Referat mavzu: guruh bajardi

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS
TA’LIM VAZIRLIGI
SAMARQAND IQTISODIYOT VA SERVIS INSTITUTI
FAKULTET___________________________________
FAN________________________________________

REFERAT

MAVZU:_____________________________________

GURUH______________
Bajardi:__________________
Tekshirdi_____________


SAMARQAND 2021
Reja:

1. Soliqlarningiqtisodiymohiyativaob’ektivzarurligi.

   
   

2. Soliqlarningasosiyelementlarivatamoyillari.

   
   

3. Soliqlarningfunktsiyalarivavazifalari.

   
   

4. Soliqlarvamaxsussoliqrejimlari.

   
   

1.Soliqlarning iqtisodiymohiyativaob’ektivzarurligi.
Soliqtushunchasiiqtisodiykategoriyasifatidadavlatningpaydobo’lishivauningfaoliyatidavomiyligibilanbevositabog’liqdir.

Shu o’rindasoliqkategoriyasidavlatiqtisodiysiyosatiorqaliiqtisodiyvoqeliksifatidayuzagachiqishinita’kidlashlozim. Soliqtushunchasi tor ma’nodadavlatixtiyorigasoliqto’lovchilardanmajburiytartibdaundiriladiganpultushumlariniifodalaydi.
Soliqlarningamalqilishibuob’ektivlikdir, chunkijamiyatnitashkiletuvchiindividlarninghammasi ham real sektorda (ishlabchiqarishsohasida) faoliyatko’rsatmaydi. Jamiyatdaboshqalartomonidan rad etilganyokishug’ullanishiqtisodiysamarasizbo’lgan sohalar ham mavjudki, bularsoliqlarniob’ektivamalqilishini talab etadi. Aniqroqqilibaytgandajamiyatninorentabel (mudofaa, meditsina, fan, maorif, madaniyatvaboshq.) varentabelsohagaajralishihamdanorentabelsohanimoliyalashtirishningtabiiyzaruratisoliqlarniob’ektivamalqilishinizarurqilibqo’yadi, norentabelsohaningijtimoiyxizmatlariasosandavlattomonidanamalgaoshiriladiki, ularnimoliyalashtirishusulisifatidayuzagachiquvchisoliqlar ham shutufaylibevositadavlatgategishlibo’ladi.
Soliqlarningob’ektivzarurliginibozoriqtisodiyotigao’tishsharoitidaikkiholatda: birinchidan, davlatningqatorvazifalarinimablag’ bilanta’minlashzarurligi, ikkinchidan, bozoriqtisodiyotiqonun-qoidalaribilanifodalashmumkin.
Davlatningbajaradiganfunktsiyalarivavazifalariko’pbo’lib, bozoriqtisodiyotirivojlanaborishibilanba’ziijtimoiyhimoyalanganbozormunosabatlarigamoskelmaydiganvazifalaryo’qolaborsa, yangivazifalarpaydobo’laboshlaydi. Bozoriqtisodiyotigao’tishdavridadavlatningyangivazifalaripaydobo’ladi. Bulargarespublikamizdakamta’minlanganlargaijtimoiyyordamko’rsatish, bozoriqtisodiyotiinfratuzilmasini (sanoatda, qishloqxo’jaligida, moliyatizimida) tashkilqilishkiradi. Shu erdadavlatkuchliijtimoiy - siyosiytadbirlarniamalgaoshirishuchunpensionerlar, nafaqaxo’rlar, talabalar, ko’pbolalionalarvaboshqalarniko’proqmablag’ bilanta’minlashzarurliginianglabcheklangantovarlarbahosidagifarqnibyudjethisobidanqoplaydivaulargaboshqaxarajatlarnidavlathisobidanamalgaoshiradi, mahallalardakamta’minlanganlargamoddiyyordamlartashkiletadi. Shu bilanbirga, O’zbekistondavlatijamiyata’zolariosoyishtaliginisaqlashmaqsadidao’ziningmudofaaqobiliyatinisaqlabvamustahkamlabturishga, texnikavao’q-dorilarga ham mablag’larsarflaydi, qolaversa, davlatfuqarolarxavfsizliginisaqlash, mamlakatdatartibintizomo’rnatish, uniboshqarishfunktsiyalarinibajarishuchun ham ko’plabmablag’ yo’naltirishgamajbur. Bundayxarajatlarniamalgaoshirishningmajburiyligiularuchunmanbabo’lgansoliqlarni ham ob’ektivzarurqilibqo’yadi.
Qaydetishlozimki, hozirgaqadardavlatningfunktsiyalarinibajarishuchunlozimbo’lganmoliyaviymablag’larnishakllantirishningsoliqlardanboshqausulijahonamaliyotidaqo’llanilganemas. Demak, hukmronkuchsifatidadavlatmavjudekan, moliyalashtirishusulisifatidasoliqlar ham amalqiladi. Ma’lumki, jamiyatiqtisodiyhayotijudamurakkabiqtisodiyhodisalardaniborat. Ana shumurakkablikbevositasoliqlarga ham tegishliki, buholatsoliqlarningiqtisodiymohiyatiniterananglashnitaqozoetadi.
Soliqlarmajburiyto’lovlarniifodaetuvchipulmunosabatlarinibildiradi. Bu munosabatlarsoliqto’lovchilar (huquqiyvajismoniyshaxslar) bilanularnio’zmulkigaaylantiruvchidavlato’rtasidabo’ladi. Korxonavatashkilotlaraholigaxizmatko’rsatganda, ishlarbajarganyokibozorlardaoldi-sotdiqilishjarayonidapulmunosabatlarinihosilqiladi. Lekinularsoliqbo’laolmaydi, soliqmunosabatibo’lishiuchundavlatmamlakatdayaratilganmahsulotqiymatinitaqsimlashyo’libilandavlatbyudjetigamajburiytartibdato’lanishiyokiundirilishilozim. Davlatuchunbyudjetningasosiymanbaihisoblangansoliqlarkattaahamiyatgaega.
Soliqlar, yig’imlar, bojlarvaboshqato’lovlarhisobigadavlatmoliyaviyresurslaritashkiltopadi. Davlatfaoliyatiningbarchayo’nalishlarinimablag’ bilanta’minlashningasosiymanbalaridanbirivadavlatustuvorliginiamalgaoshirishningiqtisodiyvositasisoliqlardir. Soliqtiziminitartibgasolishvamukammallashtirishsamaralidavlatiqtisodiysiyosatiniolibborishga, xususan, moliyaviytizimnirivojlantirishgayordamberadi. Iqtisodiyotnidavlattomonidansoliqlar orqalitartibgasolish, davlatbyudjetinishakllantirish, soliqsolishvositasidajamiyatdagi u yokibujarayonlarningrivojlanishigata’siretuvchiusulihisoblanadi. Shundayqilib, davlatningmavjudligisoliqlarbilanuzviybog’liq, chunkisoliqdantushadigantushumlardavlatiqtisodiymustaqilligining bosh manbaidir.
Soliqlarqadimgidavrlardane’tiboranolingan, ammo u vaqtlardasoliqlarozodvaerkinbo’lmagankishiningbelgisibo’libxizmatqilgan. Adam Smit (shotlandfaylasufivaiqtisodchisi, 1723-1790) o’zining «Xalqlarboyliginingsabablarivatabiatlari» nomlikitobida (1776) ilk borsoliqtamoyillariniasoslabberdi, soliqlarningahamiyatiniyoritib, ularnidavlatgato’lashqullikemas, balkierkinlikalomatiekanliginiasoslabberdi.
N.I. Turgenev o’zining «Soliqnazariyasitajribasi» nomlikitobida (1818 yil) shunita’kidlaydiki, «Bilimlibo’lishningmuvaffaqiyatlariularningxalqlarurfodatlarigafoydalita’siridarajasigaqarabsoliqlartiziminingtakomillashuviga ham ta’siretgan», «…soliqlarbilimgaegabo’lishbilanbirgapaydobo’lib, uningbelgisibo’libqoldi. ….Soliqlarningtayinlanishi, taqsimlanishivayig’ilishusuligaqarabxalqorasidatarqalganma’lumotlarto’g’risida; yig’iladigansoliqlarmiqdorigaqarabuningboyligihaqidafikryuritishmumkin, bubilimlilikvama’rifatnianglatadiganikkiengasosiyxususiyatdir» buso’zlardanyanabirboraminbo’lishmumkinki, soliqlarqadimiymoliyaviyinstitutlarhisoblanib, davlatningpaydobo’lishibilanyuzagakelgan. Soliqlardavlatorganlarinita’minlashvaularoldidagivazifalarningbajarilishinimoddiyta’minlashmanbaisifatidaxizmatqilgan. Davlatningrivojlanishibilanuningvazifavafunktsiyalariyangichaxususiyatlargaegabo’ldi. Lekinsoliqlarningdavlatnivauningorganlarinimoliyalashtirishdamanbasifatidagirolio’zgarmayqoldi.
