Referat Bajardi: Muydinov D. Qabul qildi: Mustofoqulova G

---

Oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi 
O'zbekiston Respublikasi Islom Karimov 
Nomidagi Toshkent davlat texnika 
universiteti Sirtqi bo'lim talabasi 
Muydinov Doniyor 38S-20EEE. 
“Yo’nalishga kirish”
Referat 
Bajardi: Muydinov D.
Qabul qildi: Mustofoqulova G. 

---

Mavzu: O'zbekiston GESlari 
Reja: 
1.GES nima? 
2.GESlarning faoliyati 
3.O'zbekistondagi GESlar va ularning ishlash tamoyillari. 
Bugungi kun texnikasining ko‘pchilik qismi elektr energiyasi bilan 
ishlaydi. 
Rivojlanib borayotgan dunyoni usiz tasavvur qilib 
bo‘lmaydi. Elektr energiyasi ishlab chiqarish juda katta mablag‘, tabiiy sharoit 
talab qiladi. 
Gidroelektr stansiyalari 
–
GESlar eng keng tarqalgan elektr stansiyalari bo‘lib, 
suv oqimidagi energiyani elektr energiyasiga 
aylantirib beruvchi inshootlar va jihozlar majmuidir. Ular ko‘pincha daryolarda, 
to‘g‘on va suv omborlarida quriladi. Elektr energiya ishlab.chiqarish samaradorligi 
ikki omilga bog‘liq: GES butun yil mobaynida suv bilan uzluksiz ta’minlanishi va 
nishablikda joylashishi zarur. 
GESlarning bir qancha qulay va noqulay tomonlari bor. Masalan, ishlab 
chiqarilayotgan elektr energiyasining tannarxi arzon, boshqa elektr stansiyalariga 
qaraganda ekologik zarari kamroq. Noqulay jihati 
–
suv omborlari juda katta 
maydonni egallaydi, GES qurilishi nisbatan ko‘p mablag‘ talab qiladi. Biroq har 
qanday elektr stansiyasidan yagona ustunlik jihati bor 
–
GESlar qayta tiklanuvchi 
manba bilan ishlaydi. Masalan, issiqlik elektr stansiyalarining manba
si (ko‘mir, 

---

yoqilg‘i) bir kun kelib tugashi mumkin. Lekin GESlarda sarflanayotgan suv tabiiy 
ravishda har yili qayta to‘planadi.
GESlarning ishlash tarzi juda oson. Gidrotexnik jihozlar suvni ma’lum bosimda 
jo‘natib turadi. Bu suv maxsus quvurlardagi
parraklarga kelib uriladi va generatorlarni harakatga keltiradi. Natijada elektr 
energiyasi paydo bo‘ladi.
Suv bosimi to‘g‘on yordamida suv sathini ko‘tarish orqali yoki maxsus nishablik
-
kanallar vositasida (derivatsion usulda) hosil qilinadi. Ayrim paytlarda har ikki 
usuldan bir paytning o‘zida foydalanish mumkin.
So‘nggi hisob
-kitoblarga qaraganda, gidroenergetika jahonda ishlab 
chiqarilayotgan elektr energiyaning 63 foizini yetkazib 
beradi. Aholi jon boshiga hisoblaganda, elektr energiyasi ishlab chiqar
ish bo‘yicha 
Norvegiya, Islandiya va Kanada yuqori 
o‘rinlarni egallaydi. Ularning safiga Xitoy ham qo‘shilyapti. Chunki bu mamlakatda 
2000 yildan e’tiboran keng ko‘lamda GES
qurilishi boshlandi. Hozir Xitoy dunyodagi kichik gidroelektr stansiyalarining 
deyarli yarmiga egalik qiladi. 
«Ma’lumot: O’zbekiston Respublikasi hududida 25 yil ichida ya’ni, 2017 —
yilgacha 28 ta GES mavjud edi. Hozirgi 
kunda ushbu GES larning soni 41 taga yetdi. 2020 yilda yana 4 ta GES ishga 
tushirilishi kutilmoqda»
O‘zbekistonda e
lektrlashtirish ishlari XX asrning ikkinchi choragidan boshlangan. 
Hozirda Chirchiq, Chorvoq, Farhod, Bo‘zsuv, Solor, Samarqand, To‘palang GES kabi 
bir qancha elektr stansiyalari bor. 

