|
Uslubiy xoslangan va uslubiy betaraf so'zlar
Adabiy tilning ijtimoiy hayotdagi ma'lum soha doirasiga, ma'lum
nutqiy vaziyatga xoslangan ko'rinishi nutq uslubi hisoblanadi. Soʻzlar
ma'lun nutq uslubiga xoslanish xoslanmaslik belgisiga ko'ra uslubiy
xoslangan va uslubiy betaraf soʻzlarga bo'linadi. Ayrim nutq uslubi
doirasidagina qo'llanadigan so'zlar uslubiy xoslangan soʻzlar, bunday
xususiyatga ega bo'lmagan soʻzlar uslubiy xoslanmagan yoki betaraf soʻzlar
deyiladi.
Tovush, urg'u bo'g'in, undalma, morfema, omonim, sinonim,
uslubiyarkabi qator so'zlar uslubiy xoslangan soʻzlardir. Chunki bu so'zlar
asosan tilshunoslik fani doirasida qo'llaniladi.
Osmon, xalg, bayram, o'quvchi, dars, tushlik, salomatlik, odam
kabi so'zlar barcha nutq uslublari doirasida birdek qo'llanish imkoniga
egaligi sababli uslubiy betaraf so'zlar qatoriga kiradi
So'zlashuv uslubi va uning xususiyatlari. Shevaga xos so'zlar.
Oilada, ko'cha-ko'yda kishilarning fikr almashish jarayonoda
qoʻllanadigan nutq uslubi soʻzlashuv uslubi deyiladi. So'zlashuv uslubiy
adabiy va oddiy so'zlashuv uslublarini o'z ichiga oladi. Adabiy til
me'yorlariga qat'iy amal qilingan so'zlashuv uslubi adabiy so'zlashuv
uslubi, bunday xususiyatga ega bo'lmagan so'zlashuv uslubi esa oddiy
soʻzlashuv uslubidir. So'zlashuv uslubining har ikki turi ko'pincha dialog
shaklida ro'yobga chiqadi. Bu uslubda so'zlar odatda kinoya, piching,
qochirmalarga boy bo'ladi. Soʻzlashuv uslubining yana bir o'ziga xos
xususiyati erkinligidir. Jumlalar qisqa va ta'sirli bo'lib, ko'pincha so'z-
daplar, to'liqsiz gaplar, maqol va matallar hamda iboralardan keng
foydalaniladi.
Umumxalq tili ma'lum bir xalqning so'zlashuv tilidir. Adabiy tilesa
ma'lum bir til qoidalari asosida tuzilgan, ishlangan, sayqal berilgan tildir.
Umumxalq tili kengroq hajmda bo'lib, u sheva va lahjalar, kasb-hunarga oid
soʻzlar, atamalar, jargonlar, ma'lum toifa (biror ijtimoiy guruh) ga oid
so'zlarni ham o'z ichiga oladi. Bu xil tilda nutq erkin bo'lib, til qoidalariga
asoslanilmaydi.
Faqat muayyan bir hududga xos ayrim belgilarni o'zida namoyon
qilgan til shakli sheva hisoblanadi. Bir qancha shevalar yig'indisi lahja
deyiladi. Sheva va lahjalar ma'lum bir hududda yashovchi aholining
mahalliy so'zlashuv tilidir (masalan, Toshkent shevasi, Farg'ona shevasi
kabi).
Me'yor tushunchasi
Nutq madaniyati to'g'risida gap borar ekan, tabiiyki, nutqda so'zlarning
o'rinli va oʻrinsiz ishlatilishi to'g'risida ham bahs boradi. Qo'llangan til birligini
to'g'ri yoki noto'g'ri deyilganda, albatta, ma'lum bir o'lchov (mezon) ga
asoslanishimiz tayin. Mana shu o'lchov (mezon) tilshunoslikda adabiy til
me'yori deb yuritiladi.
Har bir lahjaning, soʻzlashuv tilining, adabiy tilning o'z me'yorlari
boʻlganidek, nutqning alohida ko'rinishlari boʻlgan argolar, jargonlar ham o'z
me'yoriga ega. Xususiy me'yorlar quyidagicha ko'rsatiladi:
1. Dialektal me'yor.
2. Soʻzlashuv nutqi me'yori.
3. Argolar, jargonlar me'yori.
4. Adabiy til me'yori (adabiy me'yor).
Adabiy me'yor. Ma'lum bir hududda tarqalgan uzus
imkoniyatlari oʻsha hududda yashovchi aholi uchun istisnosiz tushunarli bo'ladi,
ya'ni aloqani yengil amalga oshirishga imkon beradi. Bu- tilning o'zi me'yordan
iboratligini ko'rsatadi. Me'yor -- tilning yashash shaklidir.
Adabiy me'yor uzusga asoslanadi, undan olinadi. Adabiy me'yor
adabiy til bilan birga tug'iladi, badiiy adabiyotning, xalq madaniyatining
taraqqiyoti bilan rivojlanib, oʻz qonun-qoidalarini mustahkamlab boradi.
Adabiy me'yor uzusdan olinganligi sababli hamma uchun tushunarli
bo'ladi. Shuning uchun jamiyat taraqqiyotida muhim ahamiyat kasb etadi.
Jamiyat a'zolarini uyushtirishda, katta vazifalarga otlantirishda adabiy til, uning
me'yorlari jamiyat uchun nihoyatda zarurdir.
Oʻzbek adabiy tili me'yorlari ilmiy asarlarda quyidagicha tasnif
qilinadi:
1. Leksik-semantik me'yor.
2. Talaffuz-orfoepik) me'yor.
3. Yozuv (grafika) me'yori.
4. Fonetik me'yor.
5. Aksentologik (urg'uni to'g'ri qo'llash) me'yor.
6. Grammatik (morfologik va sintaktik) me'yor.
7. Soʻz yasalish me'yorlari.
8. Imloviy me'yor.
Do'stlaringiz bilan baham: |