Shu o’rindasoliqlargaturliiqtisodchilartomonidanberilganta’riflarnikeltiribo’tisho’rinlidir. «Soliqlar, - deb yozadi D. Rikardo, - hokimiyatixtiyorigakelibtushadiganerresursivamamlakatmehnatiningbirqisminitashkiletadivaoxiroqibatdaularkapitalhisobidanyokimamlakatdaromadihisobidan to’lanadi».¹ Shunialohidata’kidlabo’tishlozimki, D. Rikardosoliqlarmohiyatiniyoritib, o’znavbatida A. Smit tomonidanyaratilgansoliqlarnazariyasinima’lumdarajadarivojlanishigao’zininghissasiniqo’shgan.
Soliqlarbo’yichayanabirta’rif S.G. Pepelyaevtomonidanberilgan: «Soliq - ommaviyhokimiyatsub’ektlariningto’lovqobiliyatinita’minlashmaqsadidajismoniyvayuridikshaxslarmulklarinibegonalashtirishningmajburiylik, yakkatarzdaholisona, qaytarmaslik, davlatningmajburlashibilanta’minlanganlikasoslaridavajazoyokikontributsiyaxarakterigaegabo’lmaganqonundabelgilangan yagona shaklidir».²
Hozirgipaytdaiqtisodiyadabiyotlardasoliqlarningiqtisodiymohiyatinio’rganishgabag’ishlanganqatorilmiyishlar chop etilgan. Masalan, «Siyosiyiqtisod» izohlilug’atidaso­liqlar «…korxona, tashkilotvaaholini, mamlakatmoliyaviyresurslarinitashkiletishdagiishtirokinixarakterlovchimajburiyto’lovlartizimi» deb izohlanadi.
Professor D.G.Chernikningfikricha «Soliqlar - davlattomonidanxo’jaliksub’ektlarivafuqarolardanqonuniytartibdao’rnatilganstavkalardaundiribolinadiganmajburiyyig’imlarnio’zidaaks ettiradi».³
Professor B.G.Boldo’revboshchiligidayozilgan «Kapitalizmmoliyasi» o’quvqo’llanmasidasoliqlargaquyidagichata’rifberilgan: «Soliqlar — davlattomonidanundiribolinadigan, jismo­niyvahuquqiyshaxslarningmajburiy to’lovlari»⁴ haqiqatan ham yuqoridakeltirilganta’riflarengsoddavakengommauchunqulayvatushunarlibo’lishimumkin. Lekinbuta’riflaro’zidasoliqlarningtashkiliy-huquqiytomonlarinito’laligichaaksettiraolmaydi. Bundan tashqari, ushbuto’lovlarnimamaqsaddaundiribolinishihamdaqachonundiribolinishito’g’risidaetarlima’lumotlarberaolmaydi.
Soliqlardavlatbyudjetidaromadlarinitashkiletuvchiasosiymanbavaiqtisodiyotniboshqaruvchimuhimqurolhisoblanadi. Biroqbuta’rifsoliqlarningmohiyatinito’laligichayoritaolmaydihamdasoliqlarningtashkiliy-huquqiytomonlarinio’zidaaksettiraolmaydi. Bundantashqari iqtisodiymunosabatsifatida, bumunosabatlarob’ektibo’libnimahisoblanadi? degansavollargajavobberaolmaydi.
Shunita’kidlashkerakki, prof. O.Olimjonovningfikrigako’ra, soliqlarquyidagichata’riflansa, soliqlarningmohiyatikengroqyoritiladivamaqsadgamuvofiqbo’ladi: «Soliqlar - davlatvajamiyatningpulmablag’larigabo’lganehtiyojiniqondirishmaqsadidaqonuntomonidanbelgilabqo’yilganhajmdavao’rnatilganmuddatdajismoniyvahuquqiyshaxslardandavlatixtiyorigamajburiyravishdaundiribolinadigan to’lovlardir».⁵
Bizningchasoliqlargaberilgan mana shuta’rifengmaqbulta’rifbo’lib, soliqlarningmohiyati, ularningiqtisodiyotdagio’rnivarolini, soliqlarningxarakatjarayonininazariyjihatdanchuqurroqyoritib, soliqlarhaqidaaniqroqtasavvurhosilqilishgayordamberadi. Soliqlargaolimlartomonidanberilganbirqanchata’riflarnio’rganibchiqdik. Shu o’rindabuta’riflarma’lumma’nodabir-birinitakrorlab, to’ldiribvaboyitibkelmoqda. Yuqoridagita’riflarsoliqlarnito’liqvaaniqyoritish, ularningbarchajihatlarinibatafsilqamrabolmaydi. Shuninguchunsoliqtoifasini har tomonlama, kengroqvabatafsilroq, uningmohiyativaahamiyatini, iqtisodiyotnirivojlantirishdagirolivao’rnini, soliqlarninazariyjihatlarinianiqroqyoritaoladiganta’rifnikeltirishmuammosimavjuddir.
Tarixansoliqlar, davlatnisaqlabturishuchunzarurbo’lganmajburiyto’lovlarsifatida, davlatpaydobo’lishibilanvujudgakelgan. Soliqlar, davlatfaoliyatko’rsatishiningmoddiyasosinitashkiletadi, ularningiqtisodiytabiatixuddishuerdankelibchiqadi.
Biz soliqlarningiqtisodiymohiyatinito’liqtushunishimizuchun, dastavvalsoliqso’ziningtarixanmavjudbo’lganiqtisodiyma’nosinito’g’ritushunibtahlilqilibolishimizlozim.
Soliqtushunchasi - iqtisodiymunosabatlardaasosiyo’rinniegallaydi. Uningxarakterlitomonishundaki - u tadbirkorlikfaoliyatibilanshug’ullanadiganyuridikvajismoniyshaxslardanulargamulkchilik, xo’jalikyuritishyokitezkorboshqaruvhuquqidategishlibo’lganpulmablag’larinidavlatvamunitsipaltuzilmalarnimoliyaviyta’minlashmaqsadidabegonalashtirishshaklidaundiriladiganmajburiy, yakkatartibdagiqaytaribberilmaydiganto’lovlarniaksettiradi, ya’nisoliq - davlattomonidanxo’jalikyurituvchisub’ektlarvafuqarolardanmajburiyqonuniytartibdabelgi­langanstavkalarbo’yicha, soliqto’lovchiningbundanbironbirmuayyanmanfaatko’rishibilanbevosi­tabog’lanmagantarzdaundiriladiganpulyig’imi.
Hozirgivaqtdasoliqlarvositasidadavlatdaromadlariningasosiyqismishakllantiriladi. Bozormunosabatlariningshakllanishidavridasoliqlarkorxonalarningiqtisodiyfaoliyatinitar­tibgasolishningbilvositaqurolihisoblanadi.
Yuqoridagita’riflarnitahlilqilganholdaquyidagilarniifodalashmumkin:
a) soliqlarnibelgilashhuquqifaqatdavlatningqonunchiqaruvchioliyorgani - parlamentgaberiladi;
b) soliqnifuqaroemas, mulkdorto’laydi;
v) soliqdavlatbyudjetigadaromadolishuchunbelgilanadi;
g) soliqto’lashmajburiyxususiyatgaega.
Demak, soliqlar - byudjetgatushadiganpulvaqonundabelgilanganmajburiymunosabatlardir. SoliqlarningmajburiyligiOliy majlis bilantasdiqlanganhuquqiyvame’yoriyqonunlarbilanta’minlanadi. Shundayekan, soliqlarnito’lamaslikka, soliqob’ektiniyashirishga, soliqsummasinikamaytiribko’rsatishganahuquqiyvanajismoniyshaxslarninghaqqiyo’q.
Soliqto’lashxo’jalikyurituvchisub’ektlarvafuqarolarbilandavlato’rtasidayangidanyaratilganqiymatnitaqsimlashningasosiyvositasihisoblanadi. Birorbirjamiyatnisoliqtizimisiztasavvurqilishmumkinemas. Chunki, soliqlarbyudjetdaromadlari (pulfondi)nitashkiletishningasosiyvositasibo’libginaqolmay:

• mahsulotishlabchiqarishhajminioshirishga;

  
  

• ishlabchiqarishnirag’batlantirishdainvestitsiyalarniko’paytirishga;

  
  

• raqobatbardoshmahsulothissasiniko’paytirishga;

  
  

• kichikvao’rtabiznesnirivojlantirishga;

  
  

• xususiykorxonalarochishbilanbog’liqbo’lganbozorinfratuzilmasinibarpoqilishga;

  
  

• umumdavlatehtiyojlariniqondirishgavaboshqalargaxizmatqiladi.

  
  

Jamiyatrivojlanishitarixidahalibirortadavlatsoliqlarsizmavjudbo’lganemas. Bozoriqtisodiyotida ham davlato’ziningichkivatashqivazifalarini, har xilijtimoiy, iqtisodiyvasiyosiychora-tadbirlarniamalgaoshirishuchunzarurbo’lganmablag’larningasosiyqisminisoliqlarorqalito’playdi. Jumladan, soliqlarrespublikavamahalliybyudjetlardaromadlarinishakllantiradi, davlatijtimoiydasturlariuchunmoliyaviynegizyaratadi, soliqto’lovchishaxslarningtadbirkorlikfaoliyatiniboshqaradi, ularningtabiiyresurslardanunumlifoydalanishgabo’lganintilishinirag’batlantiradi, narxbelgilashgata’sirko’rsatadi, aholiningturmushdarajasinitartibgasolibturadi. Imtiyozlaryordamidaaholiningkamta’minlanganqatlamlariniijtimoiyhimoyaqilishnitashkiletishgayordamberadivahokazo. Shuninguchunsoliqlarorqalishakllanganmablag’larningengkammiqdoridavlatvazifasibajarilishigataalluqliengkamharajathajmibilanbog’liqbo’ladivashuhajmbilanchegaralanadi.
Soliqlarrivojlangantovarishlabchiqarishningmuhimkategoriyasibo’lib, albattayanadakengroqkategoriya - davlatbyudjetibilanchambarchasbog’langan. Chunkisoliqlarbyudjetningshakllanishidaishtirok etadi.⁶
Soliqlarmoliyaviyresurslarnidavlatixtiyoridato’planibborishinita’minlaydi, buresurslardaniqtisodiyrivojlanishningumumdavlat, mintaqaviyvazifalarnihalqilish, ishningsamaradorligivasifatinirag’batlantirish, ijtimoiyadolattamoyillaridankelibchiqibdaromadlarnitartibgasolishuchunfoydalaniladi.
Davlatsoliqlarnidavlatbyudjetinishakllantirishuchunamalgakiritadi, soliqlarbirortaaniqxarajatlarniqoplashmaqsadigaegaemas, buayrimturdagidaromadlardantushadigantushumlardanamalgaoshiriladiganxarajatlarulargabog’liqbo’libqolishiningoldiniolishzaruratibilanasoslangan. Biroqbirqanchahollardaumumiysoliqlarbilanbirgamaqsadlisoliqlar ham belgilanadi, ularningamalgakiritilishiiqtisodiyfaoliyatdaijobiyrolo’ynashimumkin.
Soliqlarqadimgidavrlardane’tiboranolingan, ammo u vaqtlardasoliqlarozodvaerkinbo’lmagankishiningbelgisibo’libxizmatqilgan. Adam Smit (shotlandfaylasufivaiqtisodchisi, 1723-1790) o’zining «Xalqlarboyliginingsabablarivatabiatlari» nomlikitobida (1776) ilk borsoliqtamoyillariniasoslabberdi, soliqlarningahamiyatiniyoritib, ularnidavlatgato’lashqullikemas, balkierkinlikalomatiekanliginiasoslabberdi.
Qaydetishlozimki, hozirgaqadardavlatningfunktsiyalarinibajarishuchunlozimbo’lganmoliyaviymablag’larnishakllantirishningsoliqlardanboshqausulijahonamaliyotidaqo’llanilganemas. Demak, hukmronkuchsifatidadavlatmavjudekan, moliyalashtirishusulisifatidasoliqlar ham amalqiladi. Ma’lumki, jamiyatiqtisodiyhayotijudamurakkabiqtisodiyhodisalardaniborat.