariga shu nuqtai-nazardan milliy yoki chet el valyutasida taqdim etadilar. Bank xizmatlarini taqdim etishda ikki xil shakldan foydalanish mumkin. Biri xizmatni ko’rsatishdan oldin bank va mijoz o’rtasida shartnoma imzolanishi bo’lsa, ikkinchisi xizmatni hech qanday shartnomasiz ko’rsatilishidir. Bank xizmatlari murakkablik darajasiga qarab turlicha turlarga bo’linadi. Masalan, ko’p sonli iste’molchilar talab qilishi mumkin bo’lgan mahsulot va xizmatlar (hisobvaraq ochish, naqd pulni boshqarish, kliring xizmatlari); bank kadrlarining maxsus tayyorgarlik darajasini talab qiluvchi xizmatlar (aktivlarni boshqarish, investitsion xizmatlar); xizmatlardan foydalanish sohasida professional bilimlarni talab qiluvchi xizmatlar (korporativ moliya sohasidagi xizmatlar, aralash aktivlarni boshqarish); moliyaviy rejalashtirish, moliyaviy injuring sohasida maxsus bilimlarni talab qiluvchi xizmatlar. Bank xizmatlarini turli jihatdan turlarga ajratish ular xususiyatlaridan kelib chiqib amalga oshiriladi. Ularni turlarga bo’lib o’rganish esa ular bilan kengroq ma’noda tanishishga imkon yaratadi. Mijoz o’ziga xizmat ko’rsatayotgan bank xizmatlari turlari bilan qancha ko’p tanish bo’lsa, shuncha ko’p turidan foydalanadi. Bu yana bank mijozi son jihatdan ko’payishiga ham sabab bo’ladi. Chunki bank o’zi ishlab chiqqan reklamadan ko’ra PR 16 tezroq va samaraliroq ishlashini ko’pchilik marketologlar tasdiqlashgan. Xizmatlar va operatsiyalar ko’payishi banklarda boshqa rivojlangan mamlakatlar banklarida singari investitsion, konsalting, aktivlarni boshqarish, hamda Internet texnologiyalaridan keng foydalanishni taqazo etmoqda.

Birinchidan telekommunikatsiyalarning rivojlanishiga alohida e’tibor qaratilmoqda. Doyche bankning rivojlanish bo’limi boshlig’i X.D. Shultse-Kimmlening Germaniyada o’tkazgan tadqiqotlariga asosan telefona, telefaks va teletekslarni bank xizmatlarini ko’rsatishdagi ulushi oshib bormoqda. Ikkinchidan, mijozlarga aktivlarni boshqarish bo’yicha konsultativ (maslaxat)xizmat, sug’urta va mulkni boshqarish xizmatlari kengaymoqda. Uchinchidan, mijozlarning bank xizmatlari sifatiga talablari oshmoqda. M. Nayt tadqiqotlari natijasiga ko’ra, Evrope bankirlari ish vaqtining 30% xatolarni to’zatishga ketadi. Uning fikricha bank xizmatining sifati mijozlar kutishini oqlash va undan o’zishda.

