Referat jumisi tema: dopler effekti tapsirdi: Seytnazarov a qabilladi: Qayipnazarov s dopler effekti

O’ZBEKSTAN RESPUBLI’KASI’ INFORMACIYALI’Q TEXNOLOGIYALARI HA’M KOMMUNIKACIYALARI’N RAWAJLANDI’RI’W MINISTRLIGI


MUHAMMED AL-XORAZMIY ATI’NDAG’I
TASHKENT INFORMACIYALI’Q TEXNOLOGIYALARI’ UNIVERSITETI
NO’KIS FILIALI’ TELEKOMMUNIKACIYA BAG’DARI'


FIZIKA
Pa’ni boyinsha
REFERAT

Jumisi
TEMA: DOPLER EFFEKTI

Tapsirdi: Seytnazarov A

Qabilladi: Qayipnazarov S
Dopler effekti.

Akustikada Dopler effekti nátiyjesinde júz beretuǵın chastota ózgeriwi derek hám qabıllaǵıshdıń dawıs tolqınların taratıwshı ortalıqqa salıstırǵanda bolǵan háreket tezlikleri oqrali anıqlanadı. Jaqtılıq tolqınları ushın da Dopler effekti bar. Lekin, eloktromagnit tolqınlardı tasıwshı bólek bir ortalıq ámeldegi bolmaǵanlıǵı sebepli, jaqtılıq tolqınları chastotasınıń Dopler jılısıwı derek hám qabıllaǵıshlarınıń tek salıstırmalı tezligi arqalı anıqlanadı.

Jaqtılıq qabıllaǵısh menen K sistemasınıń koordinati basın derek menen bolsa K' sistemanıń koordinata basın baylanıstırylik (1 - súwret).
Ha’r dayimg’iday x hám x' oqların K' sistema (yaǵnıy derek) dıń K sistemaǵa (yaǵnıy qabıllaǵıshqa ) salıstırǵanda háreket tezliginiń v vektorı boylap jóneltiremiz. Derektiń qabıllaǵısh tárepke tarqatıp atırǵan jaqtılıq tegis tolqınlardıń teńlemesi K' sistemada tómendegi kóriniske iye boladı :
E(x’, t’) = A’cos [’ (t’ + + ’] (1)
Bul jerde ' - derek menen baylanıslı bolǵan sanaq sistemada o'lchangan tolıq chastotası, yaǵnıy derektiń tebranayotgan chastotası. Ulıwmalıqtı buzmaslik ushın biz ' baslanǵısh fazanı noldan ayrıqsha dep shama menen oylaymız. Biz hámme sanaq sistemalarında birdey bolǵan c den basqa hámme shamalardı shtrixlı etip jazdık.
Salıstırmalıq Principine tiykarınan tábiyaat nızamları hámme inertsal sanaq sistemalarında bir hil kórinisine iye boladı. Sonday eken, (41. 1) ko'rinshdagi tolqın K sistemda:
E(x, t) = A cos [ (t + + ] (2)
Teńleme kórinisinde jazıladı. Bul jerde  - K sanaq sistemada o'lchangan, yaǵnıy qabıllaǵıshda turıp o'lchangan chastota.
Tolqındıń K sistema daǵı teńlemesin teńlemeden x' hám t' lardan x' hám t' larga Lorens almastırıwları arqalı ótiw menen keltirip shıǵarıw mo'mkin: de x' hám t' lar ga tiykarınan almastırıp :
Ga iye bolamız. Bul ańlatpanı qo'yidagi kóriniske ańsatlıq penen keltiriw múmkin:
(3)
(41. 3) teńleme (41. 2) teńleme degi tolqındıń o'zginasani K sistemada, ańlatadı. Sol sebepli tómendegi munsabatning atqarılıwı shárt:

Dóńgelek  chastotadan ádetdegi  chastotaǵa ótip, derek sistemasadagi v' chastotanı v₀ menen belgilep:
(4)
Ańlatpaǵa iye bolamız.
Derektiń qabıllaǵıshqa salıstırǵanda v tezligi algebrik shama bolıp tabıladı. Derek uzaqlasqanda v 0 hám (4) ga muwapıq vv₀ boladı.
V c bolǵan qal ushın (4) Formulanı tómendegi shamali jag’dayg’a keltiriw múmkin:

Bul jerde tártipli aǵzalar menen shegaralanıp tómendegine iye bolamız :

(5) den chastotanıń salıstırmalı ózgeriwin tabıw múmkin.

Bul jerda degende v - v₀ tusiniledi
Biz qaray shıqqan bóylama effektten tısqarı jaqtılıq tolqınları ushın salıstırmalıq teoriyasınan Dopplering ko'ndalag effekti de bar ekenligi kelip shıǵadı. Bul effekt qabıllaǵıshqa jetip kiyatırǵan chastotanıń salıstırmalı tezlik vektorı qabıllaǵısh hám dereklerden ótken tuwrı sızıqqa perpendikulyar jónelgen (mısalı, derek sheńber boylap háreket qlib, onıń orayında qabıllaǵısh turǵan hal ushın azayıp barıwınan ibarat ). Bul halda derek sisteması daǵı v₀ chastata qabıl qilgach sistemasıdaga v chastota menen tómendegi munasábet arqalı baylanısqan:

Dopplerning kese effektinde chastotanıń salıstırmalı ózgeriwi

bolip, v/c koefficienttiń kvadratına proportsional bolıp tabıladı, sonday eken, bóylama effektdagidan talay kishi (onıń ushın chastotanıń salıstırmalı ózgeriwi v/c dıń birinshi dárejesine proportsional ).
Doplerning kese effekti bar ekenligin 1938 yilda. Ayvs eksperemental tastıyıq etken. Ayvs tájiriybelerinde katod nurlarındaǵı vodorod atomlarining nurlanıw chastotasınıń ózgeriwi anıqlanǵan. Atomlar tezligi shamali 2 10⁶ m/sek g’a teń edi. Bul tajlibalar Lorents almastırıwlarınıń orınlı ekenliginiń tikkeley eksperimental tastıyıqi esaplanadı.
Ulıwma halda salıstırmalı tezlik vektorın eki quraytuǵınǵa ajıratıw múmkin, olardıń biri nurga parallel, ikkinchasi bolsa oǵan perpendikulyor jónelgen boladı. Birinshi quraytuǵın Dopplerning bóylama hám ekinshisi bolsa kese effektin júzege keltiredi
Dopplerining bóylama effektinen juldızlardıń “radial” tezligin anıqlawda paydalanıladı. Juldızlar spektridagi sızıqlardıń salıstırmalı jılısıwın ólshep, (6) formuladan v ni anıqlaw múmkin.
Jaqtılıq shashıp atırǵan gaz daǵı molekulalardıń ıssılıq háreketi Doppler effekti sebepli spektr sızıqlarınıń keńeyiwine alıp keledi. Íssılıq háreketaning hatoligi sebepli molekulanıń spektografga salıstırǵanda tezliginiń hámme baǵdarları itimallıǵı bir hil. Sol sebepli ásbapǵa kelip túsip atırǵan nurlanıwda
ten baslap ge
shekem bolǵan interval daǵı chastotalar qatnasadı. Bul jerda v₀ Molekuladan shıǵıp atırǵan jaqtılıq chastotası, v - ıssılıq háreket tezligi (6) formulaǵa qarang. Sonday etip, spektral sızıqtıń ásbapda ólshenip atırǵan keńligi g’a teń boladı. Bul
Shamanı spektral sızıqtıń Doppler keńligi dep ataw qabıl etilgen.
Spektral sızıqlardıń Dopplercha keńeyiw úlkenligine qaray molekulalardıń ıssılıq háreket tezligi, sonday eken, jaqtılıq shashatuǵın gaz temperturasi haqqında pikir jurgiziw múmkin.