Referat mavzu: guruh bajardi

3.Soliqlarning funktsiyalarivavazifalari.
Soliqlarningiqtisodiymohiyatidavlatbilanhuquqiyvajismoniyshaxslaro’rtasidavujudgakeluvchiob’ektivmajburiyto’lovlargaasoslanganmoliyaviymunosabatlarorqalixarakterlanadi. Bu moliyaviymunosabatlarmaxsusijtimoiyxaraktergaegabo’lib, milliydaromadningbirqismibo’lganpulmablag’larinidavlatixtiyorigasafarbarqilishgaxizmatqiladi.
Soliqlarningmohiyatiularningbajaradiganfunktsiyalaridankelibchiqadi. Har biriqtisodiykategoriyaningo’zfunktsiyasimavjud. Soliq ham mustaqilkategoriyasifatidao’zibajaradiganfunktsiyalargaegabo’lib, bufunktsiyalarsoliqkategoriyasiningamaldagiharakatiniifodalaydi. Funktsiyadeganda, odatdakategoriyaninghayotdako’pqaytariladigan, takrorlanadigandoimiyxarakatlarinitushunishlozim.
Soliqlarningfunktsiyalarito’g’risidaturlixilqarashlarmavjud. Sobiqsotsialistikmamlakatlariqtisodchilario’rtasidasoliqlarikkifunktsiyanibajaradi, deganqarashkengtarqalganedi. Bu ikkifunktsiyasifatidafiskalvanazoratfunktsiyalari tan olinardi. Ularningfikrigako’raengasosiyfunktsiyabusoliqlarningfiskalfunktsiyasidir, chunkifiskalfunktsiyasiznazoratfunktsiyasiningmavjudbo’lishimumkinemas.
G’arbiqtisodchilariko’pchiliginingnazariyalariangliyalikiqtisodchiJ.M.Keynsningkontseptsiyasigaasoslanadi. Bu kontseptsiyagako’ra, soliqlarfiskalfunktsiyasidantashqariiqtisodiyotnitartibgasolish, rag’batlantirishvadaromadlarniboshqarishvositasifunktsiyalarigaega, soliqningbufunktsiyalariuniiqtisodiyotnitartibgasolishvaiqtisodiybarqaroro’sishnita’minlashvositasisifatidafoydalanishzarurligidankelibchiqadi.
Neokeynschilikyo’nalishivakillaribo’lganL.Xarrot, N.Kaldor, A.XansenvaP.Samuelsonlarningfikrigako’ra, soliqlariqtisodiyotnitartibgasolishfunktsiyasigaega. Ularsoliqstavkalarinio’zgartirishvaturliimtiyozlarberishyo’libilanbufunktsiyanibajarishmumkin deb hisoblaydilar.
SoliqlarningdaromadlarniboshqarishfunktsiyasiyuzagakelishigafrantsuziqtisodchisiE.De.Jirardenningnazariyasiasosbo’lgan. Bu nazariyagako’ra, soliqlaryordamidasoliqqatortishningprogressivshkalasiniqo’llashyo’libilanjamiyata’zolario’rtasidagimulkiytengsizlikkabarhamberishmumkin. Hozirgikundabunazariyaningdavomchilaribo’lib, amerikalikiqtisodchilar A. Ilersik, G. Koul, frantsuziqtisodchilariM.Klyudo, J.Furastehisoblanishadi. Ularningfikrigako’ra, davlatsoliqlardanvatransfertto’lovlaridanfoydalanishyo’libilanjamiyatmilliydaromadinikambag’allarfoydasigaqaytataqsimlaydi. Bu nazariyalarsoliqlarningdaromadlarnitartibgasolishfunktsiyasimavjuddeganxulosakelibchiqishigasababbo’ldi.
I.Malmiginningfikrigako’ra, soliqlaruchfunktsiyanibajaradi, ya’nifiskal, taqsimlashvarag’batlantirish. Uningfikrigako’rabirinchifunktsiyadavlatdaromadlarimanbalariningtashkiltopishibilanbog’liq, ikkinchisihuquqiyvajismoniyshaxslarningdaromadlarinitaqsimlashninazardatutadi. Rag’batlantirishfunktsiyasi turliimtiyozlarvaengilliklarberishyo’libilanamalga oshiriladi.⁷
O’z-o’zidanko’rinibturibdiki, g’arbiqtisodiyadabiyotlaridagidaromadlarniboshqarishfunktsiyasiI.Malmigindataqsimlashfunktsiyasisifatidanamoyonbo’lmoqda.
Soliqlarningfunktsiyalariularningmohiyatiniamaliyotda harakat qilayotganliginiko’rsatadi. Shundayekan, funktsiyadoimoyashab, soliqmohiyatiniko’rsatibturishizarur. Bugunpaydobo’libertagayo’qbo’libketadiganholatlarsoliqfunktsiyasibo’laolmaydi. Demak, funktsiyakategoriyasidoimiy, qat’iytakrorlanibturadiganvoqelikniifodalaydi. Shundayuslubiyyondashishdankelibchiqibsoliqlarfunktsiyasinianiqlashkerak.
Soliqlarningfunktsiyalarimasalasidakattabahslashuvlarmavjud, lekin yagona birfikrgakelinganemas. Ko’pchilikiqtisodchilarsoliqlargafiskal, boshqaruvchi, rag’batlantiruvchi, nazoratfunktsiyalarixos deb ta’rifberishadi.
Fikrimizcha, soliqlarningquyidagiasosiyfunktsiyalariniajratibko’rsatishmaqsadgamuvofiqdir:
1. Soliqningfiskalfunktsiyasi.
2. Tartibgasolishfunktsiyasi.
3. Rag’batlantirishfunktsiyasi
4. Soliqningnazoratfunktsiyasi.
5. Soliqnihisoblashjarayoniniaxborotbilanta’minlashfunktsiyasi.
1. Soliqlarningasosiyfunktsiyasi - fiskalfunktsiya hisoblanib (lotincha fiscus so’zidanolinganbo’lib, xazinadeganma’nonianglatadi), bufunktsiyaningmohiyatishundaniboratki, soliqlaryordamidadavlatningmoliyaresurslarihosilqilinadihamdadavlatfaoliyatko’rsatishiuchunmoddiysharoityaratiladi. Soliqlarorqalikorxonalarvafuqarolardaromadiningbirbo’lagini davlatapparati, mamlakatmudofaasi, noishlabchiqarishsohasiningumumano’zdaromadlarimanbaigaegabo’lmaganqismini (ko’pginamadaniyatmuassasalari, jumladan, kutubxonalar, arxivlarvaboshqalar) yokilozimdarajadarivojlanishinita’minlashuchuno’ziningmablag’ietishmaydigantarmoqlarni (fundamental opgan, teatrlar, muzeylar, ko’plabo’quvyurtlarivahokazo) saqlabturishmaqsadidaundiribolishyo’libilandavlatbyudjetiningdaromadqisminishakllantirishsoliqlarnifiskalfunktsiyasiningengmuhimelementihisoblanadi.
Ishlabchiqarishningrivojlanishibilanfiskalfunktsiyaningahamiyatioshibboradi. Ishlabchiqarishijtimoiytusdaliginingchuqurlashishi fan-texnikataraqqiyotiningrivojlanishmunosabatibilanasosansoliqlarhisobigashakllantiriladiganmoliyaviyresurslaroqiminiko’paytirishning real zaruratiyuzagakeladi. Davlatiqtisodiyvaijtimoiytadbirlargako’proqe’tiborbergan sari ko’pmoliyaviyresurslarnisarflamoqda, lekinsoliqtizimio’ziningfiskalfunktsiyasivavazifalarinibajarishijarayonidaishlabchiqarisho’sishiga, jamg’arishjarayoniga halal bermasligi, ijtimoiyadolatnibuzmasligihamdaxalqxo’jaliginingumumiytuzilmasidabuzilishlarvachetgachiqishlarsodirbo’lishigayo’lqo’ymasligi, bozorjarayonigaputuretkazmasligikerak.
Soliqlarningushbufunktsiyasiorqalihosilbo’ladiganpulresurslaridavlatfondi (davlatbyudjeti) orqaliqaytataksimlanadi, ularishlabchiqarishvaijtimoiyinfratuzilmanirivojlantirishga, ustuvortarmoqlarniinvestitsiyalashgayo’naltiriladi.
Jahonamaliyotidaijtimoiyhimoyagamuhtojbo’lganshaxslaruchunsoliqimtiyozlarivayuqoridaromadoluvchishaxslaruchunprogressivstavkalarbelgilash ham qo’llanadi, ya’niaholiningkamdaromadoladiganqisminiijtimoiyhimoyaqilishmaqsadidadaromadlarningbirqismiqaytataqsimlanadi. Bundayyondashuvlarsoliqqatortiladigandaromadaniqlanayotganidasoliqqatortilmaydigan minimum miqdoridagidaromadqo’shilmaydi, aynipaytdaortiqchadaromadlarsoliqqaqonunxujjatlardabelgilanganstavkalarbo’yichasoliqqatortiladi.
Ayrimsoliqturlariishlabchiqaruvchilarvaiste’molchilarniyuzagakelganvaziyatnihisobgaolganholdajoylardakorxonalarfaoliyatiningiqtisodiyshart-sharoitlarinio’zgartirishgamajburetib, moliyaviyresurslarnimakrodarajadaqaytataqsimlashgaolibkeladi.
2. Bozormunosabatlariningshakllanishivarivojlanishisharoitidasoliqlarningikkinchimuhimfunktsiyasiularningiqtisodiyotdagi tartibgasoluvchanlik rolihisoblanadi, ya’nidavlatsoliqlarorqalitovarlar, xizmatlarniishlabchiqarishvasotishningiqtisodiyshart-sharoitinitartibgasoladivabubilanxalqxo’jaligitarmoqlariningiqtisodiyfaoliyatiniamalgaoshirishuchunmuayyan «soliqmuhiti»niyaratadi. Ushbufunktsiyaorqalisoliqtizimigata’sirko’rsatadi, ya’nimuayyantarmoqdaishlabchiqarishsur’atlarinirag’batlantiradiyokijilovlabturadi, sarmoyaningbirtarmoqdansoliqmuhitiengma’qulbo’lganboshqatarmoqqaqo’yilishinikuchaytiradiyokipasaytiradi, shuningdekaholiningto’lovgaqobiltalabinikengaytiradiyokikamaytiradi.
Soliqlarningtartibgasoluvchisifatidagifunktsiyasiningahamiyatibozorsharoitidao’sibbo­radi, budavrdatadbirkorlarnima’muriyqaramqilishusullariyo’qbo’libketadiyokijuda oz holdaqoladi, korxonalar faoliyatinifarmoyishlar, ko’rsatmalarvabuyruqlaryordamidaidoraqilishhuquqigaegabo’lgan «yuqoritashkilot» tushunchasiningo’ziasta-sekinyo’qolaboradi. Biroqiqtisodiyfaollikniizgasolibturish, uningrivojlanishinijamiyatuchunmaqbulbo’lganyo’nalishdarag’batlantirishzaruratisaqlanibqoladi.


3. Rag’batlantirishfunktsiyasi soliqtiziminingengmuhimfunktsiyalaridanbiribo’lib, ishlabchiqarishnirivojlantirishga, moddiyxom-ashyoresurslari, shuningdekmoliyaviyvamehnatresurslari, jamg’arilgan mol-mulkdansamaralifoydalanishgarag’batlantiruvchita’sirko’rsatadi, ya’nisoliqyukinikamaytirishorqaliishlabchiqarishnirivojlantirishga, moliyaviyahvolnimustahkamlashga, shuningdekxorijiyinvestitsiyalarfaoliyatinijonlantirishnirag’batlantiradi. Soliqlarningrag’batlantirishfunktsiyasiorqalidavlatxalqxo’jaligitaraqqiyotinirag’batlantiradi, bubi­lanfiskalfunktsiyanibajarishuchunbazanikengaytiradi, ishlabchiqarishnisoliqlarningrag’batlantirishfunktsiyasiorqalirag’batlantirib, davlatoqilonasoliqsiyosatiniolibborishbilansoliqyukinikuchaytirmasdanxo’jalikyurituvchisub’ektlarningerkinfaoliyatko’rsatishita’minlanadi.
Soliqlarning nazoratfunksiyasi o’zmoiyatigako’ra himoyafunksiyasini, ya’nidavlatvasoliqto’lovchilaro’rtasidagisoliqmunosabatlariniolibborilishinita’minlashhamdavakolatlidavlatorganlariningamaldagiqat’iyfaoliyatinibajarilishiniamalgaoshiradi. Soliqlarningnazoratfunksiyasisizuningboshqafunksiyalariniamalgaoshishiamrimaholhisoblanadi. Shunita’kidlashlozimki, soliqlarning nazoratfunksiyasi amaldagiQonunlarvahuquqlargaasoslanganholdasoliqto’lovchilarniqonunchilikkabo’ysunishga, ungaqat’iyrioyaqilishniqonunkuchiasosidamajburiyamalgaoshiriladi. Soliqlarningushbufunksiyasiningqonuniykuchivasamaradorligiuningboshqafunksiyalariamalqilinishinianiqlabberadi.
Rag’batlantirishchora - tadbirlarimuayyanshaxslarehtiyojlarinihisobgaolganholdaishlabchiqilishidarkor. Xodimningishgaqiziqishinitegishlirag’batlantirishusuliorqalio’zgartirishmumkin. Rahbarlaruchunburag’batlantirishlarbirxilshakldaemas, balkixodimlarningshaxsiyehtiyojlarigamuvofiqishlatilishikerak, deganma’nonianglatadi. Mehnatnirag’batlantirish - oldindanbelgilabqo’yilgannatijalargaerishishimkoniniberadiganjo’shqinmehnatfaoliyatixodimningmuhimijtimoiyehtiyojlariniqondirish, undamehnatgaqiziqish (motiv)nishakllantirishuchunzarurshart-sharoitlarniyaratishniko’zdatutadi. Mehnatgaqiziqtirishvarag’batlantirishtizimimuayyanasos — mehnatfaoliyatiningme’yoriydarajasigatayanishikerak. Xodimningmehnatmunosabatlarigajalbetilishiningo’zi uningoldindankelishilgan, muayyanishhaqihisobigamuayyanvazifalarnibajarishininazardatutadi.