Bank mahsulotlarini o’ziga xosliklari: • amortizatsiyaga tortilmasligi ; • mahsulotni patentlashtirish zarurati yo’qligi; • taklif etilayotgan mahsulotlar bir xilligi; • bank va soliq qonunchiligiga bo’ysunishi; • mahsulotlar bevosita bank mijozlariga taklif etilishi. S. de Kusserg fikricha bank mahsulotining xayot tsikliga quyidagi fazalarkiradi: • birinchi faza – bank oborotiga kiritilishi, savdo hajmi tez ortishi bilan belgilanadi; • ikkinchi faza – o’sish, savdo hajmi barqarorlashadi va banklar o’rtasida oxirgi iste’molchi uchun ko’rash keskinlashadi, mahsulotni takomillashtirish; • uchinchi faza – pasayish, ushbu faza mijoz va bank o’rtasida hamkorlikning odatiy shakllari saqlangani bois o’n yillarga cho’zilishi mumkin. Kundan kunga o’zgarib borayotgan mijozlarning talablari bank xizmatlarini sotish kanallarini o’zgartirish muhimligini talab qilmoqda. Statsionar xolatda bank xizmatlarini ko’rsatish yanada kuchayib bormoqda, chunki mijoz mazko’r xizmatlarni kompyuter, uyali aloqa, faks orqali olish imkoniyatiga ega. Hujjatlarni qog’oz shaklida emas, balki raqamli tashuvchilarda saqlash va o’zatish yanada keng tarqalmoqda. Bank xizmatlari rivojlanishida yanada kuchli ahamiyat kasb etuvchi omil bo’lib xavfsizlik masalasi hisoblanadi. Ayniqsa mamlakat, siyosiy, valyuta risklari yanada kuchaymoqda. «Domino effekti» 1997-98 yillarda bo’lib o’tgan Janubiy- Sharqiy Osiyoda yuz bergan inqirozda yanada ko’zga tashlandi. Kundalik valyuta operatsiyalarining hajmi 1 trln. AQSh dollariga teng bo’lganda faqat 5%ga teng,qolgani esa shubxali spekulyativ operatsiyalarga to’g’ri keladi. Bank xizmatlari rivojlanishida alohida e’tibor banklarning o’zini universallashuv va ixchamlashuvi ko’zatilishini ta’kidlab o’tish lozim. Bank muassasini universalligi bugungi kunda bank portfelida mavjud barcha xizmatlar portfelini dunyoning qaysi burchagida bo’lishdan qat’iy nazar olish imkoniyatini bildiradi. Mazko’r xizmatlarni rivojlantirishda global filiallar tarmog’ini rivojlantirish va vaqillik xisob-varaqlarini rivojlantirish Bilan belgilandai. Evropadagi ABN AMRO Bank(Gollandiya), Doyche bank (Germaniya) va 1900 ta bo’linmaga teng filiallar tarmog’i va 4000 yaqin banklarda vaqillik hisob varaqlariga ega. Bank xizmatlari bank tadbirkorligining bank daromadlarini oshirishga va xususiy, korporativ banklar, shuningdek, iqtisodiyotning talablarini qondirishga yo’naltirilgan an’anaviy sohasi bo’lib hisoblanadi. Hozirgi vaqtda milliy bank tizimimiz bir qancha muammolarga duch kelmoqda va shulardan biri etarli darajada ko’rib chiqilmagan bank xizmatlari nazariyasini rivojlanishi bilan bog’liq. Shu maqsadda bank xizmatlari tushunchasini bank operatsiyasi va bank mahsuloti tushunchalaridan farqi aniqlashtirildi. Bank mahsuloti – resurslarni jalb qilish, mijozlar faoliyati samaradorligini oshirish maqsadida ularning talabini qondirish uchun bank tomonidan yaratilgan o’zaro chambarchas bog’liq bank operatsiyalari va xizmatlari majmuasi. Masalan, iqtisodiy bitimlar uchun kredit, to’lov va valyuta xizmatlarini ko’rsatish. Xorij va milliy zamonaviy adabiyotlarini o’rganish ko’p hollarda tenglashtiriladigan “kreditlashtirish” va “moliyalashtirish” tushunchalarini farqlash zaruriyati

muammosini yana bir karra ko’rib chiqish uchun asos bo’la oladi. Milliy iqtisodiy fanlarda “moliyalashtirish” subsidiyalashning qaytarib bermaslik sharti asosida va “kreditlashtirish” ssuda kapitalini kreditordan qarz oluvchiga qarab ta’minlanganlik, muddatlilik, qaytaruvchanlik va to’lovchanlik shartlari asosidagi harakati kabi ajratilar edi. Bank xizmatlarining jahon bozori rivojlanishi tendentsiyalarini umumlashtirishga asoslangan holda xizmatlar sifatini bankni mijozlar bilan muloqotini soddalashtirishga, hujjatlar aylanmasi hajmini kamaytirishga va operatsion xarajatlarni kamaytirishga imkon beruvchi mijozlarga telekommunikatsion xizmat ko’rsatishning rivojlanishiga bog’liqligi haqida xulosa qilish mumkin. Korporativ va xususiy mijozlarga ko’rsatilayotgan konsalting xizmatlari ham dolzarblik kasb etdi. Bank xizmatlari bozorini rivojlanishining yangi aspekti uni milliy va xalqaro miqyosda ixtisoslashuvi, shuningdek, xizmatlar portfelining yuqori sifatiga asoslangan yirik transmilliy banklari faoliyatining universallashuvi va globallashuvi bo’ldi. Shu bilan birga, taxminimizcha, xizmat ko’rsatish tizimlari diversifikatsiyasi tarmog’ida filiallar va bo’limlar restrukturizatsiyasi kelajakda xorij banklarining muammolaridan biri bo’ladi. Bank xizmatlari bozorining ahamiyatli tomonlari bir qator omillaryordamida aniqlanadi. Bo’lar quyidagilar: rivojlangan bank infrastrukturasi, nobank moliya institutlarini kuchaytirish, jahon ssuda kapitali bozorida transmilliy banklarining etakchiligi, ilg’or kompyuter texnologiyalarini rivojlantirish. Bank xizmatlari bozorining xususiyatlariga uni tashqi savdoga xizmat ko’rsatishga moslashishi, turli moliyaviy instrumentlar shakllardagi risklar savdosi bo’yicha qarz majburiyatlarining ikqilamchi bozorining mavjudligi kiradi. Qarz majburiyatlarining ikqilamchi bozori, o’z navbatida, investitsion bank xizmatlari bozorini rivojlantirishga ko’mak beradi. Mamlakatimizdagi bank xizmatlari bozorini globallashuvi sharoitida va yirik banklarning ustun holatida bank xizmatlari, aktivlari va hisob-kitoblarni o’tkazish uchun etarli likvidli mablag’lar zahirasini, hisob-kitoblar to’lov tizimiga to’g’ridan-to’g’ri kira olishni, kat’iy valyutada konversion operatsiyalarni to’siqlarsiz o’tkazish imkoniyatini ta’minlovchi kapital ko’proq afzalliklarga ega bo’ladi.

Taklif etilayotgan xizmat narxini o’rnatayotganda, tijorat banklari mijoz bank aktsioner bo’lishi yoki bo’lmasligidan kat’iy nazar, bir xil yondoshishlari kerak. Tijorat banklari taqdim etgan xizmatlari uchun olinadigan foyda me’yori yuqoridagilarga bog’liq holda ajratiladi. Shunday qilib, korxonani kreditlagani uchun bank tomonidan olinadigan foiz jalb qilingan mablag’larni o’zlashtirish jarayonidan olingan foyda normasidan ortmasligi kerak. Turli mutaxassislar tomonidan ko’rib chiqilgan narxni shakllantirishni tahlili asosida quyidagilar aniqlandi:

- jalb qilingan pul mablag’larining qiymati; - banklarning “ishlamaydigan” aktivlari (kassadagi, correspondent schyotlardagi, Markaziy Bankdagi majburiy zahira fondlaridagi pul mablag’lari, ko’chmas mulk, immobilizatsiya qilingan mablag’lar); - bank xizmatlarining ichki qiymati aniqlovchi va bank xizmatining ichki qiymat koeffitsienti orqali bank xizmati narxiga kiruvchi, umumbank xarajatlari; - inflyatsiya va bank risklari. Yuqorida aytib o’tilgan narxni shakllantirish omillari o’z mohiyatiga ko’ra, bank xizmatlarining barcha turlariga nisbatan qo’llash mumkin. Ko’rsatilayotgan xizmatlar turiga bog’liq ravishda bank xizmati narxini shakllanishiga u yoki bu omilning ta’siri ortadi yoki kamayadi. Bu zamonaviy xizmat turlari er qurrasining xohlagan joyida bank hisob- kitoblarini o’tkazishga imkon beradi, mutaxassilar fikriga ko’ra bugungi kunda Evropa mamlakatlaridagi jami bank xizmatlarining 25%i internet orqali amalga oshiriladi. Uyali telefon orqali amalga oshiriluvchi mobil banking xizmati Evropada kelajakda bank xizmatlarining 40%ini tashkil etishi kutilmokda. Banklarning internetdan foydalanishlari orqali quyidagi yangi imkoniyatlar

paydo bo’ladi:

- aholini savdoga jalb qilib katta miqdordagi qo’shimcha mablag’larni jalb qilish; - o’zlarining kredit va qimmattli kogozlar portfelini diversifikatsiya qilish o’ta soddalashtirish; - operatsiyalarning yuqori tezlikda amalga oshirilishi; - mijozlarga o’z hisob raqamlarini ular xoxlagan joydan turib boshkarish tizimini yaratish orqali, qo’shimcha mijozlarni jalb qilish; - konvertatsiya operatsiyalarini xoxlagan vaqtda va xoxlagan valyutada amalga oshira olishlari; - xodimlarga xujjatlarni rasmiylashtirish uchun ajratiladigan mablag’larni saqlab kolish va ularni boshqa aktiv operatsiyalarga sarflash va boshqalar. Bundan tashkari banklar o’z daromadlarini keskin oshirishlari mumkin. Chet eldagi statistikaga binoan, banklar daromadlarining 30 % idan ortigi internetdan savdo tizimlariga chiqib turib, u erda spekulyativ operatsiyalarni amalga oshirishdan kelar ekan. Banklarning ichki bozorga tobeliklarini kamaytirish deganda aynan mana shu narsa nazarda tutiladi, ya’ni O’zbekiston banklari chet elga chiqib, u erda spekulyativ operatsiyalarni amalga oshirishlari mumkin va bu orqali ichki bozor nostabilligidan qutilishi mumkin yoki uning ta’sirini iloji boricha kamaytirishlari mumkin. O’zbekiston qimmattli kogozlar bozorini olib karaydigan bo’lsak, bizning banklar uchun bu imkoniyatlar ancha cheklangan, lekin bu imkoniyatlarni chet el bozorlariga chiqish orqali amalga oshirish mumkin. Lekin bu narsani hozirgi kunda tuxtatib turuvchi narsa bu – konunchilikning ishlab chiqilmaganligidir. Bundan tashkari, bu yo’l orqali O’zbekistonda mavjud bo’lgan pul mablag’larining chet elga ketib qolishini ko’zatishimiz mumkin bo’ladi. Shuning uchun O’zbekiston hududida yaratilgan va yaratilayotgan savdo tizimlari ishlash texnologiyasini takomillashtirish orqali xuddi yuqoridagidek natijaga erishishimiz mumkin. Buning uchun butun jahonda mavjud bo’lgan amaliyotdan foydalanishimiz zarur bo’ladi.