---

O‘zbekiston gidroenergetik salohiyatini oshirish borasida “O‘zbekgidroenergo” 
AJ tomonidan investitsiyaviy loyihalar asosida yirik GESlarni qurish barobarida, 
mikro va kichik GESlarni qurishga ham katta e’tibor qaratilmoqda.
“O‘zbekgidroenergo” AJ 8 ta mikro GES qurish loyihasini e’lon qildi
O‘zbekistonda yoqilg‘i
-energetika resurslaridan samarali va oqilona foydalanishni 
rag‘batlantirish, qayta tiklanuvchi energiya manbalarini mamlakat iqtisodiyotiga 
keng joriy etish, iqtisodiyot tarmoqlari va aholiga elektr energiyasi va neft-gaz 
mahsulotlarining uzluksiz 
yetkazib berilishini ta’minlash maqsadida, O‘zbekiston 
Respublikasi Prezidentining 2020 yil 10 iyuldagi “Iqtisodiyotning energiya 
samaradorligini oshirish va mavjud resurslarni jalb etish orqali iqtisodiyot 
tarmoqlarining yoqilg‘i
-energetika mahsulotlariga qaramligini kamaytirishga doir 
qo‘shimcha chora
-
tadbirlar to‘g‘risida”gi PQ–
4779-son qarori qabul qilindi. 

---

Qaror ijrosini o‘z vaqtida va to‘laqonli bajarish, gidroenergetika sohasiga tegishli 
yo‘nalishlar bo‘yicha belgilangan vazifalarni bajarish maqsadi
da 
“O‘zbekgidroenergo” AJ Boshqaruv raisining 102
-
sonli buyrug‘i qabul qilindi.
Mazkur buyruqqa asosan, yangi mikro va kichik gidroelektr stansiyalarni 
joylashtirishning texnik imkoniyati mavjud ob’yektlar ro‘yxatini tuzish va 
shakllantirish, kichik suv oqimlaridan unumli foydalanish maqsadida, mikro 
GESlarni qurish borasida soha mutaxassislari tomonidan asosli takliflar o‘rganib 
chiqildi va ularning ro‘yxatlari shakllantirildi, deb xabar bermoqda 
“O‘zbekgidroenergo” AJ matbuot xizmati.
Shakllantirilgan yan
gi loyihaga ko‘ra, “O‘zbekgidroenergo” AJ tomonidan 
qurilishi rejalashtirilayotgan yangi mikro GESlarning quyidagi ro‘yxati 
shakllantirildi: 
“Chirchiq GESlar kaskadi” UK ning GES
-10 tarkibida mikro GES qurish loyihasi. 
Loyihaga ko‘ra, mikro GES 10
-GES bosimli havzasi Zax kanali bosh uzelida 
joylashadi. 
Mikro GESning texnik parametrlari: 

---

–
bosimi 
–
7 metr; 
–
suv sarfi 
–
o‘rtacha 15 m3;
–
yil davomidagi suv sarfi 
–
minimum 8 m3 dan 45 m3 gacha; 
–
o‘rnatilgan quvvati –
800 kVt (2x400kVt); 
–
yillik o‘rtacha ele
ktr energiya ishlab chiqarishi 
–
6 mln. kVt.soat. 
“Farhod GES” UK bosh gidrouzelidan 3 km uzoqlikda Quyi Dalvarzin kanali 3
-5 
PK oralig‘ida mikro GES qurish loyihasi.
Loyihaga ko‘ra, mikro GES Quyi Dalvarzin kanali 3
-
5 PK oralig‘ida joylashadi.
Mikro GESning texnik parametrlari: 
–
bosimi 
–
8 metr; 
–
suv sarfi 
–
20 m3; 
–
yil davomidagi suv sarfi 
–
minimum 10 m3 dan 30 m3 gacha; 
–
o‘rnatilgan quvvati –
1 400 kVt (2x700kVt); 
–
yillik o‘rtacha elektr energiya ishlab chiqarishi –
8-9 mln. kVt.soat. 
Namangan viloyati Shimoliy Farg‘ona kanali Qizilrovot suv taqsimlash 
inshootida mikro GES qurish loyihasi (mikro GES loyihasi. 
Loyihaga ko‘ra, mikro GES Shimoliy Farg‘ona kanali PK 64+30 da joylashadi.
Mikro GESning texnik parametrlari: 
–
bosimi 
–
10 metr; 
–
suv sarfi 
–
15 m3; 
–
yil davomidagi suv sarfi 
–
minimum 10 m3 dan 30 m3 gacha; 
–
o‘rnatilgan quvvati –
1 000 kVt (2x500kVt); 

---

–
yillik o‘rtacha elektr energiya ishlab chiqarishi –
4,5 mln. kVt.soat. 
“Hisorak GES” UK hududida mikro GES qurish loyihasi.
Loyihaga ko‘ra, mikro GES “Hisorak GES” UK hududida joylashadi.
Mikro GESning texnik parametrlari: 
–
bosimi 
–
100 metr (min. 75 m dan maksimal 132 m gacha); 
–
suv sarfi 
–
3 m3; 
–
yil davomidagi suv sarfi 
–
minimum 1 m3 dan 6 m3 gacha; 
–
o‘rnatilgan quvvati
–
2 000 kVt (2x1 000kVt); 
–
yillik o‘rtacha elektr energiya ishlab chiqarishi –
10 mln. kVt.soat. 
“Ohangaron GES” UK hududida mikro GES qurish loyihasi.
Loyihaga ko‘ra, mikro GES “Ohangaron GES” UK hududida joylashadi.
Mikro GESning texnik parametrlari: 
–
bosimi 
–
35 metr (30-40 metr 
–
nosug‘orish mavsumida);
–
suv sarfi 
–
8 m3; 
–
yil davomidagi suv sarfi 
–
minimum 6 m3 dan 12 m3 gacha; 
–
o‘rnatilgan quvvati –
2 000 kVt (2x1 000kVt); 
–
yillik o‘rtacha elektr energiya ishlab chiqarishi –
8 mln. kVt.soat. 
“Shahrixon GESlar kaskadi” UKning GES
-5A hududida mikro GES qurish loyihasi. 
Loyihaga ko‘ra, mikro GES “Shahrixon GESlar kaskadi” UK GES
-5A hududida 
joylashadi. 
Mikro GESning texnik parametrlari: 
–
bosimi 
–
35 metr; 

---

–
suv sarfi 
–
3 m3; 
–
yil davomidagi suv sarfi 
–
minimum 2 m3 dan 4 m3 gacha; 
–
o‘rnatilgan quvvati –
800 kVt; 
–
yillik o‘rtacha elektr energiya ishlab chiqarishi –
7 mln. kVt.soat. 
“Shahrixon GESlar kaskadi” UKning GES
-6A hududida mikro GES qurish 
loyihasi. 
Loyihaga ko‘ra, mikro GES “Shahrixon GESlar kaskadi” UK GES
-6A hududida
joylashadi. 
Mikro GESning texnik parametrlari: 
–
bosimi 
–
21 metr; 
–
suv sarfi 
–
3 m3; 
–
o‘rnatilgan quvvati –
500 kVt; 
–
yillik o‘rtacha elektr energiya ishlab chiqarishi –
4 mln. kVt.soat. 
“Quyi Bo‘zsuv GESlar kaskadi” UK ning GES
-22 hududida mikro GES qurish 
loyihasi. 
Loyihaga ko‘ra, mikro GES “Quyi Bo‘zsuv GESlar kaskadi” UK GES
-22 hududida 
joylashadi. 
Mikro GESning texnik parametrlari: 
–
bosimi 
–
10 metr; 
–
suv sarfi 
–
8 m3; 
–
yil davomidagi suv sarfi 
–
(may-sentyabr 
–
minimum 1,5 m3 dan 2,5 m3 gacha; 
oktyabr-aprel 
–
minimum 3 m3 dan 15 m3 gacha); 

---

–
o‘rnatilgan quvvati –
800 kVt (2x400kVt); 
–
yillik o‘rtacha elektr energiya ishlab chiqarishi –
4,5 mln. kVt.soat. 
Ta’kidlash joizki, mikro GESlar orqali 
mavjud suv resurslaridan, shu jumladan, 
suv omborlaridan yoki irrigatsiya kanallaridan, ikkilamchi suvdan samarali va 
oqilona foydalanish, qayta tiklanuvchi energiya quvvatlarini yanada oshirish 
imkoni ta’minlanadi. Mikro GESlar elektr energiya berish bila
n birga, daryo 
o‘zanini loyqalanishdan asraydi, ko‘plab ekin maydonlarini sug‘orishga imkon 
beradi. 
Hozirgi kunda, mamlakatimiz gidroenergetik salohiyatini oshirish borasida 
Jamiyat tomonidan investitsiyaviy loyihalar asosida yirik GESlarni qurish 
barobari
da, mikro va kichik GESlarni qurishga ham katta e’tibor qaratilmoqda.
Shu bilan birga, mamlakatimiz suv salohiyatidan kelib chiqqan holda, mikro 
GESlardan foydalanish borasida ilg‘or xorijiy tajribani o‘rganish hamda eng 
saralarini mamlakatimizda keng tatb
iq etish bo‘yicha qator ilmiy
-texnik, ilmiy-
amaliy loyihalar ustida qizg‘in ish olib borilmoqda.
yaxshi texnologiyalarini izlashdir.
Adabiyotlar: 
Vinogradov MI, Insonning mushak faoliyati 
energiyasining insholari, L., 1941; Szent-Gyorgyi A., 
Bioenergetika, trans. ingliz tilidan., M., 1960; uning, 
Submolekulyar biologiyaga kirish, trans. ingliz tilidan, M., 
1964; Pasynskiy A.G., Biofizik kimyo, M., 1963; Biokimyo 
ufqlari. Shanba San'at, tahrir. L.A.Tumerman, tarjima 
ingliz tilidan, M., 1